Marek Karczewski
"Duch Święty w zgromadzeniu
liturgicznym w świetle Apokalipsy
św. Jana", Dariusz Kotecki, Warszawa
2006 : [recenzja]
Studia Elbląskie 8, 323-325
Ks. D ariusz К о t e с к i, Duch Św ięty w zgrom adzeniu liturgicznym
w św ietle A pokalipsy św. Jana, Studia i R ozpraw y B iblijne 26, V ocatio,
W arszaw a 2006, s. 539.
W prestiżow ej serii w ydaw niczej R ozpraw y i Studia Biblijne, której redaktorem naukow ym je s t ks. prof. W aldem ar C hrostow ski ukazują się bardzo w nikliw e rozpraw y naukow e z dziedziny biblistyki. P odobnie je st tym razem , zw ażyw szy, iż książka, k tó rą om aw iam y je st rozpraw ą habilitacyjną. Z agadnienie w ybrane przez autora brzm i intrygująco: Duch Św ięty w zgrom adzeniu liturgicznym w św ietle
A pokalipsy św. Jana. Studiów z zakresu pneum atologii biblijnej je st niew iele,
a je szcze m niej z zakresu pneum atologii A pokalipsy św. Jana, co zauw aża autor prezentując status quaestionis nauk biblijnych w punkcie w yjścia sw oich badań (s. 14-17). Z resztą je g o intencją nie je st przedstaw ienie suchego studium o ch arak terze naukow ym , ale odkrycie przed teologiem , czy zw ykłym czytelnikiem o b szarów stosunkow o m ało znanych. Z am iarem egzegety je st dokonanie ch arak tery s tyki d ziałan ia D ucha Św iętego, zaw artej w A pokalipsie św. Jana. W izja d ziałania D ucha jaw i się ja k o niezw ykle oryginalna. A utor sugeruje, że uprzyw ielejow anym środow iskiem działania D ucha Św iętego w św ietle A pokalipsy je st zgrom adzenie liturgiczne. M otyw ując w ybór tem atu badań zauw aża słusznie, że „w ielu autorów uw aża, że w A pokalipsie tem atem centralnym je s t relacja m iędzy Jezusem i Jego K o ścio łem ” (s. 13). Proponuje jed n ak uzupełnienie tego schem atu: Jezus je st obecny w w spólnocie przez D ucha Św iętego. D ziałając w K ościele, w kontekście Ap, D uch Św ięty w pływ a najpierw na zgrom adzenie liturgiczne (s. 14).
P ierw szorzędną m etodą badań stosow aną przez egzegetę je st m etoda syn chroniczna. Z ak ład a ona, iż dla uzyskania w iarygodnych w niosków teologicznych należy przyjąć ostatnią redakcję tekstu Ap i nie ograniczać się do efektów analizy diachronicznej. A utor traktuje Ap ja k o całość. P rzeprow adza sw oją analizę od nosząc się przede w szystkim do kontekstu Ap, potem także innych ksiąg biblijnych i tekstów pozabiblijnych. Teksty biblijne, na którch opiera sw oje badania, to ogóln o d o stęp n e w ydania krytyczne tekstów oryginalnych Starego i N ow ego T es tam entu.
W stukturze książki efekty badań autora są zaw arte w dw óch podstaw ow ych częściach. Pierw sza, dotyczy siedliska życiow ego K ościoła, uw arunkow ań h isto rycznych i liturgicznych, w których żyli jej pierw si odbiorcy. P odkreśla się, że pierw szym adresatem przesłania Ap je st zgrom adzenie liturgiczne. W łaśnie dlatego k sięga ta p osiada taką a nie inną form ę (s. 18). K w estię tę rozw aża się w dw óch rozdziałach, zajm ujących pierw szą część publikacji. W rozdziale pierw szym
324 KS. M AREK KARCZEW SKI
om ów iono w ym iar historyczny Sitz im Leben K ościoła w Ap (s. 3 1 -1 1 9 ). A utor staw ia pytania dotyczące zw iązku w ym iaru liturgicznego Ap z lansow anym i w środow isku egezegetów tezam i dotyczącym i w pływ ów praktyk religii im p erial nej. W rozdziale drugim om aw ia charakter w ym iaru liturgicznego Sitz im Leben analizow anej księgi (s. 121-205). C harakteryzując w ym iar liturgiczny A p om aw ia kolejno konkretne kw estie zw iązane z liturgią. N a pierw szym m iejscu ch a rak teryzuje czasow niki, które należą do języ k a kultycznego. N astępnie konkretne form uły liturgiczne obecne w Ap, m.in. doksologie, m odlitw y dziękczynne, form uły „G odzien je ste ś” , „A m en” , „A lleluja” , „T rishagion” , „M ara n tath a” oraz hym ny. Przedm iotem analizy autora są rów nież obiekty i przedm ioty kultyczne w ym ienione w Ap. Pośród elem entów ogólnie znanych, ja k św iątynia, nam iot, arka, siedem złotych św ieczników , złote czasze, ołtarz, kadzielnica czy instrum enty m uzyczne pojaw ia się tam także m orze szklane (s. 163). O statnim etapem je s t om ów ienie czynności kultycznych, do których zaliczono opłukiw anie szat, p ieczę tow anie oraz w ybielanie we krwi Baranka. R ozdział pośw ięcony w ym iarow i liturgicznem u Ap zam ykają dw ie kwestie: rozw ażanie dot. form y liturgicznej Ap oraz om ów ienie m iejsca zgrom adzenia w czasie aktu liutrgicznego. T a ostatnia w iąże się z w yodrębnieniem z treści Ap dialogów liturgicznych na początku (Ap 1,4b—8) i na końcu (A p 2 2 ,6 -2 1 ) księgi oraz pow iązanie liturgii z dniem Pańskim (s. 196).
D ruga głów na część publikacji nosi tytuł: „R ola D ucha Ś w iętego w z g ro m ad ze niu liturgicznym ” . Z ostała p o d z ie lo n a na cztery rozdziały doty czące różnych aspektów działania D ucha Św iętego zaw artych w treści Ap. R ozdział pierw szy m ów i o um iejscow ieniu D ucha Św iętego: od transcendencji do d ziałan ia w K oś ciele (s. 2 1 3 -2 8 8 ). A utor poddaje analizie cztery konkretne teksty Ap. N ajpierw w yjaśnia kontekst literacki i teologiczny form uły „Siedem duchów przed tronem Je g o ” (Ap 1,4) w iążąc ją z bardzo szczegółow ą analizą p ozdrow ienia z A p 1,4 b -5 a. D rugi punkt rozdziału stanow i analiza sform ułow ania „Ten co m a siedem duchów B oga i siedem gw iazd ” (Ap 3,1). W punkcie trzecim , zatytułow anym „Siedem duchów B oga” w A p 4,5 om ów iono dw ie pary wyrażeń „siedem lam p o g n isty ch ” — „siedem duchów B oga” oraz „siedem duchów B oga” — „niby m orze szklane przed tro n em ” . C zw arty tekst, poddany egzegezie w punkcie czw arty m dotyczy znanego m otyw u B aranka z Ap 5,6. A utor w yjaśnia najpierw zn aczen ie obrazu B aranka stojącego, jak b y zabitego, który stanow i jed n o ść z sym bolem D ucha Św iętego, rozpoznanego w „siedm iorgu oczu B aranka” .
R ozdział kończy się podsum ow aniem teologicznym p rzeprow adzonej lektury egzegetycznej, zatytułow anym „D uch Św ięty w tajem nicy T rójcy i K ościoła” .
W rozdziale drugim dokonano charakterystyki zgrom adzenia liturgicznego pod d ziałaniem D ucha Św iętego, (s. 2 8 9 -3 5 9 ). Treść rozdziału bazuje na dw óch zaw artych w Ap określeniach oddziaływ ania D ucha Św iętego: „w duchu” (έν π ν ε ύ μ α τ ι) oraz „duchow o” („ π ν ε υ μ α τ ικ ώ ς ”). Pod kątem zależności zgrom a d zenia liturgicznego od w pływ u D ucha Św iętego („w duchu” ) przeanalizow ano n ajpierw teksty dotyczące inspiracji duchow ej, której podlegał Jan (A p 1,10; 4,2; 17,3.10; 21,10). R ozw ażania dotyczące tego tem atu autor p o d su m o w u je p rzed staw iając dw ie interesujące propozycje. Pierw sza, dotyczy o k reślen ia Jan a jak o proroka, przekazującego sw oje objaw ienie w kontekście liturgii. D ruga, dotyczy
RECENZJA 3 2 5
m ożliw ości interpretacji w yrażenia „w duchu” ja k o odniesienia do natchnienia, o którym m ów ią także inne teksty now otestam entalne (s. 3 2 8 -3 3 2 ). Jest to teza n o w ato rsk a i godna dyskusji w środow isku teologicznym . D rugi zasadniczy nurt ro zw ażań zw iązany je st z kontekstem użycia term inu ,,π ν ε υ μ α τ ικ ώ ς ” , czyli tek stem A p 11,8-11.
R ozdział trzeci nosi tytuł: „D uch Św ięty m ów i do zgrom adzenia liturgicznego” (s. 3 6 1 -4 2 8 ). Z aw iera analizę przem aw iania D ucha w trzech różnych kontekstach. P ierw szy, dotyczy znanej form uły m ądrościow ej, w ystępującej w Listach do
K ościołów (A p 2 -3 ) — „K to m a uszy, niech posłyszy, co m ów i D uch do
K o ścio łó w ” . W edług au to ra publikacji form uła ta sugeruje charakter prorocki listów (s. 363) oraz jej zakotw iczenie w kontekście w spólnotow ym , liturgicznym . In teresu jąca je st ocena oddziaływ ania D ucha w kontekście A p 2 -3 . Z aw iera się ona w konkluzji: D uch m ów i o Jezusie, D uch m ów i o K ościele. Drugi kontekst, w którym w ystępuje D uch, który m ów i to Ap 14,13. N atom iast ostatni, zw iązany je s t w ieńczącym A p dialogiem końcow ym , konkretnie z A p 22,17a. P rzem aw iają tu razem D uch i O blubienica. P ersperktyw a w ołania o przyjście Jezusa nie w yczerpuje się w eschatologii, ale staje się realna ju ż w konkretnym m om encie, określanym ja k o zgrom adzenie liturgiczne.
R ozdział czw arty je st ostatnim w strukturze książki. D edykow any je st D uchow i p ro ro c tw a i Jego oddziaływ aniu na zgrom adzenie liturgiczne (s. 4 2 9 -4 8 8 ). A utor ro zw aża problem atykę w ym iaru prorockiego Ap, który je st ściśle pow iązany z k w estią odniesień do proroków i D ucha proroctw a (Ap 19,10). O m aw ia rów nież tzw . kult prorocki (s. 471). O dniesienie do D ucha proroctw a, obecne w A p uśw iadam ia uczestnikom w spólnoty liturgicznej, że przesłanie A p nie ogranicza się do konkretnej sytuacji historycznej, ale zachow uje sw oją ponadczasow ą św ieżość.
B ibliografia, do której odw ołuje się autor książki je s t bardzo bogata (s. 5 0 5 -5 3 5 ). O bejm uje liczne pism a patrystyczne, kom entarze do A p i innych ksiąg biblijnych oraz w ielką ilość różnorodnych opracow ań. Są one dow odem w ielkiej, rzetelnej pracy ja k ą w ykonał autor przygotow ując publikację.
K rótka prezentacja zaw artości książki ks. D. K oteckiego uśw iadam ia nam , ja k w ielkie bogactw o zostało ukryte w treści Ap. Jest to pozycja bardzo w artościow a, p rezen tu jąca dojrzały poziom teologiczny. W nioski w niej zaw arte oparte są na eg zeg ezie bardzo rzetelnej, uw ażnej i szanującej rzeczyw iste przesłanie tekstu. D latego m ożna polecić ją w szystkim , którzy czują potrzebę pogłębienia znajom ości Ap. Z p ew nością m oże być bardzo pom ocna w szystkim , którzy od strony teoretycznej, czy praktycznej zajm ują się pneum atologią. M ożna polecić ją także liturgistom i zajm ującym się przygotow yw aniem liturgii. D uch Św ięty je st n ajw ięk szym liturgiem . W św ietle om aw ianej publikacji nie m a co do tego żadnych w ątpliw ości.
