Anna Kisielewska
Rezerwaty budownictwa ludowego
na terenie Czech
Ochrona Zabytków 29/1 (112), 56-60
1976
ANNA K ISIELEW SK A
REZERWATY BUDOWNICTWA LUDOWEGO NA TERENIE CZECH
T w orzenie m uzeów na w olnym pow ietrzu i r e zerw atów ludow ego budow nictw a w Czechach poprzedziły liczne prace teoretyczne i bad aw cze pośw ięcone tem u zagadnieniu. P race te — prow adzone od w ielu lat na szeroką skalę i to zarów no przez placów ki m uzealne, in sty tu ty , k a te d ry etnografii, jak i in d yw id u alny ch etno grafów oraz arch itek tó w —■ n ajp ełn iejszy od dźw ięk znalazły w zbiorach S tatnicho U stavu P am âtk o v e P éce a O ch ran y P riro d y w P radze (dalej SU PPaO P), k tó ry zajął się całościowym opracow aniem m ateriału , korzy stając ze zbio rów arch iw aln ych w spom nianych in sty tu cji, w yników w łasnych badań sondażow ych w te ren ie oraz danych zaczerpniętych z lite ra tu ry przedm iotu.
W 1964 r. S U P P aO P dysponow ał już pełnym w ykazem istniejący ch zasobów zabytkow ej a r c h ite k tu ry ludow ej. Na podstaw ie dan y ch opu blikow anych przez A. Novakovą 1 obiektów te go ty p u było około 6000, p rzy czym w ew iden cji n iejed n o k ro tn ie jednostkę stanow iła • cała zagroda, złożona z kilku obiektów.
Jed n o stk i — zagrody obejm ow ały około 1/5 ogólnej liczby obiektów. A kcja ew idencyjna um ożliw iła k arto g raficzn e ujęcie problem u, w y znaczenie zasięgów określonych typów kon stru k c y jn y c h ludow ej a rc h ite k tu ry , ich re jo nizację oraz uchw ycenie h istorycznych zw iąz ków m iędzy regionam i. Na podstaw ie w e ry fi kacji m ożna było tw orzyć p lan y koncepcyjne form i sposobów ochrony tego rodzaju z a b y t ków, jak rów nież w ytypow ać obiekty o szcze gólnej w artości, k tó re należało zabezpieczyć przed zburzeniem , szkodliw ym i przerób k am i
lu b -d ew astacją.
P ełn y w ykaz najcenniejszych obiektów teg o ro dzaju ty lk o dla o bszaru w schodnich Ozech objął liczbę — 300 jednostek. P rzed e w szystkim n a leżało w ykonać dla nich szczegółową in w e n ta
-1 M. N o v a k o v a , Ос jole v ochranę pam atek lido-
v ë architektury, „Pamâtlkovâ ребе’’, 1971, nr 2.
ryzację architektoniczną. P rzy opracow aniu w ym ienionych zagadnień szczególne zasługi po łożyli: M ilada Novakova, A nna Pospisilova, A nna P ittero va, V ladim ir V inter, Vera K ova- rû, Josef Varelka, K a re l Kibic i inni.
P rzy tw orzeniu-k o ncepcji ochrony dóbr zab y t kow ych kierow ano się następ ującym i założenia mi ogólnymi:
1. P odstaw ow ą form ą ochrony w inno być za chow anie zagród w n a tu ra ln y c h zastanych w a ru n k ac h środow iska geograficzno-kulturow ego,
w jakich pow stały. Pow inny one być jednak w łączane w now e zadania społeczne przez peł nienie w yznaczanych funkcji użytecznych i po
znawczych.
2. P rzedm iotem ochrony przede w szystkim w in n y być z e s p o ł y u rbanistyczne (w iejskie i m ałom iasteczkow e, k tó re jako całość lepiej ilu s tru ją problem historii k u ltu ry w si (zespo łów takich dla w schodnich Czech wydzielono około 30 — określając je m ianem rezerw atów ). R ezerw aty zabytkow e w in ny być ochraniane w raz z najbliższym zapleczem kulturow ym . 3. O biekty — zagrody nie w ystęp ujące w z e społach staran o się rów nież chronić in situ, w w yjątkow ych w ypadkach .grom adząc je w m uzeach skansenow skich. W inny być one ty powe dla regionu oraz w m iarę możności da wać pojęcie o całości zjaw isk k o n stru kcy jno - -u rbanistyczn y ch i popfzez w yposażenie czy rodzaj u żytkow ania naw iązyw ać do pierw otnie
pełnionych funkcji.
W sum ie zespoły rezerw atów , m uzeów n a w ol nym pow ietrzu i pojedyncze obiekty chronio ne in situ w inny stanow ić syntezę chłopskiej i m ałom iejskiej k u ltu ry czeskiej wsi, od czasów najdaw niejszych po współczesność.
U zupełnienie poczynionych w yżej uw ag stan o wi zestaw ienie najw ażniejszych m uzeów i r e zerw atów budow nictw a lu do w ego w Czechach,
1. V eseli Kopec, w schodnie Czechy, teren rezerw atu: gospodarstw o z po ło w y X I X w.
1. V eseli Kopec, East Czechs, the re servation territory: a fa rm of m id dle of the 19th cen tu ry
zaw ierające ogólne inform acje dotyczące loka lizacji w ybran ych zespołów i zaaw ansow ania stan u prac 2.
Rożnov pod Radchosztem
Je st to n ajstarsze m uzeum skansenow skie na tere n ie Czechosłowacji. Założone zostało przez braci B ohum ira i Alojzego Jaronków w P ark u Hajnice, a oficjalnie o tw a rte w 1925 r. D ruga część ekspozycji m uzealnej, budow ana zgodnie ze w spółczesnym i w ym ogam i i zasadam i na podstaw ie opracow anych uprzednio planów naukow ych, pow staje na tzw. S trani. Całość funkcjonalnie powiązana, rep rezen tu je budow nictw o w iejskie i ry n ek m ałego m iasta — cen tru m handlow ego regionu śląsko-m oraw skie- go okręgu K a rp a t W schodnich (V alassko)3. Rezerwat ,,in situ” małomiasteczkowego budow nictwa drewnianego w mieście Sztramberk, pow. Nowy Jicin
Leżący na północ od Rożnowa S ztram b erk r e p rezen tu je a rc h ite k tu rę m ałom iejską północ nego V alasska. Od 50 la t miejscowość ta podle ga szczególnej ochronie konserw atorskiej. Z n ajd uje się tu ta j ponad 60 budynków d rew nianych, stojących szczytem do ulic, usytuow a nych głównie na zboczu pod tzw. Trubą, m ię dzy Bilim V rchem a Kotouczem. Przew ażnie
2 Opublikowanie tego rodzaju danych, aczkolwiek po bieżnie zestawionych wydaje się o tyle słuszne, że informacje na temat skansenów czeskich są trud no dostępne i w naszej literaturze fachowej nader
rzadkie.
3 J. V a r e k a , K arpackie budow nictw o ludow e w Pa ste rsk im M uzeum w R ożnow ie pod R adhosztem i re zerw acie m ie jsk im w S ztra m b e rku „M ateriały M u zeum Bud. Ludow ego w Sanoku", n r 14, grudzień 1971.
są to dom y rzem ieślników (w ty m tkaczy) i ro l ników. Całość pow iązana jest z ru inam i czter nastow iecznego zam ku, u stóp którego pow stała osada. O biekty są zam ieszkane przez w łaści cieli.
Veseli Kopec — gmina jVyso cany
Na teren ie tzw. C hrudim ska na obszarze wschodnich Czech, we wsi Veseli Kopec zn aj duje się rezerw at drew nianego budow nictw a w postaci zabudow ań gospodarczych z poło w y XIX w. (chałupa podcieniowa, stajn ia z pię terkiem , stodoła oraz przylegający ogródek i pasieka na stoku). G ospodarstw o stanow i w łas ność S tanisław a Pilnego, k tó ry u ży tk u je zabu dowania po dziś dzień, spraw ując opiekę nad rezerw atem .
Pobieżny rem o n t ko nserw atorski obiektów przeprow adzono w latach 1967— 1973, w ty m też czasie zespół ten uzupełniono przeniesiony mi z pobliskich wsi: k ry tą gontem poligonalną stodołą, gołębnikiem , suszarnią ln u i suszar nią owoców. P rzew id uje się dalsze pow iększa nie rezerw atu w najbliższych latach. U trzy m a nie obiektów, jak rów nież ich rem o n ty opłaca ne są z funduszów gm iny. Z w n ętrz w yposażo no jedynie obie suszarnie, (rek o n stru u jąc po części narzędzia) oraz kom orę nad stajnią. Slobcdne Hamry — gmina Vysccany
Z n ajd u je się tu ta j typow a dla C hrudim ska osiem nastow ieczna drew n iana karczm a na k a m iennej podm urów ce, zachow ana w pierzei wiejskiego rynk u. Całość pierw otnie pokry ta była gontem , później etern item . O biekt stan o wi własność p ry w a tn ą i jest do dzisiaj używ a ny jako gospoda. Zachow ano sta ry rozkład po mieszczeń. R em ont pod nadzorem ko nserw a torskim przeprow adzono ze środków gminy.
2. V eseli Kopec, w schodnie C zechy, teren rezerw atu: stodoła poligonalna z X I X w.
2. V eseli Kopec, East Czechs, th e reservation te rrito ry: th e polygonal barn of the 19 th cen tu ry
W yposażenie w n ętrza — współczesne, jakkol w iek zachowano n astró j izby karczem nej. Skansen w K ourim iu — wschodnie Czechy P ro je k t utw orzenia m uzeum zrodził się w w y niku budow y zapory w odnej na Zelivice, na sk u tek czego na tere n ie zalewow ym znalazło się 5 wsi. Dla m uzeum w ybrano bardzo korzy stn y teren, zróżnicow any topograficznie, odpowia d ający sw ym ukształtow aniem krajobrazow i środkow ych Czech. P agórkow aty stok, poro śnięty drzew am i z przepływ ającym potokiem, liczył p ierw otnie 1,7 ha, obecnie powiększono go do 6 ha. Skansen podlega obecnie władzom terenow ym ; prace m ontażow e są w strzym ane z pow odu b rak u środków. Opiekę nad skanse nem sp raw u je m uzeum w K olinie, a personal nie d r A lena Pospisilova. Pierw szym obiektem przeniesionym do skansenu była poligonalna stodoła zrębow a z 1648 r., k tó ra w raz z bram ą z Tisnic (z 1506 r.) należy do najstarszych obiektów tego rodzaju. Równocześnie ze stodo łą dokonano rozbiórki kilku obiektów m ieszkal nych i gospodarczych z teren u zalewowego (m. in. zagrody z Budći, spichlerzyka z H radka, stu d n i z Kozojed i innych). W przyszłości pla n u je się tu utw orzenie m uzeum rozw oju a r chaicznych form ludow ych ko n stru k cji dla ca łych Czech (w ty m technik ciesielskich, zdob nictw a, m ateriałów i form architektonicznych). W nętrza nie są wyposażone. M uzeum nie ma stałego personelu wykonaw czego ani budżetu 4. Klecaty, Kom arov, Zalużi — pow. Vlastibor
(południowe Czechy)
W ym ienione miejscowości, leżące nad dopły w em rzeki I.użnicy, na zachód od szosy łączą cej Czeskie Budziejow ice z Taborem , rep re z en tu ją typow e fo rm y budow nictw a m urow anego dla południow ych Czech, m ają jednakże p ra wie nie naruszony układ urbanistyczny.
Te bogate nizinne w sie m ają zazwyczaj pośrod - ku obszerny ry n e k z usytuow anym i centralnie obiektam i pełniącym i funk cje społeczne lub k u ltu ro w e (rem iza, szkoła, kaplica). Przecina ry n ek głów na ulica, przy k tó rej zlokalizowane są (szczytem do rynku) poszczególne obiekty zabudow anych w czworobok zagród. Szczyty dachów i elew acje tych obiektów są zazwyczaj interesująco zdobione, odznaczają się także o kreślonym i stylow ym i form am i.
O biekty zn aidu jące się w trzech w ym ienionych m iejscowościach, k tórych ludność u trzym yw ała się z gospodarki hodow lano-rolniczej, obecnie sa zam iesżkane przez właścicieli, a opieka nad nim i ogranicza się do dbałości o przestrzeganie przepisów konserw atorskich, chroniących istniejący stan budynków . W przyszłości p lan u je sie utw orzenie w nich cen tru m usługow o- -r© kreacyjnego dla m ających pow stać w są siedztw ie now ych obiektów, budow anych prz^z p aństw ow e gospodarstw a rolne.
4 „P rac e M uzea ćeske vesnice”, n r 1, K olin 1973. 3. Slobodne H am ry, w schodnie Czechy, drew niana k a r
czma z X V I I I w.
3. Slobodne H am ry, East Czechs, th e w ooden inn of the 18th c e n tu ry
4. K lecaty, południow e Czechy, fra g m e n t za b u d o w y m u ro w a n ej
4. K leca ty, S o u th Czechs, a pa rt of th e area occupied by brick buildings
5. Zalużi, południow e Czechy, frag m e n ty zabudow y m urow anej
5. Z alużi, S o u th Czechs, a part of the area occupied by brick buildings
6. Zechovice, południow o-zachodnie C zechy, fra g m e n t zabudow y m u ro w a n ej (w szy stk ie zdjęcia К. N o w iń ski)
6. Z echovice, S o u th -W e st Czechs, a p a rt of the area occupied by brick
buildings
Zechovice na Volyne pow. Strakcnice — Czechy południowo -zachc dnie
Miejscowość ta pod względem plan u zabudo w y przypom ina w ym ienione wyżej osady z po łudniow ych Czech, jest jednak nie spotykanym przykładem form budow lanych i przerostu de koracji w okresie pouwłaszczeniowym , kiedy chłopi w zorując się na obiektach arch ite k tu ry klasycznej tran sp lan to w ali na g ru n t w iejski żywą jeszcze modę „b aro k u ”, twórczo p rze kształcając jej elem enty. Zespół zachow any bę dzie w całości jako rezerw at z niew ielkim r a tuszem (1866) pośrodku rynku. Po przeprow a dzeniu prac resta u ra c y jn y c h będzie służyć ja ko ośrcdek rek re a cy jn y dla turystów . Osada nie jest zam ieszkana.
Doubrava koło Ihebu — zachodnie Czechy Znajduje się tu sześć kompletnych zagród, bę dących przykładem konstrukcji szachulcowej
(drewno w połączeniu z gliną), o dekoracyjnych elewacjach, niekiedy m alow anych drew nianych elem entach ko n strukcyjnych. W ieś leży w po bliżu nowocześnie rozbudow ującego się p a ń stwowego gospodarstw a rolnego.
P ro je k tu je się tu ta j przeniesienie lub zrekon struow anie w przyszłości jeszcze czterech za- górd podobnego ty p u , zabudow anych w czwo robok. O biekty obecnie są u żytkow ane przez właścicieli, któ rzy w przyszłości zn ajdą z a tru d nienie na teren ie rezerw atu jako tzw. gospo darze w planow anych usługach turysty czn ych i handlow ych. B udujące się obok gospodarstw o rolne będzie uzupełniało całość poprzez p rezen tację nowych technik i m aszyn rolniczych. W celu utrzym an ia rekreacyjnego c h a ra k te ru osa dy plan uje się budow ę obwodnicy.
W nioski
Budow nictw o ludow e na terenie Czech zacho wało się w nieznacznym procencie, jest ono 59
jed n ak n aw et w istn iejący ch zasobach z w ielu w zględów in te resu jąc e dla h isto rii ludow ej k u l tu ry europejskiej. Jego ochrona pom im o słusz nych założeń teorety cznych i pow ażnych w y siłków realizacyjny ch n ap o ty k a jed n ak duże tru dn o ści o rganizacyjne i w ykonaw cze, pow sta łe niekiedy n a sk u te k b rak u zrozum ienia p rze d staw icieli w ładz terenow ych (którym podlega)
dla w agi problem u.
P onad to do tej po ry w żadnym z m uzeów lub plano w an ych rezerw ató w ludow ej a rc h ite k tu ry nie rozw iązano zadaw alająco zagadnienia w y konaw stw a (z w y ją tk ie m Roznova). P race tra n slo k a c y jn e i k o n serw ato rsk ie w y k o n u ją zazw yczaj doryw czo z a tru d n ia n i robotnicy, nie zaś w yspecjalizow ane b ry g ad y rzem ieślników ,
jak to np. m a m iejsce w polskich skansenach, przez co tro sk a o zachow anie m aksim um sub stan cji zabytkow ej autom atycznie jest ograni czona. S zw ankuje także spraw a w yposażenia w nętrz, ilustrującego określony etap rozw oju k u ltu ry m aterialn ej poszczególnych regionów. Tak więc problem ochrony budow nictw a ludo- w ego * pozostaw ia wciąż jeszcze wiele do życze nia, pom im o w ielkiego w ysiłku organizacyj nego i naukow ego, poświęconego tem u zagad nieniu przez czeskich konserw atorów .
mgr Anna Kisielewska Kierow nictw o Odnowienia Zamku Królewskiego na Waw elu — Kraków
R ESER VA TIO N OF FOLK A RC H ITECTURE IN CZECHS
The organization of museum in the open air in Czechs w as preceded by numerous theoretical w orks and op e rations concerning record. The effects of these activi ties have been collected in Stâtni Ü stav pamâtkové péèe a ochrany pflrody in Praque.
The next step w as to work out plans of a proper p re servation of historical folk architecture. This in turn was followed by a Ienghty listing of structures. Czech conception concerning preservation of monuments is based on the follow ing asumptions:
1° preservation of historical structures in situ, 2° urban com plexes in form of reservations deserve particular attention and protection,
3° single structures can be transferred to Skansen m useums only on special occasions.
The authoress gives general information about the chosen com plexes e.g. in the R oinov village (the eldest Skansen museum), in Vesely Kopec (the com plex left in situ and supplied with structures removed from the .neightbourhood) in Koufim (the Skansen museum in the process o f organization), in Zechovice (the v illa - ge-reservation), in Doubnava (the village-reservation) etc.
To end the report the authoress points to great d iffi culties w hich arise during the processes of execution and organization w hile constructing Skansen museums in Czechs.
