Efektywność gospodarowania rolniczych spółdzielni produkcyjnych w Polsce w latach 1976-1978

(1)

Sylwester Drozd, Jan Matraszek

Efektywność gospodarowania

rolniczych spółdzielni produkcyjnych

w Polsce w latach 1976-1978

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 107-124

(2)

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 8 SECTIO H 1981/82

Zakład Finansów i Rachunkowości, Zakład Ekonomiki Rolnictwa Wydziału Ekonomicznego UMCS

S y l w e s t e r D R O Z D , J a n M A T R A S Z E K

E fek tyw n ość gospodarowania rolniczych spółdzielni produkcyjnych w Polsce w latach 1976— 1978 *

Э ф ф ективн ость хозяйственной деятельности сельск охозяй ственны х производственны х кооперативов в 1976— 1978 гг.

The E ffectiv en ess of th e M anagem ent of C o-op erative Farm s in 1976— 1978

Istniejąca wielosektorow ość naszego rolnictw a, zróżnicow ane nasile nie poszczególnych form gospodarow ania w regionach k ra ju oraz sto su n kowo pow olny ilościowy rozwój gospodarstw uspołecznionych skłaniają do pew nych refleksji.

Jed n ą z nich, niew ątpliw ie istotną dla przyszłości sektora spółdziel czego jest zagadnienie, czy dotychczasowe osiągnięcia ekonomiczne w za kresie zespołowej prod u k cji rolniczej, a zwłaszcza koszty ty ch osiągnięć, m ożna uznać za zadow alające zarówno z p u n k tu w idzenia p rzedsiębior stw a, jak i całej gospodarki. Obecny rozwój rolniczych spółdzielni p ro du kcy jn y ch (RSP) dokonuje się przy stosunkow o znacznej, szeroko po jęte j pom ocy państw a. Rodzi to pytanie, czy pomoc finansow a państw a jest w ystarczająca, a zarazem efektyw na, czy i jak w pływ a na ekono m ikę spółdzielni oraz jak działałyby spółdzielnie produ kcyjn e bez tej pomocy?

Są to bezpornie py tan ia bardzo dziś istotne, a odpowiedź na nie, nie m niej tru d n a . P ow staje m iędzy innym i problem , czy badania p rzep ro w a dzać w oparciu o wielkości przeciętne z w szystkich gospodarstw spółdziel czych w k ra ju , czy też skoncentrow ać rozw ażania na w y branej odpo w iednio zbiorowości.

* O pracow anie sta n o w i część w y n ik ó w badań zrealizow an ych w ram ach pro b lem u w ęzło w eg o nr 11.3: „Społeczno-ekonom iczna przebudow a w si i roln ictw a w P o lsc e ”.

(3)

108 S y lw e ste r Drozd, Jan M atraszek

W badaniach naszych uznaliśm y, że uzyskam y w łaściw y obraz p o ru szanej p ro b lem aty k i p rzy celowo d o bran ej zbiorowości RSP.

Badane R S P rozm ieszczone są w w ojew ództw ach: bydgoskim , opol skim , płockim , poznańskim , rzeszow skim i radom skim . O w yborze ty ch w ojew ództw zadecydow ały przede w szystkim wysoki udział sektora go spodarki indy w idu aln ej oraz niew ielki stosunkow o udział sek tora gospo d a rk i uspołecznionej. W w ojew ództw ach, gdzie se k to r pań stw o w y nie je st dom inujący, R SP m ogą być w przyszłości jedy n ą drogą p rzek ształ cania gospodarstw ind yw id ualn ych w rolnictw o uspołecznione. Z najo mość efektyw ności gospodarow ania R SP zwłaszcza więc w ty ch w oje w ództw ach nie jest bez znaczenia.

Do badań p rzy ję to w w y bran y ch w ojew ództw ach w szystkie spółdziel nie pow stałe od r. 1975 (zwane dalej spółdzielniam i nowym i) oraz do b ran e celowo spółdzielnie zorganizow ane do r. 1973 (zwane spółdziel niam i starym i). Spośród sta ry c h spółdzielni w ybrano gospodarstw a osią gające wyższą od przeciętn ej w danym w ojew ództw ie w artość rolniczej p ro d u k cji końcow ej n etto w roku w yjściow ym (1976). K ieru jąc się takim k ry te riu m doboru sta ry c h spółdzielni m ieliśm y na względzie to, że RSP, osiągające odpowiednio w ysoki poziom produ kcji, są jednocześnie obiek tam i o u k ształto w an y m p rofilu p ro d u k cy jn y m i sp raw ny m w arsztacie rolnym , zapew niającym i uchw ycenie generalny ch praw idłow ości ekono m icznych typow ych dla silnych ekonom icznie RSP. Prow adzenie rozw a żań rów nolegle w dw u g rupach spółdzielni (starych i nowych) u znaliś m y za celowe z uw agi n a znane pow szechnie różnice w poziomie w y n i ków spółdzielni o długoletnim okresie gospodarow ania i nowo założo nych.

Podstaw ow y m ate ria ł źródłow y stanow iły dane liczbowe pochodzące z jednostkow ych spraw ozdań rocznych ze sta n u gospodarczo-finansow e go R SP za lata 1976— 1978. Do szczegółowej analizy in teresujących nas zjaw isk p rzy jęliśm y ty lk o w yniki ekonom iczne rolniczej działalności p ro d u k cy jn ej w ty ch gospodarstw ach.

W kolejn y ch latach om aw ianego okresu b adaniam i objęto 145, 124 i 117 spółdzielni sta ry c h i odpowiednio 49, 93 i 142 spółdzielnie nowe.

N iektóre dane dotyczące czynników p rod uk cji i w yników p ro d u k cy j nych badanych R SP zaw iera tab ela 1. Zm iany, jakie dokonały się w za kresie p rzedstaw ionych tu w skaźników , b yły w om aw ianych 3 latach tak niew ielkie, że uznaliśm y, iż dane za jeden rok będą w ystarczająco cha rakteryzo w ać badane obiekty.

O dpow iednie w ielkości w skazują, że przeciętn y obszar użytków ro l nych badanych gospodarstw nie należy do najw yższych, przy czym gene raln ie sta re spółdzielnie są około 2-krotnie większe obszarowo aniżeli nowe. W sta ry c h spółdzielniach najw iększe obszarowo są spółdzielnie w

(4)

Tab. 1. N iek tóre dane o czyn n ik ach produkcji i w y n ik a ch p rod u k cyjn ych badanych R SP (r. 1978)

Som e data about production factors and resu lts in th e co-op erative farm s exam in ed (in 1978)

Ś redni P o w ierzch 

obszar n ia Źródła tw orzen ia Sp ółd zielcy

gosp od ar użytk ów gru n tów zesp ołow ych zdolni

R SP _{w ód ztw o}W o je stw a rolnych (w procentach) do pracy

w h e k ta  w h e k ta  na 100 ha

rach rach na 1 u żytk ów

u ży tk ó w zrzeszoną w k ład y PFZ inne rolnych

rolnych rodzinę Bydgoszcz 572,3 7,1 14,2 72,7 8,1 22,6 <u O pole 532,3 5,6 28,6 58,9 12,5 29,3 w P łock 222,6 4,8 23,8 72,7 3,5 33,4 55 P ozn ań 472,2 6,1 37,5 57,3 5,2 26,3 R zeszów 490,9 2,7 1,5 60,1 37,4 89,3 R adom 216,0 6,8 6,3 69,8 23,9 38,8 Bydgoszcz 292,0 12,9 17,3 67,1 15,6 16,5 <D O pole 267,5 7,3 26,6 51,2 22,2 28,7 £ P łock 152,9 10,5 12,9 67,1 20,0 20,8 O _{P ozn ań} _364,3 _6,8 _26,6 _47,7 _25,7 _27,7 (<-i _{R zeszów} _136,2 _4,5 _2,8 _52,2 _45,0 _44,2 R adam 105,3 3,5 7,0 59,7 33,3 41,3

woj. bydgoskim i opolskim, zaś najm niejsze — w woj. radom skim ; n a tom iast w now ych spółdzielniach najw iększy obszar, p rzyp ad ający śred nio na 1 RSP, w y stęp u je w woj. poznańskim i bydgoskim , zaś n a jm n ie j szy — w woj. radom skim . Do m ałych obszarowo zaliczyć należy ponadto w tej grup ie RSP także spółdzielnie w woj. rzeszowskim i płockim .

Chociaż nowe spółdzielnie są obszarowo m niejsze anieżli stare, to jednak pow ierzchnia użytków rolnych w h ek tarach na jedną zrzeszoną rodzinę jest w nich znacznie większa (poza woj. radom skim ). N ajk o rzyst niejsza relacja w ty m zakresie (najwięcej hektarów użytków rolnych na jedną rodzinę) w y stęp u je w stary ch spółdzielniach w woj. bydgoskim , zaś najgorsza — w woj. rzeszowskim; w spółdzielniach now ych odpo wiednio— najlepsza w wroj. bydgoskim , a najgorsza w woj. radom skim . Źródła pochodzenia gruntów zespołowych, w obydw u g ru p ach spół dzielni stanow ią przede w szystkim g ru n ty z PFZ, chociaż odsetek ich jest znacznie m niejszy w spółdzielniach nowych aniżeli w stary ch. Zde cydow anie w iększy odsetek w nowych spółdzielniach stanow ią g ru n ty z tzw. innych źródeł (np. zakupy, dzierżaw a, za skum ulow aną ren tę itp.), a jest to szczególnie widoczne w woj. rzeszowskim i radom skim . Udział gruntów w kładow ych jest w obydw u grupach spółdzielni zbliżony w tych sam ych w ojew ództw ach. Pom iędzy w ojew ództw am i w y stępu je jednak zróżnicowanie, udział tych g runtów k ształtu jący się od 1,5% (RSP sta

(5)

re) i 2,8% (RSP nowe) w woj. rzeszow skim do 37,5% (RSP stare) w woj. poznańskim i 26,6% (RSP nowe) w woj. opolskim i poznańskim .

B adane spółdzielnie po siadają stosunkow o w ysokie zasoby siły robo czej, p rzy czym w spółdzielniach sta ry c h są one znacznie większe a n i żeli w now ych (poza w oj. radom skim ). Szczególnie dużo osób zdolnych do p racy na 100 ha uży tk ó w rolnych posiadają spółdzielnie obydw u grup w woj. rzeszow skim (stare 89,3 zaś now e 44,2 osób na 100 ha). W zględ nie niski poziom zasobów siły roboczej obserw uje się jedynie w now ych spółdzielniach w woj. bydgoskim (16,5 osób na 100 ha). Podobnie do zasobów siły roboczej k sz ta łtu je się poziom zatru d n ien ia ogółem na 100 h a użytków rolnych; jest ono w iększe w spółdzielniach stary ch an i żeli w now ych we w szystkich w ojew ództw ach, zaś szczególnie wysokie w obydw u g ru p ach spółdzielni w woj. radom skim i rzeszowskim .

C h arak tery sty czn y jest w ysoki poziom w yposażenia w m ajątek trw a ły na 1 ha u żytków ro ln y ch i uzbrojen ia technicznego na 1 zatru d n io nego. W obydw u ty ch w skaźnikach jedynie w woj. poznańskim nowe spółdzielnie nie odbiegają znacznie od poziom u stary ch , w pozostałych zaś w ojew ództw ach sta re spółdzielnie m ają zdecydow aną przew agę nad now ym i.

Tab. 2. Z asoby siły roboczej oraz poziom w artości produkcji rolniczej RSP M anpow er resou rces and le v e l of agricu ltu ral production valu e in co-o p era tiv e farm s

R SP W oje w ód ztw o Z atru d n ien ie na 100 ha u ży tk ó w roln ych * U dział p ra co w  n ik ów n ajem n ych w zatru d  n ion ych o gółem (w pro centach) W artość m ajątku ftrwałego w ty s ł złotych W artość r o ln i czej produkcji w złotych na 1 ha p rzeliczen iow y u ży tk ó w rolnych o g ó łe m w ty m w p r o d u k c ji r o ln ic z e j na h e k ta r u ż y tk ó w r o ln y c h na 1 z a tr u d n io n e g o k o ń c o w e j n e tt o c z y s te j Bydgoszcz 21,2 13,9 10,3 100,5 538,7 22 230 9 590 Opole 30,5 10,6 8,1 114,8 409,9 25 195 11 833 ï-t P łock 31,0 13,6 8,3 107,7 377,2 22 427 187 P oznań 23,7 14,5 7,1 91,5 353,1 24 014 11 717 R zeszów 47,6 5,3 11,9 124,2 295,9 11 025 973 Radom 58,7 4,0 49,5 143,9 484,8 43 412 16 292 B ydgoszcz 14,6 6,7 11,6 45,6 352,0 9 279 2 082 Opole 26,0 10,0 13,0 46,6 206,1 12 438 4 514 £ P łock 16,4 10,7 3,6 34,2 216,0 10 574 2 507 o _{P oznań} _21,1 _10,2 _7,5 _82,0 _318,8 _{15 315} _{3 965} R zeszów 30,2 7,1 5,6 59,2 207,3 5 286 3 317 Radom 57,4 4,5 39,7 117,4 339,2 21 966 2 389

* 1 p ełn o za tru d n io n y = 2 7 5 dni w roku, ob ejm uje ono zatru d n ien ie sp ółd zielców i p racow n ik ów n ajem n ych .

(6)

Na tle w yposażenia w czynniki p rodukcji interesująco p rez e n tu ją się w yniki w zakresie poziom u w artości p rodukcji rolniczej. Zarów no p ro dukcja końcowa jak i czysta jest wyższa w spółdzielniach stary ch ani żeli w now ych (poza produkcją czystą w woj. płockim). Poziom p rodukcji końcowej pom iędzy poszczególnymi w ojew ództw am i jest znacznie b a r dziej w y rów nany (zwłaszcza w stary ch RSP) aniżeli poziom produkcji czystej. S ugeru je to, najogólniej mówiąc, różną efektyw ność gospodaro w ania badanych RSP. Prześledźm y zatem , jak kształtow ała się s tru k tu ra nakładów oraz rola poszczególnych czynników produkcji w w y tw arza niu produkcji rolniczej. Odpowiednie dane zaw iera tabela 3.

N akłady zew nętrzne, wyższe w nowych spółdzielniach aniżeli w s ta rych (poza woj. płockim) w zrosły w latach 1976— 1978 prak tycznie we w szystkich w ojew ództw ach w obydwu grupach spółdzielni (spadek n a stąpił jedynie w spółdzielniach starych w woj. bydgoskim). Udział n ak ła dów zew nętrznych w nakładach ogółem był niezm iennie dom inujący i v)

obydw u grupach spółdzielni ■ kształtow ał się w granicach 70—80%.

K oszty użytkow ania ziemi w ujęciu absolutnym były raczej niezbyt wysokie oraz niezm ienne w czasie, przy czym dotyczy to stary ch spół dzielni; w now ych były one dużo wyższe, a poziom ich ulegał znacznym zm ianom w latach 1976— 1978. Było to związane niew ątpliw ie z koszta m i przejm ow ania i rek u lty w acji ziemi.

Zadow alająco k ształtow ały się poziom i k ieru n k i zm ian w grupie nakładów p racy żywej. W spółdzielniach starych w zrosły one jedynie w woj. płockim , lecz niezbyt wysoko, zaś w spółdzielniach now ych w zrost m iał m iejsce w woj. bydgoskim i poznańskim . W pozostałych p rzy p a d kach poziom nakładów pracy żyw ej-zm niejszył się.

N akłady ogółem na 1000 zł p rodukcji były generalnie wyższe w spół dzielniach nowych aniżeli w starych. Od 1977 r. we w szystkich w oje w ództw ach wielkość nakładów przekraczała poziom uzyskiw anej dzięki nim produkcji. W 1978 r. w spółdzielniach starych tylko w woj. b y d goskim i radom skim n akłady uległy zm niejszeniu w porów naniu ze s ta nem z 1976 r. (w ty m ostatnim w ojew ództw ie jedn ak nieznacznie). W spółdzielniach nowych podobny k ieru nek zm ian m iał m iejsce w woj. opolskim, rzeszowskim i radom skim . N ależy jednak zaznaczyć, że w woj. rzeszow skim n akłady na 1000 zł produkcji nadal są najw iększe spośród w szystkich w ojew ództw ; najniższe są w woj. poznańskim . Analogiczna sytu acja w y stęp u je także w starych spółdzielniach. J a k w ynika zatem z powyższych danych, najdrożej p ro d u k u ją spółdzielnie w woj. rzeszow skim , a relaty w n ie n ajtan iej — chociaż też drogo — w woj. poznańskim . O bserw acja elem entów składow ych nakładów w skazuje w yraźnie, że spadkow a tendencja opłacalności zespołowej produkcji rolniczej w ba danych R SP w ynika w znacznej m ierze z m alejącej efektyw ności

(7)

nakła-T ab . 3. N ak ła d y m a te r ia ln e , na k ła dy p r a c y , na k ła d y zie m i w zł otych w p r z e li c z e n iu na 10 00 zł p r o d u k c ji k o ń c o w e j n je it to (p r o d u k c ja k o ń c o w a i n a k ła d y z e w n ę tr z n e w ce n a ch b ie ż ą c y c h ) E x p e n d it u r e s in m a te r ia l, la b o u r , an d la n d in zlot ys c a lc u la te d pe r 10 00 zlot ys of fi n a l n et p ro d u ct io n (f in a l p rod uc ti on a n d e x te r n a l inpu t in c u r r e n t p r ic e s)

1 1 2 S y lw e ste r D rozd, Jan M atraszek

1 a cj n i ca £ oj > t_{ca S &i}) c 9 nj_t-i r, -0 3 0 CU a O . N3 ~ S 3 £ <D - «» 3 £ « s ^ S ca

S 8 g | > a

o ca o 2 tu w a ihh ’j; ifi ri O rt § S I S .s ^ 3 ł*H ^ . ri > ^ cd >> <D o H S I w N g - N ^ [JO tf ^ ’JS 1 I 8 H “ « S ^ o cd ^ c ^ N jj m M° ta > X ° ts . o * £ pq ^ t3 oj -g ■“ n J5 ca -ę ^ o T3 .. « -a £ «_{'O tu} _^ u > o - ęa .a jtj ^ ^ af ® C h -2_{m .52 , co} H ca o £ -S* 3 o - t3 tu* o g a ^ -g o T? • p ) £ e r s l a S “ T3 ~ w G o S g, ca g g W) ~ o r_^ _.H H 5 C s_{c hn} O Jp vj co k C3 Z B ca i i rH „, o >>

s? -a * 11 s &

-s 'o £ ‘P N ;3 % 1 2 I I * i I ^ -r-,

s 1

i

s 1 1 g

§ a 2 03 2 a o 2 oo ,_ a 73 2 S y o j> > k- cd ł-H * o /-■ /*^ a ^ * 'H § 2 ca ^ ca o a b tu ^ 'S m a> a ® % g g ^ ^ 'n a ^ >j o 2 ca ° ^ J2 -£ >j c -3 o 3 o £ S 3 <u 5 73 c3 P tu c 5 -a fc g p m s oj en ,y u ca

ii £

o

§

^

W tu ca ^ -o !>i .J4 ■$ & -a s * -&*> _ oj 05 9J . .5 D A H O

^ ^ ^

^

s %

ss

O .9j & m .£ ja § £ ^ 05 >> >> o f« ^ S £ o 6 '« £ £ -O £ " _ •§ £t ^ o ^ r -^ o/ « H v£t d) T l T- 1 O! tu o tu ^2 OJ* -g g 5 1 B . " « & g !> > ^ 05 ^ P5 ^ > h O o N ^ Pi ^ P ,f5 2 0> & 3 • ri ^ ^ * x -e ^ tS -d se 3 _{M 03}t- _°S o S O § > 19 78 104 5 10 32 1184 1017 1230 05 CO O LO CO io LO ^ CO CO Tt4 05 M H H H T f n Y-H t-H r-H r-H ł-H ł-H T3 rc 3_cc r a z e m 19 76 19 7 7 11 69 10 87 99 6 10 93 99 3 11 0 7 92 7 1112 11 79 1 1 0 7 10 45 1 2 9 1 O 00 co o co co CO I> 05 ca O 05 ^ co co ca h i o i o c o t > o o l> 05 05 00 CO IO O ca 05 05 io co U ż y tk o w a n ie z ie m i 19 76 19 77 1 9 78 to o ca <M <N LO h 05 O *“H rH r-H ł-H CO ł-H 05 O ca t-h t-h ł-H 05 O 00 O io D-O ł-H ca ca 05 co 05 co CO lo co SJ ^ H ^ H CO M M co I> w IO S CO H H ^ c a CO io , !2c^M ł-H ca | ^ r-H N a k ła d y p ra cy * ż y w e j 19 76 19 77 197 8 f"- D— C*- CO COnn ^ N [> C O ^ [> ca ca ł-H ca ca i-H lO C— O £r- C— CO CO CO O lO CO rf* ca ca ca ca ca ca lO CO lO CO D- CO ca ca r-4 ca ca ca CO rH 05 co co 00 COCOhCOt^h ca ca ca cq ca ca o ^ n c a ^ o T-H co CO H LO co ^ co co co ca CO CO H CO CO H rH co ca oo t-h o ca co ca ih ^ ^ tu a H -ł-5 ar ri (D fS >^ X? cd rM w ty m i na k ła dy n a k ła d y mat er iał ów śr o d k ó w i u słu g kupn ych tr w a ły c h 19 78 19 76 19 77 19 78 19 76 19 77 1978 co M rH i> © m rt< m ^ co CO H co co lO CO rf CO CO 05 CO in lO CO CO ^ CO OCOlOlfl^ CO^^HCO D- D"- 03 C— 05 io lo co ca ^ os lo co ca 00 l> 00 00 D-* 00 LO LO ca o 05 ca io CO C- CO 00 co o co ca co CO a 05 co t- D- 05 l> 05 859 77 2 10 01 81 4 31 40 45 05 CO CO 00 IO CO TF^ O O i co Tjł LO 00 co I> ^ CO io CO co ] tr~ 1 CO co IO I co co ca CO I> 05 l> 05 1-H t>* CO CO 03 1-J' 00 C* 00 £> O 05 ca 05 CO ł-ł 05 I> ca lo [> co ^ o o ł-H 00 o 05 05 r— io o t> ca io co I> ^ CO M 00 tr- !> O 03 l0 O l > H 0 ) O H CO O co I> co 05 00 03 oo ł-H 03 o g ó łe r r 19 76 1977 ca o co co co co 746 833 83 2 89 6 67 1 836 89 0 860 ł-H O CO o 00 CO CO 05 CO t> O 05 o o co ca ^ o co ca oo rH 05 ł-H t-H ł-H O) IO to to t-C*3 O r- 05 ^ CO CO t- C- O Ol W o je w ó d z tw o B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m R S P 0JBłS SMOfi

(8)

dów m ateriałow y ch (zew nętrznych). Te bowiem w zrosły najb ardziej, pod czas gdy pozostałe niew iele (koszty użytkow ania ziemi), lub naw et zm niej szyły się (nakłady p racy żywej).

Obok bieżącej opłacalności p rodukcji p rzy jrzy jm y się rów nież w skaź nikom technicznej efektyw ności p rodukcji zespołowej *, zamieszczonym w tabeli 4. Z danych ty ch w ynika, że w obydw u grupach spółdzielni rol nicza pro du kcja zespołowa nie jest efek ty w na — koszty znacznie p rze w yższają w artość produkcji, p rzy czym w spółdzielniach now ych sy tu a cja jest pod tym względem we w szystkich w ojew ództw ach znacznie gor sza aniżeli w starych. Podobnie jak w przy p adku opłacalności i tu ta j, w obydw u grupach najbardziej nieefektyw na jest prod ukcja rolnicza w spół dzielniach w woj. rzeszowskim , zaś relaty w n ie najlepsza pod w zględem efektyw ności prod u k cji jest sy tu acja w woj. poznańskim .

U trzym yw anie się nieefektyw nej zespołowej p rod u kcji rolniczej w

Tab. 4. T ech n iczn a efek ty w n o ść środków produkcji w badanych RSP (produkcja k o ń  cow a i nak ład y — średnie z lat 1976— 1978)

T ech n ical e ffe c tiv e n e s s of production m eans in co -o p era tiv e farm s exam in ed (average fin a l production and ou tlays for 1976— 1978)

R S P W o je w ód ztw o N akłady S truktura n a k ła d ó w (w procentach) ogółem m a te r ia ło w e i i śr o d k ó w tr w a ły c h ^ _{£T B} p r a c y ż y w e j z ie m i n a k ła d y z e w n ę tr z n e n a k ła d y p r a c y ż y w e j u ż y tk o w a n ie z ie m i w złotych na 1000 zł produkcji B ydgoszcz 1107 760 106 204 36 78,1 18,4 3,5 Opole, 1043 752 78 189 22 79,4 18,1 2,5 U P łock 1161 869 77 196 18 81,4 16,8 1,8 Poznań 1024 707 89 198 29 77,6 19,3 3,1 R zeszów 1232 875 73 252 32 76,9 20,4 2,7 Radom 1132 862 70 185 14 82,2 16,3 1,5 B ydgoszcz 1324 903 112 247 70 76,6 18,6 4,8 Opole 1177 778 76 267 54 72,5 22,6 4,9 P łock 1309 908 74 269 57 74,9 20,5 4,6 o _{P ozn ań} ₁₁₆₇ ₇₉₇ ₉₀ ₂₃₉ ₃₉ _75,9 _20,4 _3,7 R zeszów 1661 1085 122 377 76 72,6 22,6 4,8 R adom 1246 911 69 242 22 78,6 19,4 2,0

1 T echniczna efek ty w n o ść produkcji oznacza stosu n ek w artości środków za an gażow an ych do w y tw o rzen ia produkcji do jej w artości. Por.: J. R a j t a r , L. W i ś  n i e w s k i : E f e k ty w n o ś ć n a k ła d ó w w r o l n ic t w i e [w:] R o ln i c tw o a w y ż y w i e n i e w Polsce, pr. zb. pod red. E. G orzelaka, W arszaw a 1978.

(9)

114 S y lw e ste r D rozd, Jan M atraszek

R SP jest m ożliw e m. in. dzięki pom ocy p ań stw a w pły w ającej pośrednio lub bezpośrednio na opłacalność p ro d u k cji ro ln ic z e j.2

U w zględniając łączny podiom dotacji, tj. zarów no dotacje m ające cha r a k te r zw ro tu kosztów , ja k i d o tacje sty m u lu ją c e w zrost p ro du kcji (do poziom u i p rzy ro stu p ro d u k cji końcowej netto), m ożem y ocenić, że zna czenie tej form y pom ocy finansow ej p ań stw a w rozw oju zespołowej p ro d u k cji rolniczej jest istotne. In fo rm u ją o ty m liczby zaw arte w tabeli 5. W spółdzielniach s ta ry c h najniższe k w oty dotacji na 1 ha użytków rolnych o trzy m y w ały spółdzielnie w woj. rzeszow skim , a najw yższe — w woj. radom skim . P rzyczyną różnic w ynoszących w sk rajn y ch p rz y padk ach ponad 10 ty s./h a był przede w szystkim niższy poziom i p rz y ro st pro d uk cji końcow ej netto.

W pierw szej gru p ie najw yższy udział dotacji w w artości p rodukcji końcowej b ru tto osiągnęły spółdzielnie w woj. bydgoskim i poznańskim . W obydw u p rzy p ad k ach zadecydow ały o ty m dotacje sty m u lu jące rozwój prod uk cji. W w artości p ro d u k cji końcow ej n e tto udział dotacji w latach 1976— 1978 w ah ał się w granicach od 54— 99% w spółdzielniach sta ry c h do 366,6% (np. woj. płockie w r. 1977) w spółdzielniach nowych.

O ceniając oddziaływ anie d otacji na ekonom ikę gospodarow ania RSP m ożna to uczynić m. in. analizując rozm iary i udział d otacji w w artości pro d u k cji lub też ro zp a tru ją c w pły w dotacji na wielkość dochodów. Do chód, jak w iem y, stanow i w spółdzielniach głów ne źródło środków s łu żących do zaspokajania potrzeb m ate ria ln y c h i k u ltu ra ln y c h spółdziel ców. P odstaw ą k ształtow an ia in dy w idu alny ch dochodów członków z t y tu łu p racy we w spólnym gospodarstw ie i źródłem finansow ania re p ro d u k cji rozszerzonej m a ją tk u zespołowego jest p ro du kcja czysta (pow ięk szona ew en tu aln ie o dotacje do działalności pro d u k cy jn ej z w y jątk iem dotacji do poziom u i p rz y ro stu p ro d u k cji końcow ej netto). Ogólnie za tem podstaw ę do u sta la n ia w artości dniów ki obrachunkow ej stanow i p ro d u k cja czysta, a ściślej ta jej część, k tó ra łącznie z dotacjam i bud żeto w ym i tw orzy dochód ogólny z całokształtu d z ia łaln o śc i.3

W badaniach chcieliśm y w ykazać, w jak im stopniu poziom pro du kcji

2 P rzyk ład em p ośred n iego od d zia ły w a n ia p a ń stw a na opłacaln ość produkcji r o l niczej jest dotacja do produkcji k o ń co w ej netto, zaś b ezp ośred n iego — dotacja na zw rot bieżących k osztów zagosp od arow an ia gru n tów .

3 Z godnie z zasaad m i gospodarki fin a n so w ej R S P — in d y w id u a ln e dochody sp ó łd zielcó w z ty tu łu pracy w g o sp o d a rstw ie z esp o ło w y m u zależn ion e są od p ozio mu dochodu ogóln ego. D ochód ogóln y sta n o w i część produkcji czy stej łączn ie z róż n icą (saldem ) strat i z y sk ó w n a d zw y cza jn y ch p o w ięk szo n ą o dotacje do d z ia ła l n ości p rodukcyjnej z w y ją tk ie m dotacji do poziom u i p rzyrostu produkcji k o ń co  w ej netto. Por.: u ch w a ła nr X II/27/78 R ady CZ R SP z 6 lipca 1978 r. w sp raw ie gosp od ark i fin a n so w ej sp ó łd zieln i zrzeszon ych w CZ R SP — § 37 „In form ator” CZ R SP 1978, nr 5— 6.

(10)

CO c-05 CD tr oi ^ CO f-, t> Ä oi o ?-h öS i j 03 CD —• [> * 2 ,n Ö 0) N r * a 3 fl £ ° 3 ^ -a • w o O Sh -g a S 13 03 ai £ SJ 3 T3 O ►> tn > W) C3 S ö a j *o w_{ÜJD .Si} O r^-J Oj 72 £ •§ o 3 •N <l) T3 W) 3 T 3 X3 3 u f o 13 S -S 0 H lO ń Cfl H 1 9 7 8 CD CO O lO CM IO CM CM t— Oi O CD co co lO Oi co H co co C O lO © C M O i C O r - H C D •O O 0 0 C D C O C O £ > r H t - H Kwota d o ta c ji w z ło ty c h na 1 d zi eń p ra cy na 1 0 0 0 zł w a r to ś c i ^ 7} nT 1v ń „ r r o ln ic z e j p r o d u k c ji k o ń c o w e j i d om o w n ik ó w n et to b r u tt o 19 76 19 77 19 78 19 76 19 77 19 78 19 76 19 7 7 i f l H O H C ' O C D C O H t > C M I O l O c o i o t > C O C M co O I > O L O C - O C D H M r i l O C O l O C D C O C D 00C D IO CM Oi IO c m c ^ - c — o Oi c m CO CM rH CO CM CM cM co Oi to Oi co CO io H co CM CMH CMC O H ^ ^ C O to l O I O O ) ^ H 0 5 t > C O C M C M C O C M C M lO O) « O H 0 1 C M C O L O Oi H C O C O H C O C M L O Oi CO Oi CO CM Oi t> CO O co IO IO CM CM CM CM CO CO C M C D £ - ^ co ^ C O Oh^CO C O C O C O C O C M L O r H T f C D 0 5 O O 0 C O C D O O C M T f C O C O I O O i t > * -h C O *-• C O N C D C M H C M I O C M Ł > C D co o co ^ co t> r H C M 0 1 C O I> C O r> C D t - H co 00 00 C O T f C M C M L O C M C D 00 C D ^ 00 ł - H 0 5 O i O L O o T f C O C M c o C M O i O i C O I O I > C M C M r - H T -H O i »-H C M C D C M c m i> c m C M C M C D r t ^ C M H C O t - ^ ^ C M C M co co O O O i co co co C O C M t — O - O i C M C O C O C M ł - H co ^ l o ^ co oi Oi r H ^ C M C O C O C M IO CMC M IO co na 1 ha p r z e li c z e n io w y u ży tk ó w r o ln y c h 19 76 19 77 19 7 8 ł- H O i O i O i t> co t> co co^ co co co co co o i c m lO <M rł< o co t- H » -H r -H r - H t - H C M CO l O l O Tt4 co L O l O O C M 0 5 0 CM Oi o co t-01 cmh o co lo ł - H t- H t- H r - H t- H CM CD O r H CO co C M O i ^ L O T -H T f ^ C O C - C O r - H ^ H C O t - C M OH r -H T -H T -H ł “ H r - H C M C M L O O C M C O l o 0 3 I O C D ^ co O i ^ r - ł C M C O ^ O i t- H o O i o i c d 0 c m O i ^ O i t - C M t > O i ^ L O < N O T -H co C - t - O C D t - O C M O C O ^ O C M 01 L O C M C O O i h O l O O i ^ 0010 o o r H W o je -w o d z tw o B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m B y d g o s z c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m dSH a it n s 3AV.0fi

(11)

czystej, w ytw orzonej w działalności rolniczej, zapew nia sam ow ystarczal ność finansow ą w zakresie św iadczeń społecznych, kosztów opłaty p r a cy i odpisów na fundusze statu to w e. Inaczej fo rm u łu jąc problem , n a le ży w yjaśnić, czy w artość p ro d u k cji czystej uzyskanej w działalności ro l niczej g w a ra n tu je p raw id ło w y rozw ój zespołowej gospodarki rolnej, czy też zachodzi p o trzeb a zw iększenia jej w tym celu dotacjam i.

Otóż bliższa analiza tego zagadnienia w skazuje, że z prod ukcji czy stej w ytw orzonej w działalności rolniczej spółdzielnie nie były w s ta nie pokryć św iadczeń społecznych 4 oraz rzeczyw iście poniesionych kosz tów z ty tu łu zatru d n ie n ia pracow ników n ajem n y ch i członków spółdziel ni. S y tu a cja tak a m iała m iejsce we w szystkich w ojew ództw ach, różne były jedynie ro zm iary niedoboru p ro d u k cji czystej niezbędnej do sfin an sow ania pow yższych celów. Z akładając zatem , że badane spółdzielnie nie p row adziłyby działalności pozarolniczej (z k tó rej p ro d u k cja czysta um o żliw ia po k ryw anie w yd atk ó w z ty tu łu płac) i nie o trzy m u ją dotacji b u dżetow ych — jed y n ą m ożliw ością zbilansow ania działalności rolniczej b y łaby konieczność obniżenia o p łaty p rac y członków sp ó łd z ie ln i.5 W takiej sy tu a c ji w y stą p iłb y też b ra k środków niezbędnych do sfinansow ania roz w oju gospodarstw zespołow ych; poziom p ro d u k cji czystej nie zapew niał bow iem odpisów na fund usze statutow e.

Za słusznością takiego w niosku przem aw ia fak t, że w latach 1976— 1978 cała p ro d u k cja czysta w ytw orzona z działalności rolniczej była przeznaczona na fundusz konsum pcji in d y w id u aln ej, o czym św iadczy w ynagrodzenie 1 dnia p racy wyższe od w ytw orzonej w ty m dniu w artości p ro d u k cji czystej (w yjątek w tym zakresie stanow iły spółdzielnie sta re w w oj. opolskim i płockim w 1976 r.). W spółdzielniach now ych w y stąp iły b ardziej p opraw ne relacje m iędzy ekonom iczną w ydajnością p ra cy (m ierzoną w artością p ro d u k cji czystej) a płacam i za 1 dzień, jednakże należy to p rzypisać niskiej opłacie p rac y członków w n iektóry ch spół dzielniach. 6

Niższa od o p łaty p racy w artość p ro duk cji czystej w spółdzielniach sta ry c h oznacza, że część ty ch kosztów , dotyczących działalności ro ln i czej, m usiała być sfinansow ana z p rod u k cji czystej w ytw orzonej w za kładach pozarolniczych bądź z dotacji b u d ż e to w y c h .7 P orów nanie bo

4 Ś w ia d czen ia sp ołeczn e ob ejm ują: pod atek gru n tow y, fu n d u sz gm in n y, p o  d atek od płac p ra co w n ik ó w n a jem n y ch , sk ła d k i ZU S i sk ład k i z ty tu łu ub ezp ieczeń gospodarczych.

5 P o m ija m y tu m o żliw o ść e w en tu a ln eg o w y k o rzy sta n ia środków p ien iężn y ch g rom adzonych jako rezerw a na sta b iliza cję dochodów .

6 W ok resie p ierw szy ch 3 lat gosp od arow an ia sp ó łd zieln ie, których dochód ogóln y n ie za p ew n ia op łaty p ra cy czło n k ó w w w y so k o śc i 100 zł za 1 dzień, u zysk u ją środki z fund u szu w y r ó w n a w c z e g o CZ R SP.

(12)

wiem k w o ty w ynagrodzenia za 1 dzień p racy i ekonom icznej w ydajności pracy z całokształtu działalności w skazuje na popraw ne relacje w w ię kszości w ojew ództw . Jednakże i w takim ujęciu w spółdzielniach stary ch p ro d u kcja czysta była w całości konsum ow ana w woj. opolskim (w r. 1978 i woj. radom skim (w r. 1977). W spółdzielniach now ych analogiczna sy tu acja w y stąp iła w woj. opolskim (w r. 1977), płockim (w latach 1977— 1978) oraz w woj. rzeszow skim (w latach 1976— 1978). Oznacza to ko nieczność pokrycia świadczeń społecznych i dokonania odpisów na fu n dusze statu to w e (wraz z b rak u jącą częścią na pokrycie płac) z innych źródeł. P om ijając możliwość sfinansow ania opłaty pracy z tw orzonej ew en tu alnie wcześniej rezerw y na stabilizację dochodów — pozostałe fundusze (akum ulacji społecznej i w ew nętrznej) m ogły być- utw orzone tylko dzięki uzyskanym dotacjom budżetow ym .

W dotychczasow ych rozw ażaniach staraliśm y się ukazać k ształtow a nie się pro d uk cji czystej z działalności rolniczej i jej w ystarczalność na tle obciążeń R SP z ty tu łu św iadczeń społecznych i kosztów opłaty pracy. Nie w zględniliśm y n atom iast roli dotacji budżetow ych bezpośrednio w p ły w ających na wysokość dochodu ogólnego. In teresu jące w ydaje się zatem , w jakim stopniu dotacje te oddziałują na w yniki finansow e RSP.

W celu dokonania takiej analizy p rzy jm u jem y n astępu jące założenia: w artość pro d u kcji czystej i kw oty otrzym anych dotacji budżetow ych zm niejszam y o św iadczenia społeczne i koszty z ty tu łu re n ty g ru n to w e j.8 U zyskujem y w ten sposób łączny fundusz, jakim dy sponują spółdzielnie, na opłatę p racy (członków i pracow ników najem nych) i ak um ulację w e w nętrzną. Porów nanie tego funduszu z rzeczywiście poniesionym i koszta m i p rac y i należnym i obligatoryjnym i odpisam i na fundusze statu to w e 9 pozw ala na uzyskanie odpowiedzi:

1) czy osiągany poziom p rodukcji czystej (jako re z u lta t ak tu aln y ch

w arunków ekonom icznych, w jakich gospodarują RSP) w raz z

dotacja-z ob ow iądotacja-zu jącym i w R SP prdotacja-zepisam i, dotacja-zw ięk sdotacja-zają dochód ogólny. P o n iew a ż dotacje do rolniczej produkcji k ońcow ej (od poziom u i przyrostu) m uszą być w całości p rzek azyw an e na fu n d u sz zasobow y, om aw iam y je odrębnie w dalszej części opra cow ania.

8 O płaty z ty tu łu ren ty gru n tow ej R SP za dzierżaw ę gru n tów p rzejęty ch w u ży tk o w a n ie od roln ik ów in d yw id u aln ych ; z pozycji gosp od arstw a roln ego renta g ru n tow a sta n o w i sk ład n ik kosztów bieżących, które w in n y być p ok ryte z w a rto ści now o w y tw o rzo n ej.

9 S p ó łd zieln ie obow iązane są przeznaczać co najm n iej 10% dochodu ogólnego na fu n d u sz zasob ow y oraz fu n d u sze celow e. Por.: u ch w ała nr X II/27/78 R ady CZ R SP — § 38. W naszych rozw ażaniach zakładam y, że odpisy pow yższe w in n y być d o konane z dochodu uzysk an ego w produkcji rolniczej.

(13)

T a b . 6. P r o d u k c ja cz y sta w y tw o r z o n a w d z ia ła ln o śc i r o ln ic z e j i je j w y st a r c z a ln o ść w fi n a n so w a n iu na k ła dó w p ra cy i o d p is ó w st a tu to w y c h w la ta ch 1976— 19 7 8 N et out p ut in a g r ic u lt u r a l p ro d u ct io n an d it s su ff ic ie n c y in fi n a n c in g labo ur input an d st a tu to r y d e d u c a ti o n s in 19 76— 1 97 8

N a d w y ż k a ( + ) lu b n ie d o b ó r ( — ) śr o d k ó w p ie n ię ż n y c h u z y s k a n y c h w p r o d u k c ji r o l n ic z e j na 1 d z ie ń p ra cy c z ło n k ó w k o l. 8: d n i p ra cy c z ło n k ó w lO CO 1 00 1 lO co 1 £ 0 1 -2 1 6 1 ₂₈ -6 4CO 1 CO 1 -1 5 5 N a d w y ż k a ( + ) lu b n ie d o b ó r ( —) ś r o d k ó w p ie n ię ż n y c h n ie z b ę d n y c h do p o k r y c ia p o s tu lo w a n e g o d o c h o d u 8 = 3 -7 -2 2 2 4 -1 2 4 3 -5 2 4 9 15 2 -3 8 7 0 O_CO co 05 1 28 7 3 5 -1 9 4 4 — 1 22 6 -8 9 3 -5 8 6 3 Do ch ó d o g ó ln y b r u tt o n ie z b ę d n y (p o s tu lo w a n y do p o k r y c ia k o sz tó w p r a c y ■i o d p is ó w s ta tu to w y c h ) 7 = 4 + 5 + 6 Xi o !>> Ö 'S £ 'O X 96 6 6 1 2 5 1 1 12 8 5 3 10 9 7 7 9 8 9 8 20 5Ö 3 5 82 1 8 2 9 4 6 251 8 7 8 2 5 06 4 14 7 9 2 N a le ż n e o d p is y s ta tu to w e (m . in . 1 0 % d o c h o d u o g ó ln e g o b r u tt o ) >> •N 3 1 H 0) N y O o o 1 2 51 1 2 8 5 1 0 9 8 9 9 0 2 0 5 9 5 8 2 8 3 0 6 2 5 8 7 8 5 0 6 1 4 7 9 W y n a g r o d z e n ie i o p ła ta p r a c y c z ło n k ó w i ic h d o m o w n ik ó w % N U CU rt rC r*H 05 Ö 8 2 9 2 O OS co o 10 5 0 0 9 6 0 0 7 2 5 7 11 6 2 6 4 6 0 2 6 5 1 5 5 190L O D— 3 821 8 4 6 0 W y n a g r o d z e n ie p r a c o w n ik ó w n a je m n y c h O -J-J o r3 * 7 0 4 8 7 0co co o 1—1 2 8 0 1 6 5 2 6 9 0 8 6 3 7 9 4 9 4 3 6 3 9 3 7 3 7 4 8 5 3 P r o d u k c ja c z y st a po u w z g lę d n ie n iu św ia d c z e ń sp o łe c z n y c h i k o s z tó w z ty tu łu r e n ty g r u n to w e j z w ię k s z o n a o d o ta c je do p r o d . r o ln .* 7 7 7 2 11 2 6 8 7 6 0 4 11 129 6 0 2 8 10 7 6 3 0 5 O ) I > CO H T t M O lO co o CO i o H lO CTi ^ 8 9 2 9 W o je w ó d z tw o B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m R S P 0ie;S 0 M O ‘N * U w z g lę d n ia m y tu ty lk o do tacje o c h a r a k te r z e zw ro tu k o sz tó w p r o d u k c ji .

(14)

m i 10 w ystarcza na pokrycie zobowiązań spółdzielni z ty tu łu p racy człon ków i osób n ajem nych oraz czy zapew nia tw orzenie funduszów rozw o jowych;

2) jak a jest wielkość nadw yżki um ożliw iająca tw orzenie do datko

w ych rezerw pieniężnych o przeznaczeniu np. na fundusz stabilizacji dochodów czy dodatkow e prem ie, nagrody itp.

Dane liczbowe do takiej analizy zaw iera tabela 6. W skazują one, że w latach 1976— 1978 prod u kcja czysta łącznie z dotacjam i budżetow ym i nie w y starczałaby na pokrycie kosztów p racy i odpisów statuto w ych . W y jątek stanow ią jedynie spółdzielnie stare w woj. poznańskim , w k tó rych pozostały jeszcze niew ielkie kw oty na dodatkow e odpisy, np. z ty tu łu prem ii czy tw orzenia rezerw y na stabilizację dochodów. W pozosta łych spółdzielniach tej g ru p y do zbilansow ania działalności rolniczej nie w y starczyły b y rów nież dotacje budżetow e u jęte w tym porów naniu. W celu zapew nienia opłacalności p rodukcji rolniczej (przy obecnym po ziomie kosztów) w spółdzielniach starych, np. w woj. opolskim, należa łoby zwiększyć dotacje średnio w 3 latach o 1243 zł, a w woj. rad om skim — o 9830 zł na 1 ha przeliczeniow y użytków rolnych. W spółdziel niach now ych opłacalność p rzy obecnym poziomie dotacji uzyskałyby gospodarstw a w woj. bydgoskim i opolskim. W pozostałych w ojew ódz tw ach w obydw^u g rupach spółdzielni działalność rolnicza została częścio wo sfinansow ana opłacalną pro du k cją zakładów pozarolniczych. W sto sunku do nakładów pracy członków dodatkow e dopłaty np. w form ie dotacji budżetow ych w inny w ynieść w spółdzielniach sta ry c h od 28 zł (woj. opolskie) do 216 zł (woj. radom skie) na 1 dzień pracy spółdzielców. W yniki badań w skazują zatem , że poza woj. poznańskim (stare spół dzielnie) oraz woj. bydgoskim i. opolskim (nowe spółdzielnie) m im o do tacji budżetow ych do p ro du k cji rolniczej nie została zagw arantow ana jej opłacalność.

Opłacalność prod u k cji rolniczej m ożna też rozpatryw ać, ukazując po ziom ak u m u lacji finansow ej w produkcji rolniczej i rolę dotacji budże tow ych w tw orzeniu w yniku finansowego (zysku lub straty ).

O kreślając aku m u lację finansow ą jako dodatnią różnicę m iędzy w a r tością rolniczej pro d uk cji końcowej b ru tto a jej całkow itym kosztem w łasnym n , stw ierdzam y dodatnią nadw yżkę tylko w r. 1976 (tab. 6). N aj

10 W rachunku tym n ie u w zględ n iam y d otacji do poziom u i p rzyrostu pro dukcji koń cow ej netto, gdyż n ie m ogą one być w y k o rzy sty w a n e na op łatę pracy członków ; z punktu p rzed sięb iorstw a rolnego n ie w chodzą zatem do b ezp ośred n iego rachunku op łacaln ości produkcji.

11 D o k osztów zaliczam y ta k ie elem en ty podziału ak u m u lacji, jak: podatki, sk ładki ZUS, ren tę gru n tow ą (skum ulow aną) itp., pozycje sta n o w ią ce z pun k tu w i dzenia gosp od arstw a w y d a tek u w zględ n ian y w rachunku k osztów n ieza leżn ie od zużycia w szy stk ich czyn n ik ów produkcji (a w ięc i siły roboczej). Z arów no ak u m u 

(15)

b ardziej ren to w n e b y ły p rz y ty m spółdzielnie sta re w woj. poznańskim (w skaźnik rentow ności ponad 10%), m inim alne efek ty m iały też spół dzielnie w woj. opolskim i płockim ; w pozostałych latach spółdzielnie nie osiągnęły a k u m u lacji finansow ej.

W yko rzy stu jąc p rz y ję ty w cześniej podział dotacji, analizę zysków i poziom rentow ności om aw iam y w 2 ujęciach. W tab e li 7 p odajem y kształtow anie się pow yższych m iernik ów z uw zględnieniem tylk o dotacji 0 c h arak terze z w ro tu kosztów (w szystkie dotacje z w y jątk iem za poziom 1 p rzy ro st p ro d u k cji końcow ej netto). Otóż otrzy m an e w e w szystkich w ojew ództw ach w latach 1976— 1978 dotacje budżetow e, w pływ ające bez pośrednio na w yniki finansow e, rów nież nie zabezpieczyły rentow ności. Pom oc finansow a p ań stw a zm niejszyła w zasadzie tylko rozm iary d efi c y tu finansow ego. W ogólnym u jęciu, o peru jąc w y n ikam i średnim i z 3 lat m ożna stw ierdzić, że jed y n ie w spółdzielniach sta ry c h w woj. pozn ań skim i opolskim , uw zględniając w ty m porów naniu do tacje budżetow e zapew niły rentow ność p rod u k cji; w pierw szym z w ym ienionych w oje w ództw śred n i 3-letni w skaźnik rentow ności w yniósł 3%, zaś w d r u gim 0,5%. I w ty m jed n ak p rzy p a d k u poziom rentow ności byłby nie w y starczający do zapew nienia rep ro d u k c ji rozszerzonej m a ją tk u zespoło wego.

O statnio zap rezentow ane w yniki nie uw zględniały w szystkich dotacji otrzy m y w an y ch przez R SP z bu d żetu p aństw a. Do pełnego rac h u n k u rentow ności p ro d u k cji należy — naszym zdaniem — uw zględnić w szy st kie rodzaje dotacji. W praw dzie dotacje do p ro d u k cji końcow ej n etto nie zw iększają w y n ik u finansow ego (dochodu ogólnego) w RSP, niem niej jed n a k ze społecznego p u n k tu w idzenia stanow ią tra n s fe r środków p ie niężnych m ających stym ulow ać w zrost p ro d u k cji rolniczej. D otacje te m ożna zatem tra k to w a ć jako specjaln ą form ę do p łat m ających w końco w ym rac h u n k u zapew nić opłacalność p rod u k cji w w aru n k ach w zrostu jej k o sz tó w .12

W ty m ujęciu do u sta la n ia rentow ności uw zględniono w szystkie ro dzaje d o ta c ji.13 R entow ność p ro d u k cji w pow yższych w a ru n k a ch ilu s tru ją dane zaw arte w tab e li 8.

lacja jak i zysk n ie sta n o w ią w e d łu g a k tu a ln y ch zasad sy stem u e k o n o m iczn o -fi n a n so w eg o m iern ik ó w ocen y d zia ła ln o ści R SP, n iem n iej jednak p o w y ższe k ategorie fin a n so w e w y k o r z y stu je m y do ogólnej ocen y d zia ła ln o ści gosp od arstw .

12 Por.: E. G o r z e l a k : E k o n o m i c z n o - f i n a n s o w e i n s t r u m e n t y p o l i t y k i ■ r o l  nej, „W ieś W sp ó łczesn a ”, 1979, nr 3.

13 Z arów no d otacje o ch arak terze zw rotu k osztów , jak i d otacje do rolniczej produkcji k oń cow ej n etto . W ty m p orów n an iu u w zg lęd n ia m y też scen tra lizo w a n ą część d otacji (40% grom ad zon e w CZ R SP) w ych od ząc z założenia, że n ieza leżn ie od p odziału ich w e w n ą tr z sek tora sp ó łd zielczeg o — sta n o w ią one sp o łeczn y koszt fin a n so w a n ia rozw oju ro ln ictw a .

(16)

T a b . 7. A k u m u la c ja , zy sk i r e n to w n o ść p r o d u k c ji r o ln ic z e j w la ta ch 1976— 1 97 8 A c c u m u la ti o n , p r o fi t, an d p r o fi ta b il it y of a g r ic u lt u r a l pro du ctio n in 197 6— 197 8 d +-> <u G a? £ o u "CS o U 44 3 T3 o u O* o TJ o ctf -*-» o t J N O) W * Wskaźn ik p ro - ■ c en to w y d o ta c ji b u d ż e to w y c h do k a sz tó w c a łk o w it y c h 19 76 19 77 197 8 4. 9 4, 7 5,8 6, 5 3, 5 3, 5 6. 9 3, 7 3 ,1 O '“i, _{cT c<f} 0 5 CJ5 irT ccT 00^ o o* co CO co co csf_rH ° ęsf co" H <M CSl M H l > ^ TH r-T H CO H 0 5 CO Csf o" 1-H CO 0 5 Lft co" <m" CO co" LO co" cT co of Wskaźnik p r o ce n to w y z y s k u (+ ) lu b str a ty ( — ) do k o sz tó w c a ł-■ k o w lt y c h p r o -d u k c ji r o ln ic z e j 19 76 19 77 197 8 -8 ,9 -3 ,4 + 1 ,2 6, 7 -5 ,2 + 0 ,1lO co' r—ł 1 co 1 co^ 11 ,6 -5 ,1 + 2 ,6 — 5, 9 — 2, 9 — 9, 5 + 1 ,9 -1 8 ,8 + 1 ,9 CO C O ^ _co_oTr-T ^ 1 1 CO o 0 5 co" ^ o co" H I W I 1 1 1 1 O 0 0 CO H rtT r-T ,-T oT *—H ł“H a I oT i co" -1 6 ,4 -6 ,3 -3 ,0 I 1978 58 2 ₅9 -1 1 74 3 1 322 -4 313 2 246 2 0 9 3 2 9 88 -4 4 1 -1 5 36 -5 2 7 -2 2 20 ^ 1 i * m 2 l/ i +.5 W N.Q o * •'-> 3 OJ H'D N 03 o .y "o y S Q O S-i T3 ■C o >> "o fH £ -o £ •N £ O *s 0) N o a3 S5 U a 03 19 76 19 76 19 78 19 76 1 9 7 7 18 19 17 04 26 95 -3 35 6 — 1 238 30 14 19 83 20 41 3 13 8 — 2 902 49 81 27 46 26 94 5 32 7 — 4 5 2 7 14 73 21 89 22 28 4 29 7 — 2 2 40 38 20 33 38 45 53 -2 38 0 -1 3 93 52 29 48 24 25 09 1 56 8 — 23 436 26 06 59 49 66 98 93 5 -3 614 58 36 67 90 74 23 1 98 2 -1 33 4 26 35 55 29 40 88 2 71 5 -5 04 0 27 84 29 53 48 47 3 15 5 -3 83 9 69 33 87 53 82 77 3 53 7 -2 407 64 21 74 41 99 05 -1 1 03 5 -4 654 A k u m u la c ja (+ ) lu b d e fi c y t fi n a n so w y (— ) w os fl o >1 N £ 19 76 ig 77 1978 — 5 17 5 — 2 94 2 — 2 1 1 3 12 4 -4 88 5 -1 982 34 6 -7 27 3 -1 4 437 2 82 4 -4 42 9 — 906 -6 20 0 -4 73 1 -8 86 6 -3 66 1 -2 8 26 0 -4 75 5 — 1 67 1 -9 56 3 -4 605 «O co co LO co co 80 -1 0 56 9 -4 529 37 1 -6 79 3 — 6 38 3 -3 39 6 — 11 16 0 -8 804 -1 7 45 6 — 12 09 5 — 12 1 2 5 W o je -w ó d z tw o B y d g o sz c z O p o le P ło c k'Cca o ft Rz e sz ó w R a d o m B y d g o sz c z O p o le P ło c k P o z n a ń R z e sz ó w R a d o m d S H 0A V O ^