Delft kunststad: Restauratieplan voor de zeven eeuwen oude prinsenstad

(1)

EEN ONTWERP VA

PROF

_HERMAN

ROSSE

RESTAURATiEPLAN

VOOR

DE

ZEVEN EEUWEN OUDE

PRI NSENSTAD

(2)

(3)

(4)

(5)

J

.

DELFT

KUNSTSTAD

/ I ? ,.,

(6)

...

..-

:." .

-.st:.~~~~~1:~:

_~.~,

.

"De

Stad van Delft. van

de

Schie te zien". Naar de gravure van

J.

C. Philips uit

1742

van de teekening van

C

.

Pronk.

(7)

"

RESTAURATIEPLAN

VOOR

DE

.

ZEVEN

EEUWEN OUDE

PRINSENSTAD

.

?.)~y

/2/2

G

~

?)

GG

EEN ONTWERP VAN

'.

PROF.HERMAN ROSSE

,:

:

(\ r, .,

0 :-

L

'

:.,

.

_-

. " ,I .} . ) ,

"

_,

I

\ .... . ' ,"1

;,

'i

';',1

,,'

I

." J ......\...,'" "..- ..

'

~

" ()

.

',/

• r

_{'... t \_}

",

ç

'

_{. /}

' /

(8)

.H et

Del{tsche

Tolhuis

te

Ooerschie .

•

(9)

INHOUD

5

7

9

27

3 /1

3()

49

66 ï4

81 8i

!JO

10

1 lOl)

l1H

1')-

..

d

135

141

147

151 liO

166

168 , ,

,

, ,

,

.

, , ,

"

, ,

,

, ,

,

.

,

.

,

.

VOOR\VOORD

.

. .

INLEIDING

. . . .

OUD DELFT IN BEELD.

DE STADS'"ALLEN EN POORTEN

HET STADSPLAN IN DE

lide

EEU'" .

DELFSHA

VEi~

, .

.

. .

.

HET STADHUIS EN DE

'l\IARKTEN

.

DE KERKEN EN KLOOSTERS .

. . .

ANDEH.E BELANGRIJKE GEBOUWEN .

.

\

.

"

LIEFDADIGHEIDSINSTELLINGEN, DE SCHOLEN EN HET TUCHTHUIS .

DE DELFTSCHE BQu\VTRANT .

\.

EEN DELFTSCH PANTHEON

.

. .

'

.

. .

.

. .

HET HESTAURATIEPLAN.

DE NIEU\VE VEnKEERS'VEG EX ANDEHE CONSEQ

UENTIES

VAN HET PLA

-:

.

BEGRENZING VAN HET STADSBEEL!?

.

DE OUDE STAD ALS ARCHITECTONISCH E0i

STEDEBO

U\VKUNDIG

MONUMENT

DE HERLEVING VAN HET AMBACHT EN

i»:

HUI

SVESTI NG DER BEDRIJVEN

l\

fUSEA EN ANDERE CULTUREELE

INSTELLING EN

VREEMDELINGENVERKEER

EN TOERI SME

.

DE TECHNISCHE HOOGESCHOOL .

"

,

YOOR- EN NADEELEN VAN HET PLAN.

.

LIJST VAN AMBACHTEN.

EEN AANTAL AMBACHTEN DIE ZICH

LEE~EN

TOT VESTIGING TE DELFT.

.

150 HET AMBACHT TE DELFT

"NERINGEN EN

KUNSTOEFENI~GEN

DEH DELFTSCHE BURGERIJ".

.

PLATTEGROND.

KAART VAN HET TE RESTAUREEHEN DEEL VAN DE STAD .i.\IET RENVOOI

.

GLOSSARIUM

COLOPHOON

VOORWOORD

Bij het samenstellen van het historische overzicht van de stad Delft, in beeld. heb ik zoovele

openbare instanties en privé personen bereid gevonden mij

inlichtingen en

reproductie-materiaal te verschaffen

en bij het maken van de teekeningen, die deel uilmaken van het

toekomstplan, de enthousiaste medewerking van zoovele studenten en oud-studenten

onder-vonden, dat het onmogelijk is aan allen afzonderlijk mijn dank te betuigen.

Voor de A.N.V.V.• die mij verzocht mijn toekomstplan op papier te zetten, moet ik hierop

wel een uitzondering maken en wellicht behoorde ik dit ook te doen voor het

Gemeente-bestuur van de stad Delft, het archief van die stad, voor de bibliotheek van de Technische

Hoogeschool en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag; de verleiding is groot deze lijst te

vervolgen. In aansluiting bij de colophoon heb

ik

enkele van mijn assistenten genoemd, die

zich

'

bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt. Naar ik hoop zullen alle anderen deze

alge-meene dankbetuigi'ng

vo~r

hun hulp voor liefnemen.

(10)

(11)

INLEIDING

De plannen voor het behoud van Delft als stedebouwkundig monument en de wedergeboorte

van de g

emeente

als kunststad vinden hun origine in

'een plan dat een tiental jaren geleden

door mij naar voren werd gebracht voor het vestigen van een architectuur museum in

ver-band met de afdeeling der Douwkunde aan de Technische Hoogeschool. Een gedeelte van

de wenschen die men voor dat museum zou mogen koesteren is dan ook gehandhaafd in het

grootere plan, waar die gedeeltelijk onder de rubriek te restaureeren bouwwerken,

gedeel-telijk onder die der m

-usea,

gedeeltelijk onder die der gemeentebouwwerken zijn te vinden.

Ter verduidelijking van de ontwikkeling van dit plan is het wellicht op zijn plaats hier even

een woord te zeggen over de inrichting van dit museum zooals het dan oorspronkelijk was

bedoeld. In de lands magazijnen tegenover de a îdeeling der bouwkunde zou een groot aantal

teekeningen, modellen, dernonstratiestukken, stalen, photo's etc. worden ondergebracht

zoo-als in een architectuur museum verwacht zou worden. Doch Iiehalve deze

zakenzou in het

museum een groot aantal fragmenten van oude gebouwen worden ondergebracht. Sommige

van deze fragmenten zouden een permanente opstelling vinden te midden van decoratieve

sculpturen, het overige fjedeelte van deze collectie was bestemd om te worden toegepast,

Voor zoover de gelegenheid zich voordeed, bij de restauratie van gebouwen binnen de stad

Delft. Deze fragmenten-collectie was van zeer uitgebreiden aard gedacht en zou geheele

gevels van elders gesloopte gebouwen insluiten, zoodat voor bijna elke verbouwing van welke

afmeting dan ook, op den duur geschikte bouwonderdeelen van

.

den gewenschten stijlvorm

in de collectie gevonden zouden kunnen worden. Hierdoor zou het peil van de architectuur

van Delft zeer aanzienlijk winnen en deze bovendien verrijkt worden met karakteristieke

gevelvoorbeelden van andere dan Delftsche architectuur.

Aanvankelijk was gedacht de collectie interieurs, die deel uit zouden maken van het

archi-tectuur museum, fragmentarisch te maken, toegelicht met photo's en teekeningen. Na eenigen

tijd echter was dit plan eenigszins verder ontwikkeld en zou "het ook insluiten het

tentoon-stellen van een aantal volledige interieurs, uit alle deelen van het land bijeengebracht, die

de hoofdtijdperken van de binnenarchitectuur zouden illustreeren, Deze interieurs zouden

dan ondergebracht worden in huizen waarvan de gevels tot dat zelfde kunsttype

behoor-den. Zoo zouden in de huizen met Lodewijk XIV en XV gevels interieurs uit dié

stijltijd-perken te vinden zijn, achter een vroeg 16den eeuwsehen gevel een interieur uit dien tijd

en zoo al meer tot het laatste kwart van de 1ge eeuw toe, uit welken tijd een interieur in

de neo-rococo-, neo-barok en neo-renaissance stijl deze rij zou sluiten.

Langs geleidelijken weg is het plan nu ontwik keld tot een ander plan n.l, het behoud van

een geheele stad als stedebouwkundig monument. Zoovele steden zijn de laatste jaren als

gevolg van het moderne verkeer ten onder gegaan, dat het behoud van een enkel voorbeeld

uit pré-ontploffings motoren dagen historisch en cultureel belang begint te krijgen.

In het geval van de stad Delft zou een gehee Ie oude stad te behouden zijn, daar nog geen

groote ingrijpende veranderingen daar hebben plaats gevonden gedurende de laatste paar

honderd jaar. Door den stadsaanleg in dezen vorm te behouden zou de stad als

stedebouw-kundig monument over eenige jaren een unieke plaats innemen.

Het geheel zou

zoo

tot een soort openlucht museum worden van vrij groote afmeting, daar

lSij het plan het geheele terrein binnen de oude stadswallen zou worden betrokken en zelfs

een klein gedeelte aan de Zuidzijde van den ouden stadssingel.

Nu was ik tot deze bestemming van de interieurs tot musea gekomen, doordat zich al gauw

de moeilijkheid voordeed wat te doen met de huizen waarvan de gevels gerestaureerd

zou-den zijn. Allerminst toch was het de bedoeling een serie gevels te restaureeren en opnieuw

op te richten die Delft tot een soort doodenstad zouden maken, doordat de huizen, waarvoor

ze prijkten zonder Inhoud zouden zijn, of die aan de stad iets on oprechts zouden geven door

dat hun bestemming niet strookte met het ex

terieur, Hoewel na eenigen tijd deze faze van

het plan zich zoodanig had ontwikkeld, dat daarbij ook winkels met in stijl gehouden

etalages gedacht waren, bleef toch altijd nog het bezwaar dat op den langen duur aan een

groot aantal van de gerestaureerde huizen geen levende bestemming gegeven was. Als een

natuurlijke groei uit het idee van het vestigen van winkels in sommige van de te restaureeren

panden, ontwikkelde zich het idee te Delft een aantal hand-industrieën te vestigen. Dit idee

bleek zoo'n groote levensvatbaarheid te bezitten dat binnen korten tijd dit gedeelte van het

plan van minstens even groot belang, zoo ni'et grooter belang bleek te zijn dan het

(12)

sprenkelijk kunst-historische idee dat er aan ten grondslag lag. Deze nieuwe faze van het plan,

het vestigen in de gerestaureerde panden van kleine bedrijven en

kunstambachten in

groeten getale te Delft opende namelijk onmiddellijk interessante perspectieven van

socio-logisohen el) economischen aard, daar hierin een Oplossing van het werkloozenvraagstuk en

een bevrcdigirïg van veel van de gemoedsonrust schuilt. die het natuurlijke gevolg is van de

gemechaniseerde industrie. Er is gemakkelijk een zeventig tot honderdtal industrieën te

he-denken, die wanneer zij op de juiste manier door hun kinderjaren werden heen geholpen,

tot groeten bloei zouden kunnen komen. En he

t

is licht te berekenen hoe groot het aantal

menschen zou zijn dat daarin een gelukkig levensonderhoud zou kunnen vinden.

Het is misschien niet overbodig er op te wijzen dat deze renaissance der kunsthandwerken

niet gezien moet worden als een zelfs ook maar gedeeltelijke

'

vervanging van de gemechanl..

seerde industrie. De niet te vervangen voorde elen aan de massa-productie verbonden zouden

een dergelijke poging van te voren reeds tot mislukking doemen. Er wordt hier beoogd het

veroveren van geheel nieuwe markten. Daarbij kan van mechanische hulpmiddelen zonder

~

eenig bezwaar gebruik gemaakt word

ên,

mits een nieuw individualistisch aesthetisch type

van

,

product het resultaat is en de persoonlijke werkwijze van den producent en als g-evolg

daarvan

,

de vreugde van scheppend werk te verrichten slechts gegarandeerd is.

De uitvoering van deze plannen is gebaseerd op de gedachte van coöperatieve exploitatie, die

door middel van een stichting ook aan de kleinste der producenten de voordeelen van

ge-meenschappelijke advertentie, financiering en exploitatie biedt.

Het is deze stichting, die de controle over de door

'

de

gemeenschap

geproduceerde

waren

tegenover het publiek moet garandeeren en dus hierover een zekere mate van aesthetische

en zakelijke controle moet uitoefenen.

De ger

èstaureerde

oude stad Delft zou een ideale omgeving vormen voor de vestiging van

deze kunstambachten.

I

Een plan voor Delft, zelfs waar dit alleen hel oude stadsdeel betreft, zou onvoldoende

levens-vatbaarheid bezitten als daarin aan de Hooges chool een onvoldoende plaats was toebedeeld.

Vooral aan het comfort van de studenten is tot nog toe weinig aandacht gegeven.

Verschei-dene nieuwe gebouwen

'

zijn hiervoor noodig die geprojecteerd zijn in het stadsdeel tusschen

de oude stadsgracht en het provinciaal kanaal a an de Oostzijde. Ook zou de oude stad speciaal

geschikte gelegenheid bieden voor het vestigen van studententehuizen, door de rustige

atmo-sfeer die daar zou heerschen als gevolg van het grootendeels elimineeren van het

motor-verkeer.' Ook voor andere inwoners zou dit een attractie van de toekomstige gerestaureerde

stad kunnen vormen.

Er zou misschien kunnen worden opgemerkt dat een omgeving

al~

hier bedoelt wordt,

niet beantwoordt aan de eischen die gesteld mogen worden voor de plaats waar een

Tech-nische Hoogeschool gevestigd is, die toch in wezen ten doel heeft de leiders te vormen van de

grootindustrie.

• Het antwoord hierop zou kunnen zijn dat de grootindustrie zich bij het maken der modellen

nog voor het grootste

d~el van handarbeid hedi ent. Zoodat toch ook voor den a.s. ingenieur

van het kunstambacht veel te leeren is.

Misschien vinden sommigen ook de toenem ing van het vreemdelingen verkeer, die

onge-twijfeld met de uitvoering van deze plannen gepaard zou gaan, een nadeel.

Men bedenke echter dat door wederzijdsche kennis de vriendschap onder de volkeren het

meest wordt bevorderd en dat veel van wat wij te bieden hebben, ligt op het gebied van het

bijzondere en eigene, dat juist door deze plannen wordt bevorderd. Bovendien is in het oog

.

van anderen dit vreemdelingen verkeer juist wenschenswaard als een belangrijke bron van

.

inkomsten.

Ten slotte zij geconstateerd dat de verwerkelijking van deze plannen alleen mogelijk wordt

door het eenstruceren van een verkeersweg rond de kern van de stad, die als geheel tot

monument zou moeten worden verklaard. De onmogelijkheid van het doen samengaan van

modern verkeer en behoud van monumentaal stedenschoon dat aan geheel andere cischen

voldoet ligt voor de hand.

De beschrijving van het plan wordt voorafgegaan door een aantal reproducties naar

topo-graphische en andere gegevens, voornamelijkuit de 17de eeuw, waardoor een beeld kan

wor-den verkregen van het algemeen aspect van de stad in vroeger tijwor-den en wordt. gevolgd door

een beknopt overzicht van de ambachten en bedrijven van de Delftsche burgerij, waarop

de roem van Delft in het verleden berustte.

.

(13)

P

anorama van Delft

naar een gravure irl

het boek van Loys

Guiccinrdin, dat

in

1613 te Arnhem werd

uifgeget'en door Jan

[eensz

.

P

anorama

van

de

st

e d

ti.

A. Rademaker

~

~~'~:.:..-

_{. t}

~ .::~

.":

~".~!I~~.j...k~",

",,:

,·n'~7.~--

_-.

0• .... ..

BEELD

....

~~~~,~:~

'!

~~

",

"

IN

DELFT

DE

STADSW

ALLEN

EN DE POORTEN

OUD

.

_

.

--~

(14)

Pletteqrond vsn de

sted Delft.

nll~r

een

herdruk van

de

grll-vure

uit

1593.

I ,..~t;i ~~ ~

De s

tad

omtrent

1530

naar d

e

gr

aoure

va

n

Fr

nns

H

oogenberg

in

Georg B.

al112.

C

ioi-int

es

Or

bis

Terrarum

te

Keul

en

gepubli-ceerd.

Verschil

lende

k

loos ters

en kapellen

s

taan

op

dez

e

kaart

aangeduid. die sinds

dien

zijn v

erdwenen.

Anderen

bestaan nog

geheel

o] t

en

äe

ele

.«-Het kloost

er

v~n

St.

Ht

ero rupn us

was

on-der

de

me

es t

beroem-d

e

daaroan. Het

het-

'

steld

e

r

aadhuis

o

an

voer

den

brend

oan

1618

staat hier

afge-b

eeld>-

Het

St

.Cldrl1

kloos

ter

was nog niet

door

d

en

bu

sksuit-rawp van

1654

ver-nield.

W

el

had de

stad

re

eds

den

groo-ten brand v

an

1536

doorgemaakt. W

83r-bij

e

en

groot

d

eel

oan h

et

oorspronke-lijke r

aadhuis

e

verr-eens in

v

la mmen

op-ging

.'

Na deze

brand

w

erdeen

ordonn

antie

ui

tgevaardigd.

det

a

l-le

'

h

uizen

m

et

pannen

mo

es ten

worden

af-gedekt.

S

lechts

op

één

klein huisje in

de

nabijheid

van

dat

wa

ar

de

brand

uit-brak werd het rieten

d

ak

gelaten om

.

als

herinnering aan den

brand te dienen.

De

molens

waren

acht in getal. n.l.

de

B

ordeel-,

Heintqens-,

H

el-,

Oost-,

· P ro ost-.

Spreng-

en

S

teek-Meulen en

de

Molen

van Roos.

De poorten

en

torens

hadden elh

hun

eigen

naam.

het

waren

achtereen

volgens

de:

Heeqsche-Poort,

Wateringsehe-Poort.

Helle- Toorn.

Si H

qootitus-Toor

n

,

Bagijne

-

Toorn.

School Toorn.

St

.

[eronimus-

Toorn.

St

.

Mich

ic1s

·Toom.

Waterûootsche-Poort.

Zeelendsche- Toorn.

Holl

sndsche-Toorn,

Bourqonsen- Toorn.

Schiedemsche Poort.

RotterdamschePoort.

Heneqotuosche-Toorn.

Oostenrycxe- Toorn.

St.

'

Sebestieens-o.

Toorn.

St Agnieten-Toorn.

Oost-Poort,

Winter-ofte·

Oost. Toorn.

Hopsteegsche -Toorn

Koe-Poort (met

Kaepoort

sche-

Toorn)

Rietveldsche- Toorn.

St. [otis- Toorn.

St. Huqbreqts-Toorn,

St.

Clere-Toorn,

St. Anna- Toorn.

St.

Sreuens- Toorn.

St.

[oosten

-

Toorn,

St. Andries-Toom.

-.

::;;. _.Ä_===

• : :v:::: :'

:

)"Ir;

. : :=.::

(15)

f-.,~••.,-.;--._-.c~

-.

.

e

',"

...

- - " , --~~, l"-'

~':

~

';.. ,

---

-

..

--~:-~

.

--

'

'.l>-~ -,~.

(16)

De

V

l'lltc r:slootscT1C

Poort

gegrtJlJeerd

door

Georg

L

eop ,

Hertel na

ar

de

teeke-nlng van I

.

v

.

Hees

tert

oitgegey

e'l

door Joh.

Georg Hertel.

Delft

..Is een

wel-be

m tujrd een

bew

alde

S

ted t ,

he

bbende

ro

ndtso m

se er

b

e-qUllme Grach

ten

e

n

sc

hoone Poor

ten ,"

a

l-dus A

bre hsm

Goo

s

in zijn

Ne

d erle na scli

C

eertboeck.

Bijzon-de

r

mooi is de Water

-slootscge poort,

..de-welke

i,

L

'lln

een

e

xtreordineris

hooge

ende scho

one

struc-tu

re

/ in mentere als

waerlijch een groot en

heerlyck

cseteel

op-geb

-:>uwt."

Bu

iten

de

poort leg een

voor-stad ..deer

om

de

veelheyt Vlln HUl/zen

ende nae b

!1

gelegent-hey

t

Vlln het geh

ucht

de Hoorn wel eer een

Cepel

p

leecht te staan

St.

Çornelis

to

eq

e-wijdt

.

Op

de

o

oor -

en

achter-gevels

zijn

steenen

leeuwen

g>lff

ioen en

en

ende

re

zi

ttende

di

eren

Bangebrl!lcht

die

wapenschilden

drt/flen.

Ook

zijn

wl!lpens VBn Delfland

en

uan

den

hoofd

beljuio en opper-dijk.

graaf

hier

aange-brecht:

De

Schoolpoort

even-eens naar de

teeke-ning vl!ln I. v.

Hesstert

door

den

graveur

Hertel.

De

Schoolpoort• ..een

vl!ln de twee kleyne

Steds- poorten

ofte

doorgangen

/

heer

naern

voerende

van

de

groote ofte

Latijn-sche Schoole / in de

noeste-street gelege

/

gelijck

;{/

men

in

de

voorgevel boven den

ingang s

iet

een frae

y

beeld

I

den

scholier

vertonende.:

..Dese

Poort was

I

van

ouds~alleen

een

Water-poort / daer

men /

met een Schu

yt

of

Schouw over

de

gracht voer' / doch is

nu

voorsien met een

met

;een

bequame

Val-brugge:'

.. Onder

den Toorn is

een kercker / daer /

ten tyde de Tyrannige

Inquisitie

ofte

ge-weetensdwang alhier

d'ooethend hadde en

soa

gruwelijck

de

meester

speelde / veel

onnosele

menschen

heet

leesten

adem

hebben moeten

schep-pen:'

Zij werden

ver-oordeeld .:s mergens

voor den dageraet in

in

een

seck gebonden /

van boven den Toorn

in

de gragt neder

ge-stort

I

en

elsoo

ver-maart zynde / op de

galgwerf. begraven te

(17)

Nog een afbeelding

van de

Watersloot-sche Poort" hebbende

twee

uqtsteeckende

Rondeels ofte ronde

steene Toorns

/

dek

in

't byzonder wel

voor

een bureh kon

-nende

steeeken

/

ge-lijek

sI)

eoorrnaefs

noch ongelijek hooger

en

boven het

Poort-huys

aytsteeekende

zijnde geweest

."

Behalve

de

stads-poort

diende dit

ge-bouw tot .. Hof ofte

Hooge

V'iersehaar

van

Deliiendt"•

De

Waterslootsehe

Poort stond verder

ook bekend als

Mees-lendsche,

Westland-sche of St. Joris Poort

Een inscriptie toonde

aan

dat

de

poort

..ter neder geworpen

zijnde, door

beroer-ten van den Oorlog.

echter

geduyrende

de

selîde,

is herstelt

in

'tJaur

1593." ..Deze

Poort is een geweldig

groot en

vast

ge-bouw".

aldus

van

Bleyswijek.

..gelijek

ick

in ganseh

Neder-landt

niet en

ken

schynende van ouds

dapper op

sterckte

aenge1eyt te zijn.

Naar de gravure

uit-gegeven

doof'

Pro

Smith.

Penteekening naftf' de

.chet. van

[osue de

Graeve

uit 1695.

'-""'.':

..,

~~~~

-

~:~

~

'ifl

_.ffJJ.\

"

C.-<- ~

I

~

:~

· ~

""i:

..:

__

:-

"

~:_~

gJ

:-,c_?::--.~ _~

De poort ..is ..snouds

geheyligt

aen

St.

Joris" omdat jaarlijks

op

St. Joris-dag een

beeld van dezen

Hei-lige in processie

pan

de Lier daar de

stad

werd

binnengedra-gen tot op de

Heoer-brug en "soo

d'

ender

zijd

wederom

uilt;

zijnde

als

dan

de

gan8~he

Stadt op de

been .

---

----

_--=:...----

-

--15

(18)

Penteekening

naar

de

Lithographie pan

de Tobard gebaseerd

op

de

schets

van

generaal de Houreu

uit

den tijd van de

Frensche

overheer-Khing

.

De

Schiedam

-s

che

poort wordt ook

wel Ketel poort g

e-noemd nsar de

am-bach

tsheerlijkheidl1an

dien

nMam.

.

-=--

_--

-====

_-

_-:--

-

-=-=====

_.

_--

=

-__-:::=__

-=-

c::e::

---::--=-

--

-

--=-=-

....::::..

~

,.,----. I

-

-De

st

ad

Delft van

uit het Zu

id

Westen

nR

ar

de

gravure van

Hertel

.

geb

aseerd

op

ck

teekenlnq

van

J. pan Heestert,

(19)

De

Schiedemsche

poort

usorat

ook wel Ketel poort

genoemd naar de

ambachts-heerlijkheid van dien naam.

Naar een afbeelding in de

stadsbeschrijdng van

Rade-maker uit de 18e eeuw

.

Schiedamsche Poort ..anders

oock wel geseyt de

Ketel-poort

,

Buyten

dese

Poort is

het Veer

I

soo wel van de

Rotterdamsche

als

Schie-damsche

en

HavDnsche

Schuqten,

daerom sy veeltijds

de Roiserdemsche poort werd

genoemd; het

is een

oud /

doch echter noch sterck

ge-bouw

[ooorsienrnet

tuiee

tujr-wysers

/

mit sqeders

een

klockeqeslea

I

waer na de

Schippers van alle de

voor-noemde

veer-schtniten s'cl:

moeten

reguleren." In het

begin van den Techtiaierioen

Oorlog is

er een

bolwerk

aan-gelegd, later is

er

een holk

gegraven voor de

schepen

die via de Schie van de Maas

kwamen.

De

Rotterdamsche

poort

eveneens uit het

bovenge-noemde

werk.

(20)

De

Rotterdemsch« Poort.

Twee penteekeningen naar

A. Rademaker op de bovenste

ziet men de toren van de H.

Geest

kapel

waaraan de

naam van de kapelsbrug is

ontleend

.

.De

kapel heeft

outtyts omtrent de Zuidpoort

of

Schiedamsche Poort

ge-staan op het plein voor de

huizinge en bouwinge van de

Papagaai in het hangen van

de brugge." Het zijn

hoogst-waarschijnlijk copiën

naar

verloren gegane teekeninqen,

De

Rotterdamsche Poort was

vroeger

ook wel St. Jacobs

poort

genaamd

of

Witte

Vrouwe poort -

De

abdij

Koningsveld was niet per af

en

de ingang ervan was dicht

bij de Rotterdamsche poort

De

nonnen van Koningsveld

waren

van

de

Premon-streitsche orde en

gingen

in het wit gekleed.

De

ge-helmde krijgsman boven in

den gevel werd vroeger voor

Duc

d

'Alba

gehouden

-Vroeger

hadden de

rede-rijkers

hier hun

vergader-plaats

later

de

schippers

hun gildekamer.

...

- -

.-r _

'

---

_

~--

--

--.---~

-

--=--

---=-~

-==

~

==--:_-

-.

-==~

(21)

v , ~--•.~...

De Rotterdamsche en Schie·

demsche

poorten

van

de

stad uit gezien.

Op

den

voorgrond de

J(ape~

brug.

Naar de schets van JOSUtl

de Gracve uit 1695

.

Het

zuideinde vtln het Oude

Delft naar de gekleurde

.vop-tics" prent van Georq

Bal-thezer Probst naar de

tee-keninq van]. van Heesteet

gegraveerd door B

.

F.Leizel

.

(22)

D

e

Oostpoo

rt

in

1757 naar de gravure van P

.

van L

inden .

20 De

O

ost Poort

of

St.

Katharijnen

Poor

t

was voor;:ien

«an

een

c

elpoort

e

n

cen

stormkat

of

hooge

batterij.

Er

wazen

gel1

angcnisscn

in

de

toorens,

Neer

e

en

grB

17Ure

17Bn

P-

.

B. [inte,

(23)

St.

ort

en

'en

ge

en

'de

rre

De

"

eenig e thans nog

'

be-stalJnde~;'poort

is

de

Oost

Poort. ..hebbende tot een

Patronesse

~

gehadt St

.

Ca-trijn / en

deerom mede St.

Cetrijne-Poort

geheten

/

konnende

met recht voor

d'outste

"

van ellen gehouden

werden / eençemerckt in

den

grooten

vermeerden

brand

t'

enemael in sijn

geheel

onbeschediqt

is

over-gebleven". In het

beneden-gedeelte van

oen

toren is

een soldatengevangenis

ge-vestigd geweest

.

Recht voor

de poort lag eertijds een

.. ÏJooge

betersic

ofte

Storm-katte."

Gezigt van

de

"

Koe-Poort

der

Stedt

'

Delft. J.

van

Heestert del. Georq. Leop,

Hertel

Sc .•

~

Joh.

_

Georq.

Hertel exc.

De

Koe

P

oort .

..misschien die naam

verkre-. gcn hebbende

in

consideratie

de Lendereen aen dese zyde

van de Stadt / l-ecnachtig

zynde / niet anders als Jat

wegen

/

om

Koeyen en

diergelycke Vee te weydcn /

bequeemst zijn. Dit. is een

oud bouvalliq gebouw /

100'

pende (gelyck de

School-poort) mede onder door de

Wal/doch lager v.'!n

ver-dieping / en sulcx

d'onaen-sienlijckste van ellen ..

(24)

De

Drogerij bij

de

Koepoort

naar een

anonieme teekeninq,

GClfigt

van

de Koepoort

De

Koepoort zoosls

die in

Rademaker

is

afgebeeld

in de uitgave van 1807.

Op

marktdagen

werden

de koeien in qeheele •

.

driften"

door

deze poort gedreven.

(25)

..Gezicht van de Haagl5che

Poort" n

SBr

de gra

vure

van

Georg.

Leop

Hertel.

ge-baseerd

op de teekening van

I. van He

sstert,

gepubliceerd

door I

.

G

.

Hertel.

Gezicht van de Haagsche

Poort

..

he

bbende

van o

uds

v

erscheqde benamingen

ge-h

ad /

als Noord-Poort, ooek

wel

Nootdorper-Poort-Hu y s

,"

In de onmiddellijke

n

abijheid

s

tond

de W

eterinq-sche

Poort.

.

Dese

plegen

van

ouds gesepareert

en

afgeson

dert

te wesen

/

doch

in

't

opkomen

van

den

Oorlogh

tegen

Sp

enqie

/

wanneer Prins Wi

llem

den

Oude

;

/

sijn Hof-houdi

nqe

b

innen

de

se

S

tedt

was

heb-bende. wierden de selfde met

een

massijf gewelfde

Brug Ben den anderen

ge-last

.

De

Haagsche Poort.

Op

de brug (die gemaakt

schijnt

'

te zijn

in

1571), is

een

bequaeme

Corps

de

Garde

ofte

Wachtkamer

voor

de Soldaten / soo in

d'eene als

d'ender

Poort

-

ha el'

uytgang hebbende. De

fundamenten deser Poorten

zijn seer

zuseer /

alsmede

heer mtujren grof en sterc"

:

Het Bourgond

ische

Kruis

.

een insigne van dit geslacht,

dat het eerst

dool'

Phil

ips,

den Goeden

.

werd gebruikt

en dat op alle stadspoorten

en torens

11001'

kwam

.

(26)

De

Haagsche

enWa~

teringskhe

Poorten

naar een anonieme

teek

eninq

uit de laat

I7de eeuw.

Omtrent 1662 stond

de afbeeld

ing

lIan~e

koning

lIan

Spanje

nog op het fries ean

't

blauwe hertsteene

~crk"

.

Ook zijn

wa-pen

en

dat

lIan

den

Hertog

lIan

Bour-gondië

,

,.

----

-

- -==-=

_

.

-~ -/

De

Haagsc:he Poort

te Delft.

naar de teekening

lIan

C,

Cra

egllanger

in

steendruk

gebracht

door Desqu

errois

en

Co.

I .

-

(27)

-,:-

_-

-

.

Gesigt van de Lutersclie Kerk

naar

de

Haagsche Poort, der

Stadt Delft. te zien. Dit toont

de

Haagpoort

vanaf het

Noordeinde

.

De

St

J

oris

kapel

op

den voorgrond "is

weleer geweest een beyaard

daar alle vreemdelingen

voor

een korten tijd moqten komen

sleepen" Naar de "optica"

prent van

Probst volgens

teeheninq van

I. v.

Haastert.

De

Waterslootsche

Poort

sloot het stadsbeeld

op de

zelfde wijze aan het eind van

de

Binnenwatersloot

af

Door

de poort heenkomende

werd het stadsbeeld donker

omlijst.

De

stad had hierdoor

een meer besloten karahter

dan tegenwoordig.

Twee

afbeeldingen

naar

19de

eeuwsche schetsen

.

Gesigt

pan

de

Haagsche

Poort naar Rademaker.

(28)

Op het vorige

en op

d

e

eerst

volgende

bladzijden een

aant

al

fr

agmenten

van

de

zoogenaamde "car

te

[iqu-reti]" van De

lft.

dateerend

uit

1672

.

De kaart

werd

gete

ekend

door

J

,

de R

am

en uitgegeven

doo

r

Pieter

Smith

te Amste

rda m.

D

e

koperen platen waarva

n

de

kaart gedrllkt

we

rd,

werde n

door

diens erfgename

aan

de Stad Delft

verkoc ht

in

1742.

26

\;.

---

-

---=::==

_~

-~

Het

Duivelsqat

n

a ar

een ano

nieme

teekeninq

.

HE T STADSPLAN

IN

DEl

7DE

E E U W.

Er zijn v

erscheid en e

g

cdrukt r,

landkaarten v an de stad in omlo

op ,

waarv

an

d

ie van

Hoo-ge

nb er g in de schrijving van Braun, die te K

eulen

werd giepubli

ce erd

ond

er

d

e ou

ds te

is

.

De meest verzorgde kaart is die van 1. de Ham, die door Pi

el er

Smith t

e

Amst

erdam werd

uitgegev

en

en waarvan de origine

ele

koper pi aten in het Sted

elijk

mu

seum

t

e

D

elf t worden

bewaard. Z

e

zijn r

eeds

sinds de achttiende

ee

uw in het b

ezit

v

an

d

e ge

meen te .

El'

i

s ook

e

en

aardig

e

kaart van Delft in Blauw's atlas, terwijl op d

e

kaart van

C

r uq ui us

van De

lf

-land een duidelijk b

eeld

van Delft

e

n zijn omg

eving

kan word

en

v

erkregen.

De

ze

laatste

k

aart

is een mooi voorbe

eld

van d

e

Dclfts

ch e

plaatsnijderskunst

e

n w

erd

t

e

D

elft

u

itgegeven.

D

e

stad D

elft

ontl

eent

"volg

ens

d

e

gemeen

e o

vere en ste m m in ghe

v

an

a

lle

soa

oude

als

ni

euwe

Schrijv

ers"

haar naam aan "d

e

Grach t

/

die dool' d

e

St

adt

h

een

l

oop t

/

e

n

noch

he-d

en

da

echs

om ha

cr

o

~ltheydtswille

/

ni

et

and

ers

als d

e

Oud

e-D elft g

he noe mt

wert

:

Welck

s

era

cht

n

och

d

e

s

clfd e

is die in

'

t acht

e

n vc

er

l i

chst c

J

a er

na

e

d

e g

he boor te

C

h risti

van Do

-mitius

C

or b ulo d

en

Rom

cyn

alda

er

gedolven

is". Aldus schrijft in h

et

j

a ar

W6

7 Dirck van

Bl

eyswij ck ,

Ev

erts-zoou ,

op g

ezag

van d

en "

L

a

nd bcschr ijve r" Philippu

s C

lu verius.

Latere

01'-d

erzoelün gen

h

ebh en e

ven we l aang

etoond

dat de Oud

e

D

elf géé

n

o

nde r deel i

s van

h

e t kunaal.

d

at

d

e

Rom

ein en

h

ebh en

aang

elegd

,

D

e

stad D

elft

w

erd

door Hertog Gov

crt

m

et

d

en

Bull omtrent d

en

ja

r e

10 7 1

of

1072

met

wallen

e

n graft

en

omringd

.

"Soo ras als D

elfl

e

en

Stadt g

ew ord en

w

as

/

soa

h

eeft sy

vol-ge

ns d

e

g

etuygeniss c

d

el'

oud

e

sch

rijv

ers

nonstonts m

erck clyck

to

egh en oemen

/

maar

in-s

on d er h cyd t als Coninck \Villem in

'

I Ja

er

124G

haer m

et

soa vo

ortreffelij ck e P

rivilcgieu

e

n Vryh

ed eu

hegifticht en v

ereert

/

mitsgaders veelc polityck

c

Ordonnanti

en e

nde

Bo

rghe r.

Iij

ck e

\Vell

en

voorgh

eschrevcn

hadde, Van die tijdt af begon de fa

em e

n v

erma erlheydt

v

a n

d

eze

Stadt tot alle Volekeren die dacr omtrent en verr

e

ges

et en

wa

or en v

a n

a

lle

ka

nten

uyt

t

e

blocy

en

/

d

erhalve

de meenichtc del' Poort

e

r en door d

e

groot

e

h

eu efi cieu va

n

Coninck

(29)

(30)

(31)

Will

cm ,

dug

elijcks

v

erm eerd erend e

/

en d

e

S ladt soo wel m

et

(

; ecst elijcke a

ls Buc

gcr lij ck

c

gebouw

en

u

engroeij endc

/

soo h

eeft

Gr

uef

Floris d

e

V, Coningh \Vill

ems

S

oon

in

'

t

J

a cr

12liS ulr

ccdc

to

cgh csta cn e

nde v

ergun

t

/

als da

I

de Poorteren wo

on end e

in d

'

Oud

e

D

el ft

,

helselfd

e

Recht en

Vryhcyt

sou d

en

compar

ee

r

cn

als die van de Ni

euwe

-Delft.

Door Graaf \Vill

em

IJ,

Hoorn

s ch

Koning, w

erd

d

e

nieuwe uitleggi

n g

va

n!

d

e s

ta d v

a n vier

poort

en

voorzicu : d

e

Haags

ch c-,

d

e

Sch

ool- ,

d

e

W

al crslootsche- e

n d

e Sc

h ieda m sche

poo

rt .

Van d

e

z

ev en

poorten di

e

m

en

op d

e

v

crschil

l

end e

kaarten zi

et

afg

eh eeld ,

i

s e

r

e

ch te r

geen

vu n dezen ouderdom, daar Hertog Alhrechl

v

a n Beieren, na de st

ud

in

1:

3 ;")

!}

te

h

ebben

in

-genom

en ,

h

evel

gaf all

e

wall

en e

n poort

en

t

e

sl

echten

en de gruchl

cn

of v

est en

op l

e

vul-1cn. In

1:m

-1

kr

egen

d

e

Delv

enaren

v

crlof

d

e

p

oort en

weer op t

e

bouw

en e

n d

e

y

est en

uit

te

di

ep en e

n t

enslott e

gaf Philips van Isour

gon d

ië in 1

-Hl8

v

crlof

d

e

wall

en e

n

wa

lto re ns w

eer

op t

e

bouw

en .

T

e

zijner

cc

rc war

en

d

e

"wa lloor

cns

met

Bourgondisch

e

k

ru iss en

o

pg

~

pronkt

",

doch d

eze

waren reeds in

1(j(j2

g

cdecl

telijk "door den tant d

es

tyds v

erslond en" en

toen verder uitg

ehakt.

D

e

tor

ens

war

en

m

et

I

e

icn g

edekt.

Op d

e

stadswall

en

stond

en

ook d

e

molens di

e

ni

et

d

en

tijd ho

e

lang

er

h

oc

m

eer

y

olm aak i

w

erden.

Volg

ens

Boi I

et

w

erd

het om tr

cn

t h

et

midd

en

der l tid

c ee

u w

ge

w oo n t

e

dra

ai ende

kapp

e n

op de molens te g

ebruiken,

Dua rv

óór

werden de

Dclf

'tschc

mol

ens

waursch ij nlijk

w

el

met

paarden gedrev

en.

Ook war

en

er voor dien tijd mol

ens

in gebruik m

et

vast

e

k

appen.

V

er

-der z

egt

Boit

et

dat wat

ermolens

w

el

eens up vlott

en

werd

en

g

ebouwd,

wa

ard oor

d

e

h

eek

molen draaibaar werd.

:\Iolens en Bruggen werden

e

ve na ls to

cn

lcrt

ij

d de huiz

en

door

e

ige n nam

en

aang

edu id .

Ver-scheidene van die namen zijn nog in gebruik.

Dicht bij Delft ligt d

e

vruchthaurste "Landtsdouwe" van de provinci

e, "

ge m ee nlyck h

et

W

es t.

landt g

ena cmt,

b

estaende

in v

eel

s

choone

Ko

uren

Ackers

e

n Te

el-landen o

ve r yloeyende v

a n

a llerl

ey

Vcldtg

ewusch".

In h

et

West

en

zijn sun dige H

euvelen

di

e

wij g

em cenlyck

Duyn

e n

n

oe-m

en

(deze z

ij

n met overvlo

cdich

v

eel

Hool

en

voor d

e

Con ij neu doorboort T

en

O

ost en

i

s

d

e

landstreeck brocckicli ) dus m

en

da

er

ma er a ll

ecnlyck

Wcylaudcn vindt

."

D

e

slad was volg

ens

den he

er

Guic

ciardin

in

ee

n g

eschikt e

omg

eving

g

eleg en

v

oor

d

e

voe-ding van ooi

evaars e

n daarom zag m

en

volg

ens

hem in dez

e

stad on

eindig

v

eel

n

est e n

v

a u

d

ez

e

vogels op alle ded

en

der

huiz

en,

Delft heeft van verschillende rampen te lijd

c

n gehad: de groote brand van 1536

, "

d ie by

na

e

de gehccle Sladt v

erteerd e",

di

e

van

1Gl~

van het stadhuis

,

di

e

"ni

et

t

eg ensta ende a

lle

t

cgenw cyr

geno

eghsa em

het g

ehcelc

G

ebouw

heeft t

er

neder g

elcydt",

e

n

di

e

v

an

1 (j5-t

,

to

en

h

el "

P ulye r- oft

e

Buskruyt-mngazvn g

ena emt

'

t

S

ecreet

van Hollandt" in d

e

lu

ch t

vloog. Hel beva tl

e

lach lig lot ucgcntigduizcn d ponden buskrui l, zooda t d

e

on tpl

offing

ge-paard ging "met sulck een

uf'gr

ijsl ijck gcdru ys

en

gewelt

/

dat

hel

gespansel

van

d

en

Hemel sch

een

t

e

kracckcn

e

n l

e

berst

en

/

d

en

gansehen

Aerdbod

cm

t

e

sch

euren

/

e

n d

e

H

el

sijn kak

en

op te sp

erren " .

G

edurende

honderden jaren is h

et

plan van D

e

Ift in hoofdzaak onv

eranderd

g

eblev en.

Z

ooals

de l Sde ceuwschc dichter H

endrik

Schim zeg l, was de wederopbouw van d

e

stad z

oo s

ne l

voltooid, dat hij kon schrijven. "Prinslijk Delf l, sieraal der Steden

,

kroon van Delfland. Als

e

en Fenix uil het vuur zoo bevallig weer v

cr

r

ezen."

Ook d

e

andere rampen d

ed en

a

an

d

e

stad ni

et

blijvend afbr

euk.

H

el

ni

euw e

studh nis van D

e

Kcys

er

w

erd

r

eed s

tw

ee

j

aar na

d

en

brand in gebruik genom

en

en ook van

ti

c buskruitramp hers l

eld e

d

e

stad zich i

n

k

or

-ten tijd.

.

.' !

Schijnt dutter d

e

straten met

vlij!

g

ewassen

zijn: Ook en mag niemant

e

e nige vu

yli g

h

eyl

uyt

d

e

Huys

en

of in d

e

strat

en

werpen", maar het mo

est

g

ebracht

word

en

.

,in

s

eeck er e

vuyluis-hackcn op d

e

kunt vant water, dacrt o

e

cxpresselijck g

emaeckt" .

'Var

en

d

eze vo

l

,

dan w

erden

ze "in Schepen oft

e

Schuylcn g

e

ruymt". Het is li

cht

l

e

begri

jpen

h

oe

r

ein

h

e t

in de

.

huizen zelf was. In v

ele

huizen was hel ongeoorloofd "gelijck in de H. plu

ets en

d

er

superstitieus

o

H

cydencn

de trapp

en

op lc kli nuucn

/

ofte in

oe

n ige h

cslot e

kam

ers

I

e

tr

e-den

/

souder ulvoor

cn

de Scho

enen

uyt g

eto

gen te hebben

".

Hel was t

en

str

engste

verbod

en

het gruchtw

a

tel' te verontreinigen daal' dil g

ebruikt

w

erd

lil

de

bierbrouwerijen, vandaar de

doorvo

et

-ing

van h

el

tonn

ensysteem

hij d

e

riol

ecrin g

d

er

huiz

en.

(32)

(33)

(34)

De Delftenaars waren van huis uit "seer zindelijk en reyn, soo over ba er Iichaem als

Huysen, Huisraet, ja self de straten voor ha er Huysen". Delft was dan ook volgens schrijvers

uit de 17de eeuw "de netste plaets van geheel Ncderlandt", Een van hen zou zelfs

"vertrou-wen dat zij 't ooek is van geheel Nederlandt, ende consequentelyck mede van de geheele

\Verelt".

Er kwamen nog al wat vreemdelingen in DelfL, Vlamingen en anderen, die in de

erlaten

Kloosters werden ondergebracht, die VOor hun in orde werden gemaakt.

Zoo werd aan den tapijtwever Spiering het Agnieten Klooster in gebruik gegeven, toen hij

uit België in Delft zijn toevlucht zocht. Later werden hem deze gebouwen in ruil gegeven

voor werk, dat hij voor de gemeente had ui tgevoerd.

'

Het vreemdelingen verkeer werd in de 17de eeuw vooral bevorderd door de bierbrouwerijen

en het

· groote aantal schippers dat in verband hiermede geregeld te

'

Delft kwam.

,,\Vyders is de Stadtniet alleen met veele andere publijcque soo Kerkelycke als Wereltlycke

/

maar oock met haer particuliere gebouwen verciert / want volgens de gèmeene

getuyge-nisse van veele wijtberoemde Schrijvers / zyn de Huysen binnen Delft soo schoon, soo

cier-lyck, soo groot en soo hooge opgeheven als

111

en ergens in Nederlandt soo deurgaens vinden

zal".

Er waren dan ook verscheidene fraaie huizen in Delft waaronder die van de Henter en van

Josse Sasbouts, die een belangrijk heer was ten tijde van Karel V. Deze waren terecht beroemd

om hun architectuur. Ook kon Delft

al vroeg

0

p privé museums bogen. Zoo was er reeds in de

16de eeuw de antiquiteitencollectie van A.

1. Braseur die in zijn woning was ondergebracht

en die den aanschouwers veel genoegen en on tspanning bracht.

"De Stadt is seer waterrijck en over al doors neden met veele Grachten die door de Stadt

vlieten / van het eene eynd tot het andere /

en doorgaene met een partye stercke steenen

platingh oft caeyen

uyt de grondt zyn opgeh aelt / invoegen dat de Stadt als aen Eylanden

is verdeelt

/

die wederom voor de correspon derende Straeten (die allenthaiven betamelyck

wydt / recht / en welgeordonneert zyn) met veele steenen en eenige houte Bruggen aan

een zyn gehecht. ... "

"De St. Antoniusbrug nu gemeenlijk Spiegelbrug genaamd ligt voor de huizinge van de

Spiegel. De St. Barnarenbrug is te vinden voor St. Barbara's cupel, nu

weeshuys, Deze brug

wordt ook de weesbrugghe genaemt."

De Bloedbrug is een steenen brug over de gracht van de Vlamingstraat gelegen, welcke de

naem van ouds verkregen heeft met dien bloedige slag van den jare 1304 tegen de Vlamingen.

De burgers en vrouwen, al weenend en met schreiende oogen dit bloedbad aanziende van de

brug daar beneden gelegen, hebben door hun smeeken en gekerm de naam van Schreibrug

gegeven. Tot slot vermelden wij de Kapelbrug, bij misverstand gemeenlijk de Hooge brug

genaemt, omdat oudtijts ten westen van deze brug op 't plein aldaer een groote Kapel placht

te staan.

Delft had ook een tournooiveld. Het was aan den N.W. hoek der stad gelegen. Het droeg den

naam van Kampveld. hebbende van ouds ges trekt tot vechtpark, "alwaar zij te strijd gingen,