View of PROBLEM OF BANK CREDIT USE IN FINANCING AGRICULTURE IN POLAND AND OTHER STATES OF THE EUROPEAN UNION
12
0
0
Pełen tekst
(2) 146. R. Kata. Rolnictwo samonansujce si na ogó odznacza si maymi zdolnociami tworzenia funduszy wewntrznych, co bezporednio wpywa na wolumen, struktur i charakter inwestycji rolniczych. Samonansowanie inwestycji utrwala dotychczasowy potencja wytwórczy (inwestuj podmioty posiadajce rodki a niekoniecznie te, które maj najlepsze szanse rozwojowe) [Kulawik 2004]. Odracza si terminy podejmowanych inwestycji i wydua czas ich realizacji, bo najpierw trzeba zgromadzi potrzebne fundusze. Inwestycje nabieraj wic charakteru wysoko cyklicznego. Inwestowanie w rolnictwie jest niezbdnym warunkiem osignicia w tym sektorze wyszej efektywnoci ekonomicznej i konkurencyjnoci, stwarza szans przeksztace struktur nieefektywnych i tworzy podstawy do rozwoju sektora. Wzrost udziau kredytów w nansowaniu produkcji rolniczej oraz rozwoju tego sektora jest zjawiskiem normalnym i wystpuje w rolnictwie wielu krajów [Tomczak 2004]. Z drugiej strony za rolnictwo jest naraone w sposób szczególny na wystpowanie rozmaitych ogranicze kredytowych, wynikajcych ze specyki tego sektora, ale take dziaalnoci instytucji nansowych. W tym wietle przedmiotem opracowania jest problem wykorzystania kredytu bankowego w nansowaniu rolnictwa w Polsce oraz porównanie w tym zakresie naszego kraju z innymi krajami Unii Europejskiej. Metoda analizy porównawczej ma suy odpowiedzi na pytanie, jakie jest znaczenie tego instrumentu w strukturze róde nansowania rolnictwa w Polsce i jak ksztatuje si dynamika zaduenia kredytowego gospodarstw rolnych, w porównaniu do innych krajów UE. Z kolei analiza czynników decydujcych o absencji kredytowej rolników moe by przyczynkiem do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czy istnieje w Polsce luka w nansowaniu gospodarstw rolnych kredytem bankowym. Luka nansowa (kredytowa) oznacza sytuacj, w której istnieje okrelona liczba podmiotów, które mogyby efektywnie wykorzysta kapita kredytowy, ale nie mog uzyska nansowania z formalnego rynku kredytowego [The SME Financing GAP 2006]. Innym podjtym zagadnieniem jest problem samowykluczenia z rynku kredytowego, który dotyczy jednostek wiadomie rezygnujcych z kredytu na rzecz powolnego samonansowania przedsiwzi gospodarczych. Luka kredytowa oraz samowykluczenie z rynku kredytowego skutkuj za niedostosowaniem popytu na kredyt rolny do potrzeb zwizanych z rozwojem i przeksztaceniami rolnictwa. W opracowaniu wykorzystano dane statystyczne Komisji Nadzoru Finansowego (KNF), Narodowego Banku Polskiego (NBP) oraz Eurostat. Posuono si take wynikami bada ankietowych, realizowanych na próbie 736 indywidualnych gospodarstw rolnych z regionu Polski poudniowo-wschodniej.. ZADUENIE KREDYTOWE ROLNICTWA W POLSCE I INNYCH KRAJACH UE Istniej trzy zasadnicze róda nansowania rolnictwa: fundusze wasne gospodarstw rolnych zasilane z dochodów uzyskiwanych z dziaalnoci rolniczej, które mog by wspierane take ze róde pozarolniczych, 2) wsparcie budetowe o charakterze krajowym oraz zagranicznym (przede wszystkim pochodzce z budetu Wspólnej Polityki Rolnej UE), 1). Acta Sci. Pol..
(3) Problem wykorzystania kredytu bankowego.... 147. fundusze zewntrzne, gównie o charakterze zwrotnym, pochodzce z banków, innych instytucji nansowych (np. towarzystw leasingowych) oraz wyspecjalizowanych instytucji wspierajcych rolnictwo (fundacje itp.). Dla nansowania rozwoju rolnictwa zasadnicze znaczenie ma proporcja dochodów wasnych – a cilej funduszy inwestycyjnych, jakie mog generowa jednostki gospodarcze, do dochodów transferowych pyncych do rolnictwa z zewntrz. W kraju takim jak Polska, gdzie opó nienia w rozwoju rolnictwa s ogromne, a struktura (agrarna, zatrudnienia itd.) nieefektywna, suma rodków pyncych do tego sektora z funduszy publicznych jest niewystarczajca dla snansowania kosztów jego przebudowy i modernizacji. Bardzo ograniczone s take moliwoci kreacji funduszy wasnych w gospodarstwach rolnych (zwaszcza indywidualnych o charakterze chopskim). Dowiadczenia wielu krajów (m.in. Stanów Zjednoczonych) pokazuj za, i efektywna i racjonalna strategia przeksztace i rozwoju rolnictwa wymaga zaangaowania duych rodków w krótkim czasie. Wynikajca z tego zmiana generacji technologii, struktur produkcyjnych i zarzdzania moe przynie znaczcy wzrost efektywnoci ekonomicznej gospodarstw rolnych [Wo 2004]. W tym kontekcie istotn rol w procesie przebudowy i rozwoju rolnictwa naley przypisa kredytom bankowym, zwaszcza za kredytom inwestycyjnym. Ich znaczenie wynika nie tylko z faktu zasilenia funduszy kierowanych na przedsiwzicia rozwojowe, a tym samym uruchomienia efektu mnonikowego i d wigni nansowej przez kredytobiorc. Obecnie, w warunkach funkcjonowania Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), kredyty bankowe s niezbdne dla wielu rolników, aby móc skorzysta ze wsparcia nansowego UE kierowanego na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. Wreszcie kredyt bankowy jest take narzdziem integracji gospodarstwa z sektorem nansowym i szerzej otoczeniem instytucjonalnym rolnictwa, co sprzyja poprawie pozycji konkurencyjnej gospodarstw na rynku [Kata 2008]. Zmiany w wielkoci zaduenia kredytowego rolnictwa w Polsce od poowy lat 90. byy ksztatowane pod wpywem preferencyjnego kredytowania za porednictwem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) oraz koniunktury w rolnictwie. Na popyt na kredyty rolne wpyway take ogólna koniunktura w gospodarce oraz zmienne decydujce o realnych kosztach pozyskania kapitau kredytowego przez rolników (stopa redyskontowa NPB, stopa in
(4) acji) [Kata 2009]. Biorc pod uwag wartoci nominalne obliga kredytowego, moemy stwierdzi , e w latach 1996–2009 nastpowa sukcesywny wzrost zaduenia rolnictwa (tab. 1). Jednake wida wyra nie, zwaszcza po urealnieniu zaduenia (skorygowaniu o wska nik in
(5) acji w kolejnych latach), e w analizowanym okresie dynamika ta miaa du zmienno . Pogorszenie koniunktury w rolnictwie w 1998 r. spowodowao dosy gboki spadek akcji kredytowej w tym sektorze i skutkowao realnym spadkiem zaduenia rolników (tab. 1). Niska dynamika zaduenia, cechujca si realnym wzrostem midzy 3,7 a 6,7%, utrzymywaa si w latach 1999–2001. Pogarszajca si koniunktura gospodarcza, przejawiajca si obnieniem tempa wzrostu gospodarczego, wzrostem bezrobocia, pogorszeniem si warunków wymiany z zagranic, oraz niekorzystne relacje cen w rolnictwie wpyway negatywnie na podejmowanie decyzji o inwestycjach nansowanych kredytem. Ten ujemny wpyw by jednak agodzony równolegym obnieniem stopy kredytu redyskontowego, a tym samym stopy paconej przez rolników (tab. 1). W okresie najgbszego kryzysu w latach 2001–2002 poziom stopy kredytu redyskontowego obni3). Oeconomia 9 (3) 2010.
(6) R. Kata. 148. Tabela 1. Zaduenie rolników indywidualnych z tytuu kredytów bankowych oraz poziom preferencyjnego kredytowania rolnictwa w latach 1996–2009 Table 1. Indebtedness of farmers in respect of bank loans and the level of preferential crediting of agriculture (1996–2009) Zaduenie indywidualnych gospodarstw rolnych z tytuu kredytów bankowych Rok kwota (w mln z) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009. 3 984 5 665 5 930 6 599 7 660 8 619 9 667 10 883 11 623 11 966 14 785 17 376 18 659 19 422. dynamika (rok poprzedni = 100%) wg cen nominalnych – 142,2 104,7 111,3 116,1 112,5 112,2 112,6 106,8 103,0 123,6 117,5 107,4 104,1. wg cen realnych* – 123,8 93,6 103,7 105,4 106,7 110,9 111,7 103,2 100,8 122,3 114,7 103,1 100,6. Kredyty z dopatami ARiMR udzielone rolnikom przez banki inwestycyjne obrotowe liczba w tys.. kwota (w mln z). 59,7 58,7 18,1 21,2 17,2 17,6 24,1 24,6 20,4 21,1 23,8 22,7 14,2 10,7. 2 178,0 3 081,4 863,4 1 188,4 1 409,7 2 081,3 2 257,0 2 371,9 1 908,1 2 115,4 2 910,4 3 281,5 2 270,5 1 784,1. liczba w tys.. 670,8 542,2 468,2 477,5 484,3 373,9 377,9 411,9 314,3 62,8 135,2 84,4 39,9 40,4. kwota (w mln z) 2 158,8 2 544,3 1 794,0 2 003,3 1 615,9 2 143,8 2 988,4 2 599,0 1 891,8 804,5 1 772,3 1 164,7 1 043,7 855,2. * ceny z roku 2009, korekta o wska niki wzrostu cen dóbr i usug konsumpcyjnych dla lat 1997–2009 [GUS, Wska niki makroekonomiczne, www.stat.gov.pl]. ródo: Dane NBP oraz ARiMR (Sprawozdania z dziaalnoci ARiMR w latach 2004–2007). Source: NBP and ARMA statistics (Reports for ARMA activity 2004–2007).. y si z 21% na pocztku 2001 r. do 7,5% na koniec 2002 r., a wic blisko trzykrotnie [Daniowska 2007]. W latach 2000–2009 zaduenie rolnictwa roso zarówno nominalnie, jak i wzgldnie w relacji do podstawowych parametrów okrelajcych wielko produkcji kocowej i towarowej gospodarstw (tab. 2). W ujciu agregatowym nie wskazuje ono na wystpowanie zagroe nansowych. Jest te nadal wyra nie nisze od wystpujcego w krajach rozwinitych [Kulawik 2008]. W strukturze zaduenia rolników z tytuu kredytów bankowych przewaaj kredyty inwestycyjne, których udzia na koniec 2009 r. wynosi 68,5%. Udzia kredytów obrotowych wynosi 20%, kredytów w rachunku bankowym 7,6%, a pozostaych kredytów i poyczek 4%. W strukturze zaduenia wobec banków kredyty hipoteczne stanowiy na koniec 2009 r. 40% wartoci, przy czym byy to niemal wycznie kredyty zotowe. W latach 2005–2009 wzroso zaduenie rolników z tytuu kredytów dugoterminowych, tj. powyej 5 lat. Ich udzia w strukturze zaduenia wynosi na koniec 2009 r. 64,1%, przy czym kredyty od 5 do 10 lat stanowiy 21,9%, a kredyty powyej 10 lat 42,3%. Porównanie Polski do innych krajów Unii Europejskiej, pokazuje, e nasze rolnictwo jest zaduone na relatywnie niskim poziomie (tab. 3). wiadczy o tym wska nik stopy Acta Sci. Pol..
(7) Problem wykorzystania kredytu bankowego.... 149. Tabela 2. Zaduenie kredytowe indywidualnych gospodarstw rolnych w relacji do produkcji kocowej i towarowej w latach 2000–2008 Table 2. Indebtedness of farms in relation to the nal output and market output (2000–2008) Wyszczególnienie 1. Kredyty ogóem/produkcja kocowa (w %) 2. Kredyty ogóem/produkcja towarowa (w %). Rok 2000. 2002. 2005. 2006. 2007. 2008. 22,3. 26,9. 27,0. 32,4. 32,3. 34,5. 26,5. 32,0. 32,2. 37,1. 38,6. 39,3. ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych NBP oraz GUS (Rolnictwo w 2008 r., GUS, Warszawa 2009). Source: Own calculations based on NBP and CSO data (Agriculture in 2008, GUS, Warsaw 2009).. zaduenia gospodarstw rolnych, bdcy relacj zobowiza z tytuu kredytów bankowych do wartoci aktywów. Zaprezentowane w tabeli 3 wzgldne wska niki zaduenia dla lat 2004 i 2007 s w pewnym sensie „zawyone”, gdy dotycz relatywnie najlepszych gospodarstw rolnych, znajdujcych si w polu obserwacji rachunkowoci rolnej FADN1.W istocie jednak zarówno w Polsce, jak i innych krajach UE gospodarstwa bdce w polu obserwacji FADN maj zasadniczy udzia w tworzeniu wartoci dodanej w rolnictwie [Wyniki standardowe… 2009]. Zaduenie gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej jest bardzo zrónicowane w poszczególnych krajach. S kraje, w których stopa zaduenia gospodarstw, tj. relacja zaduenia kredytowego do aktywów, przekracza 20% (tab. 3) i w ich przypadku moemy mówi o bardzo duej roli kredytów bankowych w nansowaniu rolnictwa. Z kolei w krajach takich jak Grecja, Wochy, Hiszpania, Irlandia czy Sowenia stopa zaduenia gospodarstw rolnych nie przekracza 3%, a zatem znaczenie kredytów w nansowaniu tego sektora jest dosy mae, dominuje za samonansowanie. Nawet jednak biorc pod uwag relatywnie krótki – 4-letni – okres obserwacji, mona zauway , e w krajach, gdzie kredyt jest powszechnie wykorzystywany przez rolników, wzrost przecitnej powierzchni uytków rolnych oraz wzrost wartoci majtku gospodarstw nastpuj z reguy szybciej ni przecitnie w caej Wspólnocie (tab. 3). W znacznie wyszym stopniu równie wzrost aktywów nansowany jest z kredytów bankowych. Oczywicie poszukiwanie zalenoci midzy poziomem kredytowania rolnictwa a przemianami strukturalnymi i rozwojem potencjau produkcyjnego tego sektora w UE jest trudne. Inna jest bowiem sytuacja krajów, które „wielkie pchnicie” inwestycyjne maj ju za sob i które osigny „now jako strukturaln” rolnictwa, inna za takich jak Polska, gdzie procesy te przebiegaj bardzo powoli. Relacja midzy wzrostem zaduenia gospodarstw rolnych a wzrostem wartoci ich aktywów w latach 2004–2007 dowodzi, i Polsk naley lokowa w grupie krajów, w których procesy przeksztace i rozwoju sektora nansowane s gównie z funduszy wasnych – w istotnej mierze wspieranych obecnie rodkami nansowymi z budetu WPR.. 1. W przypadku Polski dane statystyczne FADN s reprezentatywne dla zbiorowoci 753 tys. gospodarstw rolnych o wielkoci ekonomicznej powyej 2 ESU.. Oeconomia 9 (3) 2010.
(8) R. Kata. 150. Tabela 3. Zaduenie kredytowe a wzrost przecitnej powierzchni uytków rolnych oraz aktywów gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej w latach 2004 i 2007 Table 3. Credit debt and increase of the average area of agricultural land and farm assets in the European Union in 2004 and 2007 Stopa zaduenia (zobowizania/aktywa) w% Kraj. Zmiany midzy latami 2004 a 2007 wzrost wzrost nominalny przecitnej rednie stopy wzrost powierzchtempo zaduenia zaduenia ni UR wzrostu (w p.p.) (w %) gospoaktywów darstw 1,5 64,7 16,6 1,20. 2004. 2007. Dania. 55,7. 57,2. Holandia. 38,6. 33,6. –5,0. Francja. 36,2. 37,5. Szwecja. 31,0. 34,1. otwa. 30,2. wzrost zaduenia/ /wzrost aktywów w% 53,5. 32,6. 2,7. 1,04. 74,8. 1,3. 4,2. 2,7. 1,03. 20,7. 3,1. 18,1. 4,5. 1,10. 21,7. 23,2. –7,0. 100,8. –1,8. 1,13. 45,6. Wgry. 29,9. 28,0. –1,9. –16,9. 0,9. 1,03. 50,8. Estonia. 28,8. 22,7. –6,1. 105,3. 1,6. 1,11. 45,7. Belgia. 26,6. 29,8. 3,2. 15,9. 7,2. 1,09. 15,8. Finlandia. 26,5. 26,1. –0,4. 31,7. 9,7. 1,09. 27,9. Czechy. 22,6. 24,0. 1,4. 11,3. –5,3. 1,05. 13,8. Niemcy. 18,1. 17,2. –0,9. 13,5. 9,4. 1,02. 31,0. Litwa. 17,1. 11,2. –5,9. 255,1. –1,2. 1,15. 28,8. Luksemburg. 16,7. 17,1. 0,4. 12,8. 12,1. 1,05. 13,7. Wielka Brytania. 10,7. 12,8. 2,1. 22,7. 5,4. 1,13. 6,0. Polska. 10,2. 10,2. 0,0. 27,4. 14,1. 1,09. 9,9. Austria. 9,2. 10,6. 1,4. –1,2. 3,8. 1,05. 1,4. Sowacja. 8,2. 3,1. –5,1. 80,8. 10,2. 0,99. –42,4. Portugalia. 4,1. 3,2. –0,9. 94,5. 29,3. 1,06. 8,6. Hiszpania. 2,1. 2,8. 0,7. 1,4. –0,4. 1,14. 0,7. Irlandia. 2,0. 2,8. 0,8. 33,6. 10,5. 1,23. 1,0. Sowenia. 2,0. 2,4. 0,4. –17,7. –6,6. 1,00. 43,9. Wochy. 1,2. 1,2. 0,0. 9,3. 11,8. 1,07. 0,8. Grecja. 0,4. 0,6. 0,2. –31,2. 8,5. 1,03. –1,7. 15,4. 14,2. –1,2. –4,2. –8,7. 1,01. –24,2. UE razem*. * w 2004 r. UE-24 (bez Malty, Bugarii i Rumunii), w 2007 r. UE-27 ródo: Obliczenia wasne na podstawie statystyki FADN (ec.europa.eu/agriculture/rica/database). Source: Own calculation on the basis of FADN (ec.europa.eu/agriculture/rica/database).. KREDYT W STRUKTURZE FINANSOWANIA GOSPODARSTW ROLNYCH W literaturze dosy czsto spotka mona tez o preferowaniu przez rolników funduszy wewntrznych w hierarchii róde nansowania [Barry, Bierlen, Sotomayor 2000]. Przyczyn takiej sytuacji moe by charakterystyczna dla rolników zachowawcza menActa Sci. Pol..
(9) Problem wykorzystania kredytu bankowego.... 151. talno kredytowa. Awersja do kredytów powoduje, e rolnicy wiadomie decyduj si na powolne akumulowanie kapitaów wasnych i zwizane z tym niewielkie i cykliczne inwestowanie oraz utrat transferów budetowych zwizanych z kredytowaniem preferencyjnym (jeli takie funkcjonuje) [Kulawik 2001]. Inna koncepcja struktury nansowania gospodarstw rolnych wskazuje na niedoskonaoci rynku nansowego jako przyczyn takiej sytuacji. Na przykad niedostateczny poziom konkurencji, asymetria informacji, negatywna selekcja to przyczyny, które mog podnosi koszty kredytu dla rolnika lub ogranicza dostp rolników do tego róda nansowania. Dane zaprezentowane na rysunku 1 wskazuj na bardzo due dysproporcje w wartoci kapitaów, jakimi dysponuje przecitne gospodarstwo rolne w poszczególnych krajach UE. Z drugiej strony za wskazuj take na bardzo zrónicowany udzia zobowiza w strukturze nansowania aktywów (przy czym w zobowizaniach zdecydowanie przewaaj kredyty bankowe). Generalnie mona zauway , i wraz ze wzrostem ogólnej wartoci kapitaów wyszy jest te na ogó wkad zobowiza w nansowaniu aktywów gospodarstwa. Najwikszy jest w takich krajach jak Dania, Holandia, Wielka Brytania i Szwecja. Wysoki jest take udzia kredytów w nansowaniu gospodarstw w Czechach, Ogóem UE-27 Grecja Polska Portugalia Wgry Hiszpania Wochy Francja Kapitay wasne. Finlandia. Zobowizania. Austria Blelgia Szwecja Czechy Niemcy Irlandia Sowacja Wielka Brytania Holandia Dania tys. euro 0. Rys. 1.. 200. 400. 600. 800. 1000. 1200. 1400. 1600. 1800. Struktura nansowania gospodarstw rolnych w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2007 r. (wartoci rednie w tys. euro) Fig. 1. Farm nancial structure in selected European Union countries in 2007 (average values in thousands euro) ródo: Jak w tabeli 3. Source: As in table 3.. Oeconomia 9 (3) 2010.
(10) 152. R. Kata. Niemczech, Belgii i we Francji. Na drugim biegunie zarówno pod wzgldem poziomu kapitaów ogóem, jak i udziau kapitaów zewntrznych w strukturze nansowania gospodarstw s takie kraje jak Polska, Grecja, Portugalia czy Wgry. Do grupy tej nale te kraje batyckie. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, dlaczego kredyt bankowy jest w tak niewielkim zakresie wykorzystywany w rodzimym rolnictwie, posuono si wynikami bada ankietowych indywidualnych gospodarstw rolnych. Badania te, przeprowadzone w regionie Polski poudniowo-wschodniej w latach 2007–2009, dotyczyy powiza gospodarstw rolnych z bankami2. Sporód ankietowanych 736 indywidualnych gospodarstw rolnych 264 (35,9%) wykazyway zaduenie z tytuu kredytów bankowych (chodzi wycznie o kredyty rolne) pobranych w latach 2002–2006. Zatem 472 gospodarstwa (64,1%) w badanym okresie nie korzystay z kredytów rolnych. Kierowników tych gospodarstw poproszono o wskazanie przyczyn takiej sytuacji. Warto doda , i rolnicy mieli moliwo wskazania dowolnej liczby przyczyn, które nastpnie byy klasykowane w okrelone grupy przyczyn ogólnych (tab. 4). Wyniki bada dowodz, i 54,4% sporód badanej zbiorowoci rolników jako przyczyn absencji kredytowej wykazywao brak potrzeby, przy czym dla 44,3% respondentów bya to jedyna wskazana przyczyna. Oczywicie mona przyj , i przynajmniej cz. z tych rolników posiada wystarczajce fundusze wasne, by realizowa obran przez siebie ciek rozwoju gospodarstwa. W istocie jednak takiej odpowiedzi udzielali najczciej waciciele relatywnie maych i sabych ekonomicznie gospodarstw rolnych3. Analiza wielkoci produkcji realizowanej przez te gospodarstwa oraz ich powiza z rynkiem wskazuje, i okoo 25% jednostek z badanej zbiorowoci jest faktycznie nieczynnych ekonomicznie (produkcyjnie). Gospodarstwa takie nie zgaszaj zatem zapotrzebowania na kapita sucy nansowaniu dziaalnoci gospodarczej. Obok nich mona wyróni. grup gospodarstw, których kierownicy deklarowali „niech do brania jakiegokolwiek kredytu”. Rolników tych charakteryzuje zatem „awersja” do kredytowania i zachowawcza mentalno kredytowa. S to ograniczenia o charakterze psychologicznym, majce take swoje podoe w obawie przed bankami oraz skomplikowanymi procedurami bankowymi. Takie postawy s te efektem wczeniejszych negatywnych dowiadcze wasnych lub zaobserwowanych u innych w aspekcie kredytowania gospodarstw, szczególnie wyniesionych z pocztkowego okresu transformacji ustrojowej, gdy wielu rolników wpado w puapk zaduenia. Przyczyn takich postaw moe by take dominacja orientacji proprodukcyjnej kosztem nansowej u wielu rolników oraz czsto niski poziom ich wiedzy o produktach kredytowych [Kata 2010]. Wielu rolników (33,1%) wskazywao jako przyczyn absencji kredytowej sytuacj wewntrzn gospodarstwa. Przy tym prawie co pity rolnik deklarowa obaw przed trudnociami w spacie kredytów, a blisko 4% wskazywao jako przyczyn ograniczenie dziaalnoci rolniczej lub likwidacj gospodarstwa.. 2 Badania byy realizowane na losowo wybranej próbie indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni co najmniej 1 ha UR, które uzyskay dopaty bezporednie z UE w 2006 r. 3 Przecitna wielko ekonomiczna gospodarstwa wynosia w tej grupie 6,8 ESU, za powierzchnia UR 6,5 ha i obie te wielkoci byy o okoo 40% nisze ni w caej badanej zbiorowoci.. Acta Sci. Pol..
(11) Problem wykorzystania kredytu bankowego.... 153. Tabela 4. Przyczyny niekorzystania z kredytów przez rolników Table 4. The reasons for not using bank credits by farmers Przyczyny. Odsetek. ogólna. szczegóowa. I. Niekorzystne warunki kredytowania. wysokie oprocentowanie. II. Trudnoci w uzyskaniu kredytu ze strony banku. rolników*. 10,1. • wysokie prowizje. 7,2. 4,0. • brak (krótki) okres karencji. 0,8. 0,5. • krótki okres spat. 2,8. 1,5. • uciliwe procedury. 5,5. 3,1. • inne. 0,2. 0,1. razem. 22,7. 19,3. • brak waciwej informacji. 4,0. 2,3. • brak pomocy konsultingowej. 0,8. 0,5. • za wysokie wymagania co do: – zabezpiecze – zdolnoci kredytowej. 5,7. 3,2. – minimalnej kwoty kredytu • inne. IV. Sytuacja wewntrzna gospodarstwa. 1,7 0,4. 0,2. 0,1 8,1. • brak moliwoci zabezpieczenia. 0,4. 0,2. • niska zdolno kredytowa. 1,1. 0,6. razem. 1,5. 0,8. • niech do brania jakiegokolwiek kredytu. 17,8. 10,0. • obawa przed trudnociami w spacie kredytu. 18,4. 10,3. • ograniczanie dziaalnoci rolniczej. 3,4. 1,9. • inne. 0,4. 0,2. 33,1. 22,4. razem V. Ograniczenia wynikajce z sytuacji ogólnej. 3,0 0,6 11,0. razem III. Odmowa banku. wskaza. 18,0. • niska dochodowo produkcji rolnej. 18,0. 10,1. • dekoniunktura na rynku rolnym. 2,1. 1,2. • brak wsparcia ze strony pastwa. 1,5. 0,8. 11,7. 6,5. • niepewno zbytu produktów rolnych • inne razem VI. Nie byo takiej potrzeby. 0,4. 0,2. 23,9. 18,9. 54,4. 30,5. * suma kolumny przekracza 100%, gdy respondenci mieli moliwo wskazywania dowolnej liczby przyczyn ródo: Badania ankietowe. Source: Author’s research.. cznie zatem okoo 2/3 rolników nie korzysta z kredytów z powodów o charakterze endogenicznym (brak potrzeby, awersja do kredytów, obawa przed trudnociami w ich spacie itd.), czsto majcych swoje ródo w saboci ekonomicznej gospodarstwa. Jest jednak take dosy liczna grupa rolników, którzy wskazuj na przyczyny zewntrzne, tj. lece po stronie banków lub wynikajce z ogólnej sytuacji makroekonomicznej (tab. 4). Oeconomia 9 (3) 2010.
(12) 154. R. Kata. S to rolnicy, którzy wykazuj zainteresowanie kredytami, ale nie mog z nich skorzysta lub w wyniku oddziaywania ogranicze zewntrznych rezygnuj z tego instrumentu nansowego na rzecz powolnego nansowania przedsiwzi gospodarczych z funduszy wasnych. Jedn z barier jest polityka cenowa i „kontraktowa” banków, któr uwaaj za nieprzychyln i niekorzystn dla siebie. Dla 18% rolników oprocentowanie kredytów jest za wysokie, aby je zaakceptowa , z kolei 7,2% respondentów wskazuje na nazbyt wysokie prowizje bankowe. Wielu rolników wskazywao take na uciliwe procedury kredytowe (5,5%), zbyt krótki okres spaty kredytu itp. Istotne bariery to take brak waciwej informacji i pomocy konsultingowej ze strony banków oraz za wysokie, zdaniem rolników, wymagania banków w zakresie zabezpiecze i zdolnoci kredytowej. Niektórzy wskazywali te na brak zainteresowania banków w przypadku niewielkiej kwoty kredytu. Warto doda jednak, i na tego typu bariery czciej wskazywali klienci banków komercyjnych ni spódzielczych. Nie mona oczywicie pomin take czynników wynikajcych z ogólnej sytuacji gospodarczej, które powoduj zaniechanie lub odkadanie decyzji kredytowych przez rolników. Na takie przyczyny absencji kredytowej wskazywao prawie 24% respondentów. W ramach tej grupy przyczyn rolnicy wskazywali gównie nisk dochodowo produkcji rolnej (18% ankietowanych) oraz niepewno zbytu produktów (11,7%). Niepewno sytuacji w otoczeniu, poczona z nieufnoci czci rolników do stabilnoci polityki rolnej, w tym polityki wsparcia rolnictwa ze strony sektora publicznego, powoduje, i rolnicy rezygnuj z sigania po kredyty, nawet gdy s one subsydiowane przez pastwo.. PODSUMOWANIE Kredyt bankowy, pomimo jego dugiego funkcjonowania w sektorze rolnym i bogatej tradycji, jest wci instrumentem majcym ograniczone wykorzystanie w procesach nansowania gospodarstw rolnych w Polsce. Co prawda w ostatnich latach ponownie zyskuje on na zainteresowaniu rolników, o czym wiadczy rosnce nominalnie i realnie zaduenie gospodarstw rolnych w bankach, jednak w porównaniu do innych krajów Unii Europejskiej, a w szczególnoci krajów wiodcych w zakresie rozwoju rolnictwa, moemy mówi o bardzo ograniczonym jego zastosowaniu. Dotyczy to zarówno nansowania biecej dziaalnoci gospodarstw rolnych, jak i dziaalnoci inwestycyjnej. Zdecydowana przewaga samonansowania w rodzimym rolnictwie w stosunku do nansowania zewntrznego w duym stopniu przyczynia si do petrykacji dotychczasowego potencjau produkcyjnego i struktury agrarnej rolnictwa. Problem ograniczonego wykorzystania kredytów bankowych w nansowaniu gospodarstw rolnych w Polsce jest wielowymiarowy. Wynika on z niedostatecznej dostpnoci kredytów dla rolników, co jest spowodowane przez liczne niedoskonaoci rynków nansowych (takie jak np. asymetria informacji) oraz okrelone postawy i model dziaania banków w zakresie nansowania tego sektora. Niedopasowanie preferencji oraz motywacji kredytobiorców i kredytodawców skutkuje m.in. podwyszonymi kosztami kredytu, wysokimi wymaganiami banków co do zabezpiecze i zdolnoci kredytowej, niechci do udzielania niewielkich kwotowo kredytów, nadmiernym – zdaniem rolników – zbiurokratyzowaniem procedur kredytowych. Te wszystkie ograniczenia odcinaj, Acta Sci. Pol..
(13) Problem wykorzystania kredytu bankowego.... 155. przynajmniej czci gospodarstw rolnych, drog do kredytu z instytucjonalnego rynku nansowego, stanowic dowód na wystpowanie luki kredytowej w rolnictwie. Inna grupa przyczyn, o jeszcze wikszym znaczeniu, ma swoje ródo w endogenicznych ograniczeniach i sabociach rodzimych gospodarstw rolnych (wystpujcych zwaszcza w obszarze rolnictwa rozdrobnionego). Te ograniczenia s powszechnie znane, naley do nich m.in. rozdrobnienie agrarne, nieefektywne struktury produkcyjnej, sabe relacje z rynkiem, niska zdolno do akumulacji kapitau wasnego. W zbiorowoci gospodarstw dotknitych t grup ogranicze mona wyróni takie jednostki, które ze wzgldu na posiadane zasoby i faz rozwoju w zasadzie w sposób denitywny podlegaj wykluczeniu z rynku kredytowego. Jednostki takie nie wykazuj zainteresowania siganiem po kredyty. Wynika to z braku potrzeby, niechci do zaduania si w banku oraz obaw przed trudnociami w spacie kredytów. Istnieje jednak grupa rolników, którzy mogliby efektywnie korzysta z kredytów, ale odkadaj decyzje o nansowaniu w ten sposób przedsiwzi rozwojowych w gospodarstwach. Inni z kolei wykazuj zainteresowanie kredytami, ale nie s w stanie z nich skorzysta . Poszerzenie dostpu rolników do kredytu, a take przeamanie wykluczenia kredytowego w tym sektorze jest zatem kwesti kluczow dla zdynamizowania przeksztace i rozwoju rolnictwa. Chodzi o to, aby nie zamyka drogi do tej formy nansowania tym jednostkom, które maj szans i perspektywy na rozwój, ale w pierwszym rzdzie staraj si korzysta z rodków wasnych, oraz tym, które z przyczyn zewntrznych podlegaj wykluczeniu z rynku kredytowego.. PIMIENNICTWO Barry P.J., Bierlen R.W., Sotomayor N.L., 2000. Financial structure of farm businesses under imperfect capital markets, American Journal of Agricultural Economics, 82, 920–933. Daniowska A., 2007. Poziom, zrónicowanie oraz uwarunkowania kosztów transakcyjnych kredytów i poyczek rolniczych, Wyd. SGGW, Warszawa. Kata R., 2010. Korzystanie przez rolników i przedsibiorców wiejskich z usug bankowych – analiza preferencji i ogranicze, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1 (322), 143–162. Kata R., 2008. Relacje rolników z instytucjami w aspekcie nansowania gospodarstw ze róde zewntrznych, [w:] Konkurencyjno podmiotów rynkowych, Kopyciska D. (red.), Wyd. Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin, 125–136. Kata R., 2009. Kredyty bankowe w strukturze zewntrznych róde nansowania rolnictwa w Polsce, Problemy Rolnictwa wiatowego, t. 8 (XXIII), 85–94. Kozio Z., 1997. System kredytowy gospodarki rolnej w Polsce, [w:] Ocena efektywnoci wykorzystania kredytów na modernizacj i restrukturyzacj gospodarstw rodzinnych, t. 1, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa, 7–25. Kulawik J., 2001. Polityka kredytowa a modernizacja rolnictwa, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 17–26. Kulawik J., 2008. Finanse i kredytowanie rolnictwa w 2007 r., Bank i Rolnictwo, nr 5. The SME Financing GAP (Vol. I): Theory and Evidence, OECD Publishing, Brussels 2006. Tomczak F., 2004. Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolno-ywnociowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Pónocnej, SGH, Warszawa. Wo A., 2004. W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, IERiG, Warszawa. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczce w Polskim FADN w 2008 r., IERiG-PIB, Warszawa 2009. Oeconomia 9 (3) 2010.
(14) R. Kata. 156. PROBLEM OF BANK CREDIT USE IN FINANCING AGRICULTURE IN POLAND AND OTHER STATES OF THE EUROPEAN UNION Abstract. The aim of the study is to determine signicance of a bank credit in nancing farms and to analyze reasons of farmers absence in the credit market. It was found that the use of this form of nancing agriculture in Poland compared to other European Union countries is relatively small. This situation is a result of credit constraints of agricultural farms. Moreover, the situation is also an effect of nancial market failures, bank offers and activity as well as macroeconomic factors. Key words: bank credit, agricultural holding, credit constraints. Zaakceptowano do druku – Accepted for print 19.06.2010. Acta Sci. Pol..
(15)
Powiązane dokumenty