Z problematyki technologicznych badań zbiorów etnograficznych

Norbert Szunke

Z problematyki technologicznych

badań zbiorów etnograficznych

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 4, 303-316

NORBERT SZUNKE

Z PROBLEMATYKI TECHNOLOGICZNYCH BA D A N

ZBIORÓW ETNOGRAFICZNYCH

CEL TECHNOLOGICZNYCH BADAN OBIEKTÓW MUZEALNYCH

O biekty m uzealne, bez w zględu n a to czy są dziełem sztuki, czy innym zabytkiem k u ltu ry , pod w zględem technologicznym są zawsze ty lko drew nem , w łóknem roślinnym czy zw ierzęcym , skórą, m etalem czy papierem . Obiekt m uzealny może być także połączeniem kilku różnych substancji m ateriało ­ wych, może być p o k ry ty m alatu rą, która znów dla technologa jest kom po­ zycją pigm entów , spoiw i w erniksów . O biekt m uzealny choćby n ajcenniejszy m ateriałow o jest tylko substancją organiczną lub nieorganiczną, czasem zaś połączeniem obu.

B adania technologiczne służą przede w szystkim : 1. poznaniu sam ego zabytku,

2. jego w łaściw ej konserw acji,

stw orzeniu optym alnych w arunków klim atycznych obiektom dla ich w łaściw ego przechow yw ania i eksponow ania.

Z ad a n ia te m ogą być spełnione, jeśli w yniki b adań będą w stan ie ustalić n astęp u jące dane:

1. sk ład chem iczny i fizyczny obiektu,

2. sposób jego w yko nania i rodzaj narzędzi, których użyto do tego celu, 3. sta n i przyczyny zniszczeń oraz środki zaradcze,

4. w rażliw ość su bstancji w chodzących w skład obiektu i w prow adzanych w organizm zabytku m ateriałó w k o n serw atorskich na w a ru n k i k li­ m atyczne i szkodniki biologiczne oraz w rażliw ość obiektu na w p ro w a­ dzane m ateriały konserw atorskie.

UWAGI DOTYCZĄCE DOKUMENTACJI M ATERIAŁOZNAW CZEJ I TECHNOLOGICZNEJ ZBIORÓW ETNOGRAFICZNYCH

Nie w szystkie prace tra k tu ją c e o zabytkach etnograficznych uw zględniają zagadnienia m ateriałoznaw cze i techniki w ykonania tychże zabytków . Z rozu­ m iałym jest, że jeśli w a rsztat a rty sty ludowego czy rzem ieślnika pracuje jeszcze dzisiaj w edług daw nych tra d y c ji ludow ych, etnograf, prow adzący b a ­ dania, może uzyskać inform acje dotyczące używ anych m ateriałów , narzędzi czy techniki w ykonyw ania. Gorzej, jeśli dziedzina twórczości ludow ej, którą re p rez en tu je zabytek etnograficzny, nie je st już od daw na upraw iana. P o ­ m ocne w tedy m ogą być źródła pisane, m ateria ły ikonograficzne itp. — po­ w stałe w okresie norm alnego działan ia twórców.

3 0 4 N o r b e r t S z u n k e

Należy stw ierdzić, że tego rod zaju dokum enty są b ardzo skąpe i z re g u ły odnoszą się ty lk o do n iektórych dziedzin tw órczości pew nych okręgów i cza­ sokresów, a w ięc nie zawsze mogą być pom ocne w rozstrzyganiu problem ów technologicznych innych środow isk i innych okresów czasu. Zarów no w ów ­ czas, gdy istnieje żyw a jeszcze twórczość ludow a, jak rów nież w tych w y ­ padkach, gdy posiadam y tylko przekazy pośrednie — badania technologiczne pow inny być przeprow adzone. W pierw szym w y p adk u — by uzupełnić lu b pogłębić wiadom ości z zakresu m ateriałoznaw stw a i technologii zebrane przez etnografa, w drugim — by przyczynić się do rozstrzygnięcia spornych kw estii m ateriałow ych i techniki w ykonania.

Wówczas, gdy p rz y b adaniu w ytw oru k u ltu ry ludow ej m am y sam z a ­ bytek bez żyw ego w a rsztatu i tw órcy, technolog posiadający odpow iednie w ykształcenie może dać bardziej szczegółową ch a rak tery sty k ę dotyczącą m a ­ teriałó w i tech niki w ykonania, aniżeli etnograf. Może to znacznie u łatw ić u stalen ie przynależności danego w ytw oru do określonej g ru p y etnicznej t r a ­ dycyjnej k u ltu ry , a n aw et do określonego w a rsztatu (w w ątpliw ych w y p ad ­ kach).

P osługiw anie się przy określaniu pochodzenia zaby tku w yłącznie w a rto ­ ściam i form alnym i nieraz zawodzi i może prow adzić n aw et do błędnych w nio ­ sków. Zwłaszcza przy obiektach polichrom ow anych zdarza się n iejed n o k ro t­ nie, że nie ty lk o obrazy ludowe, ale np. m alow ane skrzynie u legają przem a- lowaniom . P rzy opracow yw aniu przez etnografów zagadnień sp rzętarstw a lu ­ dowego stw ierdzano nieraz, że w y stępujący o rn am ent zarów no swą form ą jak gam ą b arw n ą n ie zgadza się z trad y c ją m alarsk ą dotychczas znanych obiek­ tów z danego regionu. Zdjęcia fotograficzne w św ietle skośnym i prom ieniach podczerw onych oraz poczynione odkryw ki — dowodzą słuszności hipotezy, że pod w ierzchnią w a rstw ą przem alów ek zn ajd u je się m alatu ra oryginalna, posiadająca kształt i kolor ornam entu zgodny z tra d y c ją m iejscową.

S tw ierdzenie to na podstaw ie wyżej w ym ienionych badań technologicznych pozw ala na przyjęcie najw łaściw szej m etody konserw acji: usunięcie w arstw y przem alow ań i u trw a le n ie oryginalnej w arstw y m alarsk iej, choć zachowanej tylko frag m entarycznie, ale czytelnej w ry su n k u i kolorze.

METODY TECHNOLOGICZNYCH BADAN ZBIORÓW ETNOGRAFICZNYCH

Ja k już pow iedziano wyżej, badania technologiczne w inny służyć z jednej stro n y poznaniu sam ego zabytku, a z drugiej jego konserw acji.

Wiadomo, że bad an ia technologiczne o parte są na m etodach p racy n auk ścisłych, przede w szystkim chemii i fizyki.

Do m etod chem icznych należą: 1. analiza i m ikroan aliza chem iczna, 2. m ikrokrystalizacja,

3. analiza chrom atograficzna. Z m etod fizycznych p rzydatne są:

1. obserw acje i b ad a n ia przy pomocy: lupy, b in o k u lara, m ikroskopu, sp ek tro g rafu , p o laro g rafu itp.,

2. dokonyw anie zdjęć fotograficznych w św ietle w idzialnym (skośnym, refleksyjnym , m ak ro - i m ikrofotografia) oraz w prom ieniach niew i­ dzialnych (podczerw ieni, ultrafiolecie, ren tg en ie, czy n aw et przy po­ mocy izotopów prom ieniotw órczych).

Z proble m aty ki technologicznych badań zbiorów etnograficznych ₃₀₅

Rye. 1. Przednia strona skrzyni m alowanej. Fotografia w św ietle zwykłym — białym

Należy od razu zaznaczyć, że oczywiście nie w szystkie m etody będą m ogły być stosow ane w m uzeach m niejszych ze w zględu na zbyt w ielki koszt a p a ­ ra tu ry badaw czej, niem niej m usim y stw ierdzić, że proste m etody analizy ch e­ micznej czy obserw acje przy pomocy lupy lub m ikroskopu są w ystarczające do niektórych badań.

METODY CHEMICZNE

Ad 1. A n a l i z a i m i k r o a n a l i z a c h e m i c z n a , polegająca na b a ­ daniach elem en tarnych cząstek obiektów w reakcjach w yw oływ anych p ew ­ nym i odczynnikam i chem icznym i i oglądanych pod m ikroskopem , będzie p rzy ­ datna zarówno przy badaniu rodzaju w łókna w tk aninie za pomocą reak cji Maulego, z fluoroglucyną, z Cuoxam em , czy też dla stw ierd zen ia zniszczeń w łókna za pomocą: płynów Fehlinga, odczynników N esslera itp. Będą tu n a ­ leżeć zarówno stw ierdzenia obecności grzybni u tajo nej w drew nie zabytku przy pomocy reak cji C artw righta, jak i badan ia spoiw m alarskich n in hy - d ry n ą czy nigrozyną.

W ym ieniam tu tylko nieliczne p rzykłady reak cji używ anych w analizie chemicznej. B adania m ikroanalityczne można odnieść rów nież do skóry, m e­ ta lu itp.

Ad 2. M i k r o k r y s t a l i z a c j a należy w zasadzie też do m ikroanalizy, służy jed nak przede w szystkim do analizy jakościowej barw nik ów (pigm en­ tów) m ineralnych. P ig m enty fa rb m ineralnych zaw ierają atom y m etali, jak np. biel ołowiowa, biel cynkowa, czerw ień angielska, ziemia zielona, k tó re w reakcji z pew nym i zw iązkam i chem icznym i tw orzą k ry ształy o ch a ra k te ­ rystycznym kształcie i barw ie, łatw e do zidentyfikow ania pod m ikroskopem .

3 0 6 N o r b e r t Szurtke

Również za pomocą m ikrokrystalizacji można identyfikow ać rodzaje m e­ ta li wchodzących w skład zabytków.

Ad. 3. A n a l i z a c h r o m a t o g r a f i c z n a czyli ch rom ato grafia roz­ dzielcza (bibułowa) dotychczas stosow ana jako analiza jakościow a zaczyna obecnie służyć i do celów analizy ilościowej. T echnika chrom atografii b ib u ­ łowej obejm uje dziś oprócz najlepiej opracow anych am inokw asów , cu k ro w ­ ców, kw asów organicznych, także białka, b arw n ik i i ich pochodne, w ęglow odory, alkaloidy i praw ie w szystkie zw iązki nieorganiczne.

W badaniach obiektów etnograficznych ch rom atografia może mieć szcze­ gólne znaczenie przy identyfikacji barw ników i spoiw, specjalnie wodnych.

METODY FIZYCZNE

Ad 1. O b s e r w a c j e i b a d a n i a o p t y c z n e . N iejed n o k ro tn ie do stw ierdzenia techniki obróbki drew na i rodzaju narzędzi (rodzaj cięcia d łu ta czy noża) w ystarczy prosta lupa, a naw et w praw n e oko nie uzbrojone. B ad a­ nia przy pomocy ap arató w optycznych pozw alają jed nak na szczegółowe o b­ serw acje stru k tu ry m ateriałów wchodzących w skład obiektów etno graficz­ nych, u stalen ie stopnia ich zniszczeń m echanicznych i biologicznych oraz techniki w ykonania.

Ja k wiadom o, w ażne usługi oddaje m ikroskop np. przy id en ty fik ac ji d re w ­ na, ale rów nież przy pomocy lupy można określić splot i gęstość tkan iny , co posiada duże znaczenie dla określenia techniki w yrobu, jak i dla przyjęcia odpowiedniej m etody konserw acji. B inokular (lupa stereoskopow a) nad aje się doskonale do badania fa k tu r i zniszczeń w a rstw y m alarskiej w obrazach, ale także i do identyfikacji zniszczeń spow odow anych przez czynniki atm osfe­ ryczne w tkaninach, drew nie, papierze, m etalach itd.

Ad 2. Z d j ę c i a f o t o g r a f i c z n e . W g ru p ie m etod fizycznych n a j­ w ażniejsze są badania przy pomocy fotografii. F aktem jest, że bez fotografii nie może być mowy o naukow ej dokum entacji konserw atorskiej. Zdjęcie foto­ graficzne p otrafi uchw ycić szczegóły często uchodzące oku nie uzbrojonem u, a n aw et korzystającem u z pomocy in strum en tó w optycznych. O w iele do­ godniejszym a naw et dokładniejszym będzie porów nanie fotogram ów z go­ tow ym i testam i, niż męczące przyp atry w an ie się p re p arato w i pod m ikrosko­ pem. Zdjęcia m akro- i m ikroskopow e pozw alają nie tylko na u trw a le n ie spo­ rządzonych p re p ara tó w z pobranych próbek m ateriałów obiektu w form ie dokum entu (dzięki czemu można zawsze sięgnąć do niego i porównać), ale są o w iele bardziej p rzy datne do iden ty fik acji pew nych m ateriałów , jak np. w badaniu na obecność cocolithae w grun tach m alarskich czy rodzaju szkod­ ników biologicznych.

To, co często jest niew idzialne lub słabo widoczne gołym okiem, przy od­ pow iednim ośw ietleniu na fotografii staje się całkow icie czytelne i tłum aczy często niezrozum iałe zjaw iska. Odnosi się to szczególnie do w ydobycia tech ­ niki w ykonania niektórych obiektów. Pow ażne usługi oddaje tu ta j fotografia w tak zw anym św ietle skośnym w odniesieniu do pow ierzchni obiektów m a­ tow ych i błyszczących oraz w św ietle reflek syjny m w stosunku do obiektów o pow ierzchni błyszczącej. A więc będzie stosow ana przy re je stra c ji techniki obróbki drew na w rzeźbie d rew nianej nie polichrom ow anej i w ogóle przy sprzętach i narzędziach drew nianych, techniki m alow ania obrazów czy sprzę­ tów m alowanych. Jeśli takie usługi może oddać fotografia w św ietle w

idział-Z p r o b l e m a t y k i tech n o lo g icz n ych b a d a ń z b i o r ó w e tn o g r a f ic z n y c h 30 7

nym , to znacznie większe — fotografia w prom ieniach niew idzialnych: pod­ czerw onych, nadfiołkow ych czy w prom ieniach ren tg en a.

O fotografii w prom ieniach podczerw onych m ów iliśm y już, że pozw ala ona na re je stra c ję na kliszy fotograficznej ry su n k u pod w a rstw ą m alarską. P ro m ien ie re n tg e n a um ożliw iają stw ierdzenie oryginalności w a rstw y m a la r­ skiej, ale także doskonale nad ają się do odkrycia nieczytelnej dla oka tech ­ niki w ykonania obiektów m etalowych, czy n aw et techniki h aftu złoconą nitką, np. w bogatych czepcach kaszubskich.

F otografia w prom ieniach lam py UV z filtrem Wooda oddaje nieocenione usługi w identyfikacji rekonstrukcji i przem alow ań oryginalnej polichrom ii.

ZNACZENIE BADAN TECHNOLOGICZNYCH W POZNAW ANIU ZABYTK U ETNOGRAFICZNEGO

W św ietle powyższych wywodów w ydaje się niezrozum iałym ta k skrom ne zastosow anie badań technologicznych jako dyscypliny pomocniczej do pozna­ w ania zabytków etnograficznych \

W badaniach technologicznych, stosując m etody ek spery m entaln e do po­ znania zabytków muzealnych, uzupełniono i rozszerzono wiedzę o obiektach archeologicznych i dziełach sztuki daw nych wieków. Nie ulega wątpliwości, że dziedzina zabytków etnograficznych p o w inn a korzystać także z tej nauki, posiadającej tak w ielkie znaczenie w pozostałych dwóch pokrew nych dyscyp­

linach.

Znaczenie technologicznych badań zbiorów etnograficznych leży przede w szystkim w szerszym poznaniu sam ych zabytków :

1. przez zbadanie rodzaju i jakości m ateriałów , rodzaju narzędzi, którym i zabytek w ykonano i odtw orzenie techniki w ykonania;

2. na podstaw ie otrzym anych w yników badań w ym ienionych w p u n k ­ cie 1, a w ykonanych na całym szeregu obiektów tej sam ej grupy, można się pokusić o u stalenie przynależności danego w y tw o ru do tra d y c y j­ nej k u ltu ry określonej grupy etnicznej i czasokresu pow stania z w ięk­ szą lub m niejszą dokładnością. W tym m iejscu chciałbym podkreślić, że analiza form alna zabytku: jego form a, kolorystyka o rn am en tu czy obrazu nie p rzestaje mieć swego ogrom nego znaczenia.

W iadomości o rodzaju użytych m ateriałów i narzędzi oraz technice w y ­ konania, zebrane przez etnografów w drodze uzyskanej in fo rm acji u stn ej czy pochodzące ze źródeł pisanych, z n a jd u ją sw e p otw ierdzenie czy rozszerzenie w w yniku przeprow adzonych technologicznych badań obiektów etnograficz­ nych.

J a k już pow iedzieliśm y om aw iając m etody badań technologicznych — m etody analiz chemicznych i fizycznych pozw alają na całkiem jednoznaczne ustalenie rodzaju m ateriałów , wchodzących w skład danego obiektu, i stan u ich zniszczenia. Mogą też pomóc z dość dużym praw dopodobieństw em przy określaniu użytych narzędzi i zastosow anej techniki w ykonania. Oczywiście do określenia narzędzi, którym i posługiw ał się tw órca czy rzem ieślnik ludowy, prócz środków i urządzeń technologicznych konieczna jest znajom ość historii rozw oju obróbki drew na, m etalu czy tk an in y oraz pew ne doświadczenie i w ie­ dza praktyczna, posiadane przez pracow nika kierującego tym i badaniam i.

1 Autor zastrzega, iż do niniejszego artykułu nie korzystał w pełni z odnośnej literatury św iatowej.

308 N o r b e r t S z u n k e

Ryc. 2. Fragment przedniej strony skrzyni. Fotografia w św ietle białym — skośnym. Pod m alow anym ornam entem widoczne naw arstw ienie farby pierwotnego ornamentu

kwiatow ego

Z resztą tu ta j w łaśn ie ścisła w spółpraca technologa z etnografem je.<t n ie­ odzowna. W jeszcze w iększym stopniu istnieje konieczność tej wspćłpracy przy u stalen iu przynależności danego obiektu do określonego w arsztatu tw ó r­ czego trad y cy jn ej k u ltu ry ludowej.

Z dajem y sobie spraw ę, że określenie regionu, w k tórym powsta. d any w ytw ó r k u ltu ry ludow ej, na podstaw ie badań technologicznych nie jeit rz e­ czą łatw ą. Składa się na to zarów no prym ityw izm środków i techniki w yko­ nania, jak i w ystępow anie analogicznych technik w różnych etnicznie obsza­ rach w tym sam ym okresie czasu, a n aw et w różnych okresach czasu Z ro­ zum iałym jest, że łatw iej te różnice będzie w ydobyć w obiektach o birdziej skom plikow anej technice w ykonania, jak np. obrazach, czy choćby v m a­ low anych skrzyniach ludowych, a tru d n iej w zabytkach o technice ciłkiem p rostej ja k np. ulach kłodow ych czy narzędziach rolniczych, dla Itórych ch a rak tery sty c zn e jest zróżnicow anie przede w szystkim form y. Niemni?j je d ­ n ak uważam y, że połączenie wiedzy technologicznej z m etodam i pracj etn o ­ grafów poszerza wiedzę o zabytkach i wnosi nowe w artości do tego działu m uzealiów .

ZNACZENIE BADAŃ TECHNOLOGICZNYCH DLA KONSERWACJI OBIEKTÓW ETNOGRAFICZNYCH

K onserw acja, aby spełniała należycie sw oje zadanie, m usi być joprze- dzona gruntow nym i badaniam i technologicznym i zabytków : identyfikacją m a­ teriałó w wchodzących w ich skład oraz rodzaju i stopnia zniszczenia.

Z p r o b l e m a t y k i t e c h n o l o g ic z n y c h badań z b i o r ó w e tn o g r a f ic z n y c h ₃₀₉

Znaczenie badań technologicznych dla konserw acji obiektów p rz ed sta­ wiamy na kilku przykładach: drew n ian e skrzynie m alowane, obrazy m alow a­ ne na szkle, tk an in y ludowe.

I. MALOWANA SKRZYNIA

Malowana skrzynia technologicznie składa się z następu jących m a te ria ­ łów: drew na, m etalu, pigm entów , spoiwa i w erniksu. B adania technologiczne dla potrzeb konserw acji będą więc obejm owały:

1 . D r e w n o :

'a . identyfikacja g atu n k u na podstaw ie trzech przekrojów m ikroskopo­ wych,

b. stw ierdzenie obecności u tajon ej grzybni na podstaw ie m ikrochem icz- nej reakcji C a rtw rig h ta ,

c. w w ypadku zniszczeń przez owady identyfikacja g atu n k u ow adów i stopnia zniszczenia drew na.

R/c. 3. Bok skrzyni m alow anej. Fotografia w św ietle zw ykłym — białym. Ornam ent prawie niewidoczny.

310 N o r b e r t S z u n k e

O kreślenie rodzaju drew na nie jest bez znaczenia dla k onserw acji obiek­ tu. Np. drew no tw ard e w ym aga innego ty pu im pregn ató w u tw ardzający ch niż drew no m iękkie. W iadomo poza tym, że pew ne owady atak u ją tylko biel w zględnie pew ne całe gatunki drew na, inne n atom iast całe drew no n iek tó ­ rych, albo że nie ata k u ją drzew iglastych, n ato m iast najczęściej b eztw ard zie- lowe. Rodzaj drew n a może więc służyć jako dodatkow a podstaw a do o k reślenia g a tu n k u owadów niszczących obiekt. R eakcja C artw rig h ta , służąca do stw ie r­ dzenia w obiekcie grzybni u tajonej je s t bardzo w ażna, gdyż b ra k zastosow a­ nia w konserw acji środka grzybobójczego może zniweczyć w kró tk im czasie najlepiej opracow aną i przeprow adzoną konserw ację zabytku. N atu ralnie, że w ybór środka grzybobójczego będzie zależał od g atu n k u drew na. Mam na m yśli stopień rozrzedzenia im pregnatu i zdolność jego p rzenikan ia w głąb m asy drew na.

I wreszcie identyfikacja g atu nk u owada określa najbard ziej skuteczny czasokres dezynsekcji. Wiadomo, że z najlepszym rezu ltatem walczyć można przeciw owadom w okresie ich rójki. Oczywiście trzeba wziąć pod uw agę, że okres rójki jest różny dla różnych owadów. Również c h a rak tery sty k a znisz­ czeń spow odow anych przez różne owady w ym aga zróżnicowanej m etody p r a ­ cy konserw atorskiej.

2. M e t a l :

a. identyfikacja rodzaju m etalu na podstaw ie badań fizycznych i che­ micznych,

b. określenie rodzaju korozji.

O kreślenie m etalu w zawiasach, zam kach czy uchw ytach przy skrzyniach ludow ych w zasadzie nie jest konieczne, gdyż najczęściej m am y do czynienia z żelazem. Czasem też w zagięciach m etalu w y stęp ują resztki fa rb y czy po­ włoki ochronnej, k tó rą należy zidentyfikow ać.

O kreślenie rodzaju korozji odbywa się m etodam i czysto fizycznym i i od ustalen ia głębokości wżerów uzależniony jest w ybór m etody konserw acji i środków konserw atorskich.

3. W a r s t w a m a l a r s k a . Składa się z pigm entów i spoiwa, w w y jątk o ­ wych w ypadkach może być położona na w arstw ie g run tu, najczęściej kredo- wo-klejowego. B adania pigm entów mogą się odbywać na drodze m ikroanalizy chemicznej lub m ikrokrystalizacji czy w reszcie za pomocą chrom atografii. Id enty fikacja barw ników może mieć znaczenie przy re k o n stru k cji u ty tk ó w m alow idła celem zastosow ania pigm entów identycznych z oryginalnym i, a za­ pobiegających reakcjom chemicznym zachodzącym przy zastosow aniu innych fa rb i pow odujących zm iany kolorystyczne. N ajw ażniejszym jedn ak jest zba­ d an ie spoiw a m alarskiego, tzn. ustalenie, czy o rn a m e n t jest m alo w an y tech ­ niką olejną, tem perow ą czy klejową. Od rodzaju spoiwa m alarskiego uzależ­ niony jest w ybór środka odgrzybiającego i u tw ardzającego drew no. Jeśli np. m alow idło w ykonane jest techniką klejow ą lub tem perow ą, w ted y nie mo­ żem y użyć do u tw ard zen ia d rew n a środków na bazie w oskow o-żyw icznej, gdyż spow odują one poważne zm iany kolorystyczne ornam entu. Rodzaj spoiw a ma rów nież w pływ na w ybór środków chem icznych używ anych do oczyszczenia m alow idła z brudu, kurzu i sczerniałego starego w erniksu. Chodzi o użycie do oczyszczenia takiego odczynnika lub rozpuszczalnika, k tó ry n ie spowodo­ w ałby rozpuszczenia sam ej w arstw y m alarskiej, co n iestety nie zawsze się udaje. W reszcie spoiwo w arstw y m alarskiej zmusza do użycia po konserw acji określonego rodzaju w erniksu.

Z p r o b l e m a t y k i te c h n o lo g icz n ych badań z b i o r ó w e tn o g r a fic z n y c h 311

II. OBRAZ MALOWANY NA SZKLE

S kład m ateriałow y wym ienionego obiektu jest następujący: szkło, pod­ kład pod malowidło, pigm enty i spoiwa.

1. S z k ł o . W obrazach najczęściej w ystępuje szkło sodowe lub potasowe, czasem ołowiowe. Nie jest dotychczas zbadany w pływ szkła alkalicznego jak rów nież pofałdow ań i nierów ności pow ierzchni szyby, w zględnie pę­ cherzyków pow ietrza w ew nątrz pły tk i szklanej, m ającej przecież inny w spółczynnik załam ania św iatła, n a przyczepność do niego w arstw y m a­ larskiej. Zagadnienia te muszą dopiero rozw iązać badania technologiczne. 2. W a r s t w a m a l a r s k a . Najczęściej spotykanym zniszczeniem w o b ra­ zach tego ty p u jest u tra ta przyczepności w a rstw y m alarskiej do szkła i następnie jej odpadanie. G łównym zadaniem przy konserw acji jest p rzy ­ klejenie jej do podłoża, konieczne jest więc przeprow adzenie dokładnych b adań technologicznych. Stosow anie do w szystkich obrazów na szkle je d ­ nej generalnej m etody u trw a la n ia w a rstw y m alarskiej, bez względu na rodzaj techniki m alow ania, jest sprzeczne z podstaw ow ym i zasadam i kon­ serw atorskim i i spowodowało zniszczenie w ielu obiektów.

III. TKANINA LUDOWA

1. I w tym w ypadku podstaw ow e znaczenie będzie mieć zbadanie w łókna w tkaninie. Najczęściej stosow anym dla tk an in jest badanie włókien C uoxam em czyli odczynnikiem Schw eitzera.

2. N iem niej w ażne jest zbadanie barw n ik a użytego do farb ow ania tkaniny. 3. Poza tym należy koniecznie zbadać przyczyny zniszczenia tkaniny, aby

określić, czy m am y tu ta j do czynienia z uszkodzeniam i spowodowanym i przez czynniki biologiczne, czy raczej przez czynniki klim atyczne, a więc pow stałe pod w pływ em św iatła, te m p e ra tu ry i wilgoci, a mogące powo­ dować zm iany b arw y i zm iany w ytrzym ałościow e tkaniny. Rodzaj b a rw ­ nika i sposób farbow ania tk an in y określa przyjęcie m etody konserw acji. Zarów no proces czyszczenia chemicznego, w yw abiania plam jak i p ran ia inaczej będzie przebiegać przy tkaninie w ełnianej, jedw abnej czy ln ia­ nej. T em p eratu ra żelazka do prasow ania m usi być inna dla poszczegól­ nych rodzajów włókna.

Z nając rodzaj w łókna i barw nika w tk an in ie oraz ew entualne szkodniki biologiczne można zastosować n ajra d y k aln iejszy a nie niszczący zabytku środek dezynfekcyjny.

P rzykładów tak ich i ich znaczenia dla konserw acji zabytków etnograficz­ nych można by podać bardzo dużo, lecz w ydaje mi się, że wyżej w ym ienione są w ystarczające.

ZNACZENIE BADAN TECHNOLOGICZNYCH DLA STWORZENIA O PTYM ALNYCH WARUNKÓW PRZECHOW YW ANIA OBIEKTÓW

ETNOGRAFICZNYCH

Na w a ru n k i klim atyczne w pom ieszczeniach m uzealnych sk ład ają się n a ­ stępujące czynniki: tem p eratu ra, w ilgotność w zględna i czystość pow ietrza, z czym w iąże się rodzaj ogrzew ania, urządzenia klim atyczne, rodzaj w e n ty ­ lacji, zdolność do szybkiej w ym iany pow ietrza, a także ośw ietlenie: dzienne i sztuczne.

31 2 N o r b e r t S z u n k e

Wiadomo, że m uzea najczęściej zn ajd u ją się w centrach w iększych lub m niejszych m iast. A tm osfera m iast, szczególnie dużych, posiada wiele zanie­ czyszczeń pow stałych przede w szystkim jako p ro d u k t spalania dużych ilości węgla. N ajgroźniejszym z nich je s t S 0 2, k tó ry może u tleniać się do bezw od­ nika kw asu siarkow ego i przen ik ając do w nętrz m uzealnych, w w ilgotnych pom ieszczeniach tw orzy kw as siarkow y. Nie trzeb a w yjaśniać w ielkiej siły niszczącej m ateriały organiczne, ale także i nieorganiczne, zaw artej w kw asie siarkow ym .

Już poprzednio wspom nieliśm y, że te m p e ra tu ra i wilgotność względna pomieszczeń m uzealnych może stw orzyć korzy stne w aru n k i rozw oju szkodni­ ków biologicznych, owadów, grzybni, pleśni i innych m ikroorganizm ów . Oczy­ wiście szkodniki tego typu a ta k u ją głów nie obiekty pochodzenia organicz­ nego, lecz wiedząc, że poszczególne gatu n k i szkodników żeru ją na pew nych

Ryc. 4. Bok skrzyni m alow anej. Fotografia w prom ieniach podczerwonych, ornament w pełni widoczny

Z p r o b l e m a t y k i te c h n o lo g icz n ych b a d a ń z b i o r ó w e tn o g r a fic z n y c h ₃₁₃

tylko m ateriałach, czy naw et ich częściach, można skutecznie tem u przeciw ­ działać. G atunek szkodnika i jego sposób żerow ania można poznać przez od­ pow iednie badania. W iadomo np., że spuszczel (H ylo tru p es bajulus) żeru je w pom ieszczeniach o wyższej tem p eratu rze i niższej wilgotności względnej niż ko łatek (Anobium).

G rzybnie i pleśnie mogą rozw ijać się w w a ru nk ach odpow iednio wysokiej te m p e ra tu ry i wilgotności względnej na w ielu obiektach, lecz przede w szyst­ kim na m ateriałach organicznych stanow iących dla nich doskonałą pożywkę. S tąd i konieczność przechow yw ania obiektów o su bstancji organicznej w m a­ gazynach, czy eksponow ania w salach w ystaw ow ych o tem p eratu rze do okcło 18°C i wilgotności w zględnej nie przekraczającej 70%>.

Oczywiście, że i bez badań technologicznych wiem y, iż obiekty z drew na, skóry czy ciasta zaliczane są do m ateriałów pochodzenia organicznego. A le n aw et ciasto obrzędowe po odpow iednim w ysuszeniu może być odporne na m ikroorganizm y, natom iast gdy w skład jego wchodzić będzie np. miód — m ateria ł higroskop ijny — będzie zawsze narażon e na atak i pleśniowców .

S kóra w ygarbow ana ałunem czy tłuszczem nie może być przechow yw ana w pom ieszczeniach w ilgotnych, gdyż traci garb n ik i ulega zniszczeniu. G arbo­ w anie m ineraln e solam i chrom ow ym i jest n ajbard ziej odporne na pleśnie i che­ m ikalia.

Zastosow anie i rodzaj a p re tu ry 2 w tkaninie, g run tó w kredow o-klejow ych w m alow anych sprzętach czy obrazach na płótnie i drew nie, albo używ anie jako spoiw a do m alow ania obrazów na szkle: białka, dekstry ny , m leka, kaze­ iny, żelatyny czy cukru przesądza o ich zniszczeniu przez m ikroorganizm y w niekorzystnych w aru nkach klim atycznych. B adania technologiczne m ają więc w tym w yp adku na celu ustalenie w aru n k ó w klim atycznych nie pozw a­ lających na rozwój szkodników. Poza tym w szystkie te substancje, zaw arte w obiektach etnograficznych o dużej w rażliw ości na te m p e ra tu rę czy w il­ gotność, nie mogą znajdow ać się w bezpośrednim sąsiedztw ie źródeł ciepła (radiatorów , pieców), czy też np. grubych, w ilgotnych ścian. O w iele bez­ pieczniejsza będzie ekspozycja na ekran ach odpowiednio izolujących zabytek od źródła ciepła czy w ilgotnej ściany.

Bardzo w ażnym składnikiem n iektórych obiektów etnograficznych jest barw nik, k tó ry ulega przede w szystkim szkodliw em u działaniu prom ieni u ltr a ­ fioletow ych zaw arty ch w św ietle słonecznym , jak i pew nych rodzajów ośw ietlenia sztucznego, np. tak zw anych św ietlów ek czyli lam p fluoroscent- nych. Pod w pływ em prom ieni u ltrafioletow ych zm ieniają najszybciej kolor b arw n ik i organiczne i anilinow e, bez w zględu na to, czy b arw ią one tk an in ę, papier, czy są częścią składow ą jakiejś m alatu ry . W tym w ypadku b ad an ia m ają dowieść, czy b arw n ik jest odporny na św iatło. W przeciw nym bo­ wiem razie obiekty m uszą być zabezpieczone przed prom ieniow aniem n ad - fioikowym .

Stw ierdzenie, że obrazek m alow any na szkle posiada szybę ze szkła oło­ wiowego, pozw ala przypuszczać, że jego w a rstw a m alarsk a lepiej będzie zno­ sić prom ienie UV, gdyż szkło ołowiowe nie przepuszcza ich.

Ś w iatło w pływ a niszcząco nie tylko na b arw niki, ale także na celulozę zaw artą we w łóknie roślinnym czy papierze, tw orząc pod w pływ em prom ieni

2 Apretura — ostateczne wykańczanie tkaniny dla nadania jej sztywności, ela­ styczności czy połysku za pomocą: krochmalu, mydła, tłuszczów, kleju itp.

3 1 4 N o r b e r t S z u n k e

ultrafioletow ych tzw. fotocelulozę o osłabionej w ytrzym ałości i z czasem pow odującej rozpad obiektu. Można tego liczne p rzyk ład y obserw ow ać tak że w tkaninach ludow ych w ystaw ionych na dług o trw ałe działanie słońca.

U nikanie bezpośredniego św iatła słonecznego jako ośw ietlenia w nętrz m u ­ zealnych i zabezpieczenie pow łokam i ochronnym i lam p em itujących szkod­ liw e prom ieniow anie UV pozwoli na całkow ite zabezpieczenie obiektów przed ich działaniem.

C hciałbym jeszcze raz podkreślić, że są to tylko nieliczne przykłady roli technologicznych badań obiektów etnograficznych dla uzupełnienia w iedzy o sam ych zabytkach, konserw acji i przechow yw aniu oraz ich eksponow aniu w muzeach.

BADANIA TECHNOLOGICZNE A DOKUMENTACJA KONSERW ATORSKA

B adania technologiczne zbiorów etnograficznych w m uzeach w inny być prow adzone przez konserw atora. I to zarów no ze względów personalnych, poniew aż konserw ator jest często jedyną osobą przygotow aną do tego, aby poprow adzić takie badania w m uzeum , jak też dlatego, że tego rodzaju praca w poważnej części służy celom postaw ienia w łaściw ej diagnozy k o nserw a­ to rskiej i w ykonania naukow o uzasadnionej konserw acji. Przeprow adzone b a ­ dania technologiczne, czy to chem iczne, czy to fizyczne, po w inn y znaleźć swe odbicie w sporządzonej dokum entacji konserw atorskiej.

Nie ujednolicony form ularz tejże d o k u m e n ta c ji3 zarów no w Polsce, jak i gdzie indziej posiada różne rub ry k i, lecz w w iększym czy m niejszym roz­ m iarze badania technologiczne uw zględniane są na ogół zawsze, a jedną z p od­ staw ow ych i integralnych części dokum entacji k onserw atorskiej jest foto­ grafia.

Oczywiście, że na to, aby konserw ato r mógł wyw iązać się z obowiązków i praw idłow o przeprow adzić badania technologiczne obiektów etnograficznych oraz skom pletow ać pełną dokum entację konserw atorsk ą — m usi posiadać od­ pow iednie specjalistyczne przygotow anie naukow e oraz dysponować odpo­ w iednią ap a ra tu rą badaw czą i personelem pomocniczym. I tu ta j w łaśnie za­ czynają się trudności. Większość m uzeów w ram ach posiadanych środków finansow ych nie jest w stanie nie tylko wyposażyć pracow ni konserw atorskiej w kosztowną a p a ra tu rę czy zapew nić fachow y personel pomocniczy, ale n a­ w et nie może zatrudnić na pełnym etacie odpow iednio w ykształconego kon­ serw atora. Dotyczy to nie tylko w ielu muzeów w Polsce, ale i dużych m u­ zeów etnograficznych w w ielu k ra ja ch Europy.

P oruszenie tych spraw choćby w krótkim a rty k u le w yd aje się koniecz­ nym ze w zględu na pilną potrzebę rato w ania zabytków etnograficznych przez pogłębienie i rozszerzenie badań w tym zakresie oraz konieczność ujed n o li­ cenia form ularzy dokum entacji konserw atorskiej dla u łatw ien ia korzystania z odnośnych osiągnięć.

3 Formularz dokum entacji konserw atorskiej zawiera rubryki: opisu obiektu, stanu jego zachowania, badań technologicznych i przeprowadzonych prac konserwatorskich.

BIBLIOGRAFIA

1. K. Cartwright, W. Findley Rozkład i konserwacja drewna, Warszawa 1951. 2. Chromatografia, praca zbiorowa, Warszawa 1957.

3. R. Fuglew icz Analiza chemiczna jakościowa, Warszawa 1956.

4. E. T. Hall Methods of Analysis (Physical and Microchemical) Applied to Pain ­

tings and antiquités, [w:] Recent Advances in Conservation. Contributions to the IIC Rome Conference 1961, London Butterworths 1963.

5. L. Harrison Evoluation of Spectral Radation Hazards in W indowlighted Galleries.

Recent Advances in Conservation. Contributions to the IIC Rome Conference 1961, London Butterw orths 1963.

6. M. Hours Badania fotograficzne i radiograficzne w laboratorium Muzeum Luwru, Muzeum Narodowe w W arszawie 1958.

7. J. Juda, K. Budziński Zanieczyszczenia atmosfery, Warszawa 1961. 8. J. Korenman Ilościowa mikroanaliza chemiczna, Warszawa 1952 9. F. Krzysik Nauka o dre wnie, Warszawa 1957.

10. J. Lodewijks The Influence of Light on Museum Objects. Recent Advances in

Conservation. Contributions to the IIC Rome Conference 1951, London B utter­

w orths 1963.

11. L. Losos Nove m e to d y konservace musejnich sbirek. „Musejni prace”, Narodni Museum w Praze.

12. J. Mierzecka Fotografia zabytków i dzieł sztuki, Warszawa 1959. 13. H. L. N ickel Fotografie im Dienste der Kunst, Halle 1959.

14. H. J. Plenderleith, P. Philippot Clim atology and Conservation in Museums, „Mu­ seum ”, vol. XIII, No 4, 1960.

15. H. J. Plenderleith The Conservation of Antiquities and Works of Art, London 1957.

16. R. Reinfuss Ludow e skrzynie malowane, Warszawa 1^54. 17. T. Sew eryn K on serwacja okazów etnograficznych, Kraków 1948. 18. T. Sew eryn Restauracja okazów etnograficznych, Kraków 1948.

19. T. Sew eryn Technika malowania ludowych obrazów na szkle, „Lud”, Seria II, Tom X, R. 1931.

20. B. Slânskÿ Technika m alb y, cz. II, Praha 1956.

21. Środki powierzchniowo czynne, praca zbiorowa, Warszawa 1950. 22. Stoliarov M etody mikrochimiczeskogo analiza, Leningrad 1960. 23. Use of Fluorescent Light in Museums, ICOM, Paris 1953. 24. T. W agnerowski Optyka praktyczna, Warszawa 1959.

3 1 6 N orbert Szunke ИЗ ПРОБЛЕМАТИКИ ТЕХНОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ ЭТНОГРАФИЧЕСКИХ СОБРАНИЙ Автор затрагивает в статье проблемы технологических исследований этно­ графических объектов. Как в Польше так и во многих других странах не про­ водятся систематические исследования техники и технологии отдельных произ­ ведений искусства и народного ремесла с помощью эмпирических наук, как это имеет место в области официального искусства или в археологии. Технологические исследования служат: 1) Изучению этнографического памятника, как дополнение исследователь­ ских этнографических методов методами точных наук. 2) Консервации этнографических объектов; определение состава материала, живописной техники или степени сохранности влияет на выбор метода кон­ сервации. 3) Созданию оптимальных условий для сохранения этнографических коллек­ ций; материал и техника исполнения объекта обуславливают, в каких клима­ тических условиях может он безопасно хранится или экспонироваться. 4) Созданию правильной консервационной документации.

TECHNOLOGICAL EXAMINATION OF ETHNOGRAPHIC COLLECTIONS In this paper the problem of technological exam ination of ethnographical objects is discussed by the author.

Poland, as w ell as other countries, is lacking in system atic research tech­ niques and in the technology of particular products of art as w ell as those of folk- -handicrafts by m eans of em pirical sciences, as used in standard arts or in archaeology.

Technological research is fit for the follow ing purposes:

1. cognizance of ethnographical objects as supplem ent to ethnographical re­ search methods by the appliance of strictly scientific methods;

2. choice of m aintenance method is influenced by the conservation of ethno­ graphical objects, the definition of the composition of m aterials, as w ell as of the painting technique or of the preservation state;

3. creation of the best conditions for the conservation of ethnographical col­ lections; the m aterial as w ell as the technique of producing the object are decisive of clim atic conditions under w hich the object in question can be kept safe or e x ­ posed;