O S A D N IC T W O S Ł O W IA Ń S K IE I N IE W O L N IC Y S Ł O W IA Ń S C Y W K R A JA C H M U Z U Ł M A Ń S K IC H W E D Ł U G Ś R E D N IO W IE C Z N Y C H
P IS A R Z Y A R A B S K IC H *
P ie r w s z y m p y ta n ie m , ja k ie m u s i so b ie p o s ta w ić b a d a c z s to s u n k ó w s ło w ia ń s k o - a r a b - sk ich , o is tn ie n iu k tó r y c h m ó w ią z je d n e j s tro n y lic z n e im p o r ty a r a b s k ie n a n a s z y c h z ie m ia c h , z d ru g ie j zaś c z ę ste w z m ia n k i w d z ie ła c h śre d n io w ie c z n y c h p is a r z y a ra b s k ic h o S ło w ia n a c h i k r a j a c h sło w ia ń s k ic h , je s t z a g a d n ie n ie k ie d y i n a ja k i m te r e n ie n a stą p iło p ie r w s z e s p o tk a n ie ty c h d w u ta k ró ż n y c h ś w ia tó w . N a p y ta n ie to tr u d n o o d p o w ie d z ie ć w sp o só b w y c z e rp u ją c y . W sz y stk o je d n a k z d a je się w s k a z y w a ć n a to, że p ie rw s z e k o n ta k ty s łó w ia ń s k o -a r a b s k ie m o ż n a d a to w a ć n a V I w ., tj. n a o k re s p rz e d w y s tą p ie n ie m M u h a m m a d a i p o c z ą tk ie m e ry m u z u łm a ń s k ie j (622 n . e.) o ra z że k o n ta k ty te m ia ły m ie js c e n a ro z le g ły c h o b s z a r a c h c e s a r s tw a w s c h o d n io - rz y m - skiego. W iad o m o , że n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h ru b ie ż a c h te g o im p e riu m , n a p o łu d n ie od D u n a ju , ,w M ezji, I lly r ii i T ra c ji, z a c z ę ły się o sie d la ć lic z n e p le m io n a s ło w ia ń sk ie ju ż od p o c z ą tk u V I w . P le m io n a te , k tó r e a u to r z y b iz a n ty ń s c y d z ie lą n a d w ie g ru p y : A n tó w i S k la w e n ó w , d o s ta r c z a ją ju ż w te j ep o ce B iz a n c ju m w a rto ś c io w y c h k o n ty n g e n tó w w o js k o w y c h o k re ś la n y c h m ia n e m fo e d e r a ti, a o d g ry w a ją c y c h b a rd z o z n a c z n ą ro lę .1 Z d ru g ie j s tro n y c e s a r s tw o w s c h o d n io - rz y m s k ie p o z o s ta je od n a jd a w n ie js z y c h c zasó w w śc isły c h z w ią z k a c h ze sz c z e p a m i a ra b s k im i, k tó r e p r z e n ik a ją z p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j A r a b ii d o S y rii, s ta n o w ią c e j w o w y m cza sie część c e s a r s tw a b iz a n ty ń s k ie g o . P o w s ta je t u w p o c z ą tk a c h V I w . z a le ż n e o d B iz a n c ju m b u fo r o w e p a ń s te w k o G h a s s ä n id ó w ze sto lic ą p o ło ż o n ą w p o b liż u D a m a sz k u . P a ń s te w k o to
* P r a c a t a p r z e k a z a n a z o s ta ła „ P rz e g lą d o w i H is to ry c z n e m u “ , p rz e z K ie ro w n ic tw o B a d a ń n a d P o c z ą tk a m i P a ń s tw a P o ls k ie g o , ze w z g lę d ó w te c h n ic z n y c h s to s u je m y w n in ie js z y m a r t y k u le u p ro s z c z o n ą t r a n s k r y p c j ę n a z w a ra b s k ic h .
1 P ie r w s z e n a ja z d y s ło w ia ń s k ie n a T r a c ję m a ją m ie js c e ju ż w r. 493, n a M a c e d o n ię i I lly r ię w r. 517. W r. 531, za p a n o w a n ia J u s ty n ia n a , liczn e szczep y A n tó w
i S k la w e n ó w p r z e k r a c z a ją D u n a j i o s ie d la ją się n a te r e n ie c e s a r s tw a . F o e d e ra ti sło w ia ń s c y n a d D u n a je m ż y ją w ty m o k re s ie w g r u p a c h p le m ie n n y c h , p o d z w ie rz c h n ic tw e m w ła s n y c h p le m ie n n y c h k s ią ż ą t i p o s ia d a ją a u to n o m ię . N ie k ie d y , g łó w n ie w o k re s ie w o je n , b y w a d o d a w a n y do p o m o c y ty m k s ią ż ę to m b iz a n ty ń s k i s t r a
te g . S ło w ia ń s c y fo e d e r a ti o d g ry w a ją w y b itn ą ro lę w w o jn a c h p ro w a d z o n y c h p rz e z c e s a rz a J u s ty n ia n a I, zw ła sz c z a p rz e c iw O s tro g o to m w I t a l i i w r. 537— 8. W ielu w y b itn y c h w o d zó w b iz a n ty ń s k ic h teg o o k re s u j e s t p o c h o d z e n ia s ło w ia ń sk ie g o . Zob. o p o c z ą tk a c h S ło w ia n W k r a j a c h p o ło żo n y ch n a p o łu d n ie od D u n a ju : C. J i r e č e k :
G e s c h ic h te d e r B u lg a re n . P r a g 1876, s. 72—95; L. N i e d e r l e : S lo w a n s k é s t a r o ž itn o sti, d ii II. P ů v o d a p o č á tk y S lo v a n ů již n íc h , sv a z e k 1, P r a h a 1906, s. 174— 280.
m ia ło za z a d a n ie p o w s trz y m y w a ć n a p ó r s ą s ie d n ie j P e rs ji, k tó r a za p a n o w a n ia n a r o d o w ej d y n a s tii S a s a n id ó w (226 — 640) c o ra z e n e rg ic z n ie j n a p ie r a n a a z ja ty c k ie p o sia d ło śc i B iz a n c ju m . M o żn a p rz e to p rz y p u s z c z a ć , że ci s y r y js c y A ra b o w ie ju ż od c zasó w J u s ty n ia n a s ty k a li się ze S ło w ia n a m i p o z o s ta ją c y m i w s łu ż b ie c e s a r s tw a i to b ą d ź n a p o la c h b ite w , w a lc z ą c n ie je d n o k r o tn ie ra m ię w r a m ię p rz e c iw k o P e rs o m , b ą d ź te ż w sto lic y B iz a n c ju m , K o n s ta n ty n o p o lu . W sa m e j rzeczy , d ro b n i w ła d c y a ra b s c y z S y rii lu b z te r e n ó w p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j A ra b ii, p o z o s ta ją c y c h p o d p o lity c z n y m lu b k u lt u r a l n y m w p ły w e m B iz a n c ju m , n ie je d n o k r o tn ie b a w ili n a d w o rz e w K o n s ta n ty n o p o lu . D ość w sp o m n ie ć t u o o d w ie d z in a c h sła w n e g o p o e ty a ra b s k ie g o , a z a ra z e m w ła d c y p a ń s te w k a K in d a w ś ro d k o w e j A ra b ii, I m r u ‘l- Q a js a , k tó r y z ja w ił się n a d w o rz e J u s ty n ia n a około r. 540.2
S ło w ia n ie z w ró c ili n a sie b ie u w a g ę A ra b ó w ty p e m fiz y c z n y m z u p e łn ie o d m ie n n y m od w y g lą d u d o b rz e im z n a n e j lu d n o ś c i p o łu d n io w e j E u ro p y , p rz e d e w s z y s tk im sw o j ą ja s n ą c e rą i w ło sa m i, k tó r e to c e c h y s ło w ia ń s k ie s ta le są p o d k re ś la n e w z n a n y c h n a m a r a b s k ic h z a b y tk a c h ź ró d ło w y c h . Co się ty c z y P e rs ó w , k tó r z y p ó ź n ie j o d e g ra li t a k w y b itn ą ro lę w tw o rz e n iu k u l t u r y m u z u łm a ń s k ie j i k tó r z y ś w ia tu a r a b s k ie m u d a li ty lu w y b itn y c h p is a rz y , to i o n i z e tk n ę li się ze S ło w ia n a m i co n a jm n ie j ju ż w k o ń c u V I w . J u ż w te d y b o w ie m p rz y w o z i się z B iz a n c ju m do P e r s ji n ie w o ln ik ó w sło w ia ń s k ic h . M ów i o te m np. a 1 - M a s' u d i 1 (zm. w r. 956), k tó r y p isz e w sw y m h is to ry c z n y m d z ie le M u rn d ż a d - d h a h a b o n ie w o ln ic a c h s ło w ia ń s k ic h k r w i k ró le w s k ie j, p o s ła n y c h w u p o m in k u p rz e z c e s a rz a M a u r iq is a (M a u ry c ju s z 582— 602) w ła d c y sa s a n id z k ie m u A b a rw iz o w i (C h o sru P a rw is ).4
P o c z ą te k ś c iśle jsz y c h sto s u n k ó w m ię d z y A ra b a m i i S ło w ia n a m i p rz y p a d a n a o k re s , k ie d y , po1 p o w s ta n iu Is la m u , w o js k a m ło d e g o i n ie z w y k le p rę ż n e g o p a ń s tw a a ra b s k ie g o z a a ta k o w a ły a z ja ty c k ie p o sia d ło śc i B iz a n c ju m i za k a li f a t u O m a ra I z d o b y ły (w la ta c h 635— 638) S y rię . W śró d w o js k b iz a n ty ń s k ic h b r o n ią c y c h S y rii m u s ia ły z n a jd o w a ć się ró w n ie ż o d d z ia ły sło w ia ń s k ic h w o js k p o siłk o w y c h , r e k r u to w a n y c h m . i. sp o ś ró d lu d n o ś c i o sa d z a n e j od V I w . w p o b liż u w sc h o d n ie j g ra n ic y im p e riu m . O ty c h o s a d n ik a c h sło w ia ń s k ic h w s p o m in a ją ź ró d ła b iz a n ty ń s k ie d o ść czę sto .5 P ie r w s z a p e w n a w ia d o m o ś ć o z e tk n ię c iu się A ra b ó w ze S ło w ia n a m i o d n o si się je d n a k do c zasó w n ie c o p ó ź n ie jsz y c h , bo d o p ie ro do o k re s u in w a z ji a ra b s k ie j n a M a łą A z ję w r . 664, za p a n o w a n ia p ie rw s z e g o k a lif a z d y n a s tii O m a jja d ó w M u 'a w ji I (661 — 680). Z a w d z ię c z a m y j ą p is z ą c e m u w p o c z ą tk a c h IX w ., k ro n ik a rz o w i b i z a n ty ń s k ie m u T e o f a n e s o w i . W e d łu g n ieg o , d o z w y c ię sk ic h w o js k k a lif a p o w r a c a ją c y c h z te j w y p ra w y , d o łą c z y ła się g r u p a 5,000 n a je m n y c h ż o łn ie rz y s ło w ia ń sk ic h (u T e o fa n e s a S k la v in o i, k tó r z y p rz e s z li ze słu ż b y b iz a n ty ń s k ie j do a ra b s k ie j.
2 P h . K . H i 1 1 i H is to ry o f th e A ra b s . L o n d o n 1937, s. 85.
3 O ty m a u to r z e і о je g o z n a jo m o śc i s p r a w s ło w ia ń s k ic h zob. T. L e w i c k i : Ś w ia t s ło w ia ń s k i w o czach p is a rz y a ra b s k ic h . S la v ia A n tiq u a II, P o z n a ń 1949, s. 355— 359.
4 M a ę o u d i : L es p r a ir ie s d ’or. T e x te e t tr a d u c tio n p a r B a r b ie r d e M e y n a rd e t P a v e t d e C o u rte ille II, s. 220—221.
5 S k a z a n ija m u s u lm a n s k ic h p is a tie le j o S ło w ia n a c h і ru s s k ic h . P e te r s b u r g 1870, p a ss im . O sa d o m s ło w ia ń s k im w M a łe j A zji, A fry c e i H is z p a n ii p o św ię c ił o so b n e s t u d iu m h is to r y k r o s y js k i Ł a m a n s k i j (w p o ło w ie X IX w .); d zieło to n ie s te ty b y ło m i n ie d o s tę p n e .
K a lif p rz y d z ie lił im n a o s ie d le n ie p e w n ą w io sk ę w o k o licy m ia s ta A p a m e a .0 T a m te ż z a p e w n e , tj. w p ó łn o c n e j S y rii, z e tk n ą ł się ze S ło w ia n a m i p o e ta a l - A c h t a l , p ie rw s z y a u to r a ra b s k i, k tó r y p rz e k a z a ł n a m o n ic h w z m ia n k ę . P o e ta te n , tw o rz ą c y w D a m a s z k u n a d w o rz e k a lifó w o m a jja d z k ic h M u ’ä w ji (661 — 680), J a z id a
(680 — 6 8 3 )'i'A b d a l- M a lik a (685 — 705), w s p o m in a o S a q ä lib a ,7 k tó r ą to n a z w ą , p o cząw szy od teg o m o m e n tu , o k r e ś la ją ju ż s ta le p is a rz e a ra b s c y S ło w ia n i z b liż o n e do n ic h w y g lą d e m in n e p ó łn o c n e lu d y E u ro p y .
N a z w a S a q ä lib a (lu b z a r a b s k im r o d z a jn ik ie m o k re ś lo n y m a s - S a q ä lib a ) z d r a d z a n ie w ą tp liw e p o c h o d z e n ie g re c k o - b iz a n ty ń s k ie . W y ra z te n je s t r e g u l a r n ą a r a b s k ą lic z b ą m n o g ą od sło w a S a q la b , S iq lä b lu b S a q lň b (n ie k ie d y ta k ż e S a q la b i) 8 k tó r e s t a n o w i dość w ie r n y a r a b s k i o d p o w ie d n ik g re c k ie g o te r m i n u S k la v o i u ż y w a n e g o często p rz e z a u to r ó w b iz a n ty ń s k ic h n a o k re ś le n ie S ło w ia n .0 S a m o g ło s k a a (lu b i) w p ie rw s z e j sy la b ie m a c h a r a k te r e p e n te ty c z n y i u ła tw ia je d y n ie w y m o w ę n ie z n a n e j ję z y k o w i a r a b s k ie m u n a g ło s o w e j g r u p y s p ó łg ło sk o w e j.10 S p ó łg ło sk a b o d d a je d ź w ię k w (v) ró w n ie ż obcy. ję z y k o w i a r a b s k ie m u .11 T a k w ię c a r a b s k ie S a q la b w ra z z je g o w a r i a n ta m i o d d a w a ło ja k ie ś p ie r w o tn e S k l a v - n a w ią z u ją c e do g r e c k o - b iz a n ty ń s k ie j i ś r e d n io -ła c iń s k ie j n a z w y S ło w ia n .
W sp o m n ia n y ju ż a l- A c h ta l p o d a je p e w ie n szczegół d o ty c z ą c y w y g lą d u S a q ä lib a . N a z y w a ic h m ia n o w ic ie „ c z e rw o n y m i“ ; o k re ś le n ie to m o że o z n a c z a ć z a ró w n o k o lo r w ło só w (a w ięc „ ry ż o w ło s i“ , „ b lo n d y n i“ ), ja k i ró ż o w ą c e rę .12 T e n szczegół w w y g lą d z ie z e w n ę trz n y m S ło w ia n m u s ia ł s p e c ja ln ie u d e rz a ć c ie m n o w ło sy c h i c ie m n o s k ó ry c h A ra b ó w , bo o k re ś le n ia p o d o b n e do u ż y te g o p rz e z a l- A c h ta la z n a j d u je m y ta k ż e u in n y c h a u to r ó w a ra b s k ic h . I ta k , c y to w a n y p rz e z J â q ü t a (X I I I w.) le k s y k o g ra f a r a b s k i A b ö M a n s ö r (d ru g a p o ło w a X w .) p o w ia d a , że „ S a q ä lib a — to p le m ię o c z e rw o n e j c e rz e i ry ż y c h w ło s a c h ...C zło w iek a o c z e rw o n e j c e rz e n a z y w a się „ S ło w ia n in e m “ z u w a g i n a p o d o b ie ń s tw o je g o s k ó r y do s k ó r y S ło w ia n in a “ .13 R ó w n ie ż i w s p o m n ia n y ju ż h is to r y k i p o d ró ż n ik a 1 - M a s ’u d i m ó w i o c z e rw o n e j c erze S ło w ia n i R ü m ijc z y k ô w , tj. G re k ó w b iz a n ty ń s k ic h .14 P o n ie w a ż S ło w ia n ie b y li
0 T h e o p h a n i s C h ro n o g ra p h ia , ed. B o n n I, s. 532 — 533, Z ob. ta k ż e H a r k a v у ; о. c., s. 3— 4; G. V e r n a d s k y : A n c ie n t R u ssia . N e w H a v e n 1946, s. 247. T e o fa n e s n a z y w a t ę w io s k ę S k e v o k o v o l, in n y z aś p is a rz b iz a n ty ń s k i te j e p o k i S e le u k o v o ri. W e d łu g V e rn a d s k y 'e g o (1. с.) w ła ś c iw a n a z w a te j m ie js c o w o śc i b rz m ia ła S e le u k o b o lis. 7 D iw ä n a l- A c h ta l. ed. A. S a l h a n i , B e j r u t 1891, s. 18. P o r. ta k ż e H a r k a v y : о. с., s. 2 i W. B a r t h o l d w E n c y c lo p é d ie de ľ l s l a m IV , s. 488 (a rt. S lav es). Z n a n y a r a b s k i h is to r y k a l- B a l ä d h u r i c y tu je w sw y m d z ie le g e n e a lo g ic z n y m A n s ä b a l- a s z r ä f , w y d . G o i t e i n, V (J e ro z o lim a 1936), s. 128, w . 22 w y ra ż e n ie „c z e rw o n i S a q ä lib a “ , ja k ie g o u ż y ł p o d o b n o p o e ta D ż a r i r (zm . w r. 728 n. e.), ró w ie ś n ik i r y w a l a l- A c h t а І a. 8 P o r. o b s z e rn ą n o ta t k ę J â q û t a w je g o s ło w n ik u g e o g ra fic z n y m M u ’d ž a m a l- b u ld ä n , w y d . F. W ü s t e h f e 1 d, 2 w y d . L e ip z ig 1924, I I I , s. 405. ° T a k n p . T h e o p h a n e s: o. с. I, s. 360; p o r. ta k ż e B a r t h o l d : 1. с. 10 T. L e w i c k i : P o ls k a i k r a j e s ą s ie d n ie w ś w ie tle „ K się g i R o g e ra “ g e o g ra fa a ra b s k ie g o z X I I w . a l - I d r ï s ï ’ego I. K r a k ó w 1945, s. 110. 11 T. L e w i c k i , о. с. I, s. 112, n r . 2. 12 D iw ä n , w y d . S a l h ä n i , s. 18; H a r k a v y : о. с., s. 2 i 5 — 6; B a r t -h o 1 d: 1. c. 13 J ä q ü t: M u ‘d ż a m a l- b u ld ä n I I I , s. 405. 14 А 1 - M a s ‘ u d i: M u ru d ż a d - d h a h a b I I I , s. 133.
p ie r w s z y m ja s n o w ło s y m lu d e m e u ro p e js k im , z k tó r y m się A ra b o w ie z e tk n ę li, n ic d z iw n e g o p rz e to , że ic h n a z w ę n ie k tó rz y p is a rz e a ra b s c y ro z c ią g n ę li ró w n ie ż i n a in n e lu d y p ó łn o c n e j i w sc h o d n ie j E u ro p y , k tó r y c h ty p fizy czn y z b liż a ł się do ty p u re p r e z e n to w a n e g o p rz e z S ło w ia n . T a k n p . n a z w ą S a q ä lib a o z n a c z a n o n ie k ie d y ró w n ie ż lu d y g e rm a ń s k ie . P rz y p o m n ę t u n p., że a r a b s k o - h is z p a ń s k i p is a rz z X I I I w., I b n S a ’ï d n a z y w a p ó łw y s e p S k a n d y n a w s k i D ż a z ir a t a s -S a q â lib a („W y sp a S ło w ia n “ ).15 T u 1 ó w d z ie m o ż n a ró w n ie ż stw ie rd z ić u ż y c ie n a z w y S a q ä lib a w o d n ie s ie n iu d o lu d ó w n ie - in d o e u r o p e js k ie g o p o c h o d z e n ia . T a k n p . p o se ł k a lif a a b b a s y d z - k ie g o a l- M u q ta d ir a (908 — 932) I b n F a d l ä n , k tó r y w r . 922 b a w ił n a d w o rz e w ła d c y tu r e c k ie g o sz c z e p u B u łg a ró w n a d w o łż a ń s k ic h (czyli k a m s k ic h ) A lm isz a , n a z y w a te g o w ła d c ę m a li)с a s -S a q ä lib a , tj. „ K ró l S ło w ia n “ .18 C ie k a w e d a n e d o ty czące o k re ś le n ia w ź ró d ła c h a r a b s k ic h te r m in e m a s -S a q â lib a , ró ż n y c h e u ro p e js k ic h lu d ó w n ie s ło w ia ń s k ie g o p o c h o d z e n ia z e b ra ł T . M o d e l s k i.17 W z w ią z k u z ty m T . K o w a l s k i p o w ia d a , że „ ch o ciaż S a q ä lib , S a q ä lib a o z n a c z a ją u a u to r ó w a r a b s k ic h ta k ż e ró ż n e lu d y n ie s ło w ia ń s k ie , to je d n a k p rz e w a ż n ie i z r e g u ły n a z w a t a o d p o w ia d a n a s z y m p o ję c io m „ S ło w ia n in “ i „ S ło w ia n ie “ .18 Z d a n ie to j e s t z u p e łn ie słu sz n e . W s a m e j rz e c z y k a ż d y b a d a c z - o r ie n ta lis ta , k tó r y in t e r e s u j e się a n a liz ą ź ró d e ł a r a b s k ic h do d z ie jó w E u ro p y , w ie d o b rz e o ty m , że te r m in S a q ä lib a i p o k re w n e o z n a c z a ją u s ta rs z y c h p is a r z y a r a b s k ic h (V III — X w .) w y łą c z n ie S ło w ia n . W sp o m n ia n y w y ż e j p r z y k ła d B u łg a ró w k a m s k ic h je s t t u je d y n y m p e w n y m w y ją tk ie m , k tó r y z re s z tą m o ż n a w y tłu m a c z y ć b lis k im s ą s ie d z tw e m i s to s u n k a m i te g o lu d u z p le m io n a m i w s c h o d n io - s ło w ia ń s k im i, n p . z W ia ty c z a m i. D o p ie ro p ó ź n ie j ro z sz e rz a s ię j z re s z tą ty lk o u n ie k tó ry c h , p rz e w a ż n ie d r u g o r z ę d n y c h p is a rz y a ra b s k ic h , z a k re s p o ję c ia S a q ä lib a n a in n e ja s n o w ło s e lu d y p ó łn o c n e j i w s c h o d n ie j E u ro p y . P e w n ą a n a lo g ię d o s ta rc z a n a m n a z w a a l- I fr a n d ż („ F r a n k o w ie “ ), k tó r a o z n a c z a ła p ie r w o tn ie (w V II — I X w .) ty lk o F ra n k ó w , w z g lę d n ie p o d d a n y c h K a ro la W. i d o p ie r o p ó ź n ie j o b ję ła w s z y s tk ie c h rz e ś c ija ń s k ie lu d y e u ro p e js k ie . W y c h o d z ą c w ię c z p o w y ż sz e g o z a ło ż e n ia , b ę d ę r o z u m ia ł p o d S a q ä lib a w y łą c z n ie w ła ś c iw y c h S ło w ia n , za w y ją tk ie m ty lk o ty c h w y p a d k ó w , w k tó r y c h k o n te k s t w y ra ź n ie w y k lu c z a ta k ą id e n ty fik a c ję .
* * *
P o ty c h w s tę p n y c h u w a g a c h w ró ć m y z k o le i do k w e s tii o s a d n ic tw a sło w ia ń sk ie g o n a te r e n ie p a ń s tw a a ra b s k ie g o . P o o w e j g ru p ie s ło w ia ń s k ie j, k tó r a w r. 664 p rz e s z ła n a s tr o n ę A ra b ó w i z o s ta ła o s ie d lo n a p ó ź n ie j w p ó łn o c n e j S y rii w o k o lic y A p a m e i,19 p o ja w iły się n a te r e n ie k a li f a t u d a ls z e fa le im ig r a n tó w sło w ia ń s k ic h , k tó r y c h w ła d c y m u z u łm a ń s c y o s a d z a li b ą d ź to w p ó łn o c n e j S y rii, b ą d ź w tzw . a t- T h u g h u r , 15 A. S e i p p e 1: R e ru m n o r m a n n ic a r u m fo n te s a ra b ic i. O slo 1896 — 1928, s. 139. 10 P u te s z e s tw ie Ib n F a d la n a n a W o łgu, w y d . p o d re d . I. J . K r а с z к o w s к i e - g o: M o s k w a — L e n in g r a d 1939, s. 55 i p a ss im . 17 K r ó l „ G e b a lim “ w liśc ie C h a s d a ja . L w ó w 1910, s. 64 — 77. 18 R e la c ja I b r ä h im a ib n J a ’k ü b a z p o d ró ż y d o k r a j ó w s ło w ia ń s k ic h w p rz e k a z ie a l- B e k r ie g o . K r a k ó w 1946, s. 55 — 56. 19 P o r. w y ż e j, s. 474 — 475.
tj. p ro w in c ja c h g ra n ic z n y c h o b e jm u ją c y c h g łó w n ie s ta r o ż y tn ą C y lic ję i C o m m a - g e n e .20 W r. 692 p rz e s z ła d o b ro w o ln ie n a s tr o n ę A ra b ó w d r u g a w ię k s z a g r u p a S ło w ia n , k tó r a ró w n ie ż o tr z y m a ła od k a lif a sie d z ib y w p ó łn o c n e j S y rii. B y li to S ło w ia n ie m a c e d o ń sc y . D zieje te j g ru p y są n a d e r c ie k a w e i z n a m ie n n e d la p o z n a n ia c h a r a k t e r u o s a d n ic tw a s ło w ia ń s k ie g o w M a łe j A ż ji i n a z ie m ia c h k a li f a t u a b b a - sy d z k ie g o i d la te g o n ie b ę d z ie od rz e c z y z a tr z y m a ć się n a d n im i n ie c o d łu ż e j.
C e sa rz b iz a n ty ń s k i J u s ty n ia n I I (p a n u je od 685 — 695 i od 705 — 711), c h c ą c o s ła bić n ie b e z p ie c z n y d la im p e riu m e le m e n t s ło w ia ń s k i w M a c e d o n ii, a z a ra z e m p r a g n ą c w y k o rz y s ta ć b itn y c h S ło w ia n w s ta le g ro ż ą c e j m u w o jn ie z A ra b a m i, p rz e s ie d lił w r. 686 w ie lk ą liczb ę S ło w ia n z M a c e d o n ii do B ith y n ii. S ło w ia n ie p rz e n ie ś li się do n o w y c h p o sia d ło śc i z w a rty m i g ru p a m i ro d o w y m i i p le m ie n n y m i, a ś r o d k ó w do te g o c e lu d o s ta rc z y ł s k a r b c e s a rs k i. Z o rg a n iz o w a n o z n ic h z n a c z n ą a rm ię , k tó r e j w o d z e m z o s ta ł p e w ie n k sią ż ę s ło w ia ń s k i im ie n ie m N e v u lo s.21 W r. 692, k ie d y A ra b o w ie n a je c h a li n a M a łą A zję, J u s ty n ia n I I z a m ie rz a ł u ży ć ty c h S ło w ia n p rz e c iw n a p a s tn ik o m , je d n a k ż e je g o z a m ia r sp e łz ł n a n ic z y m , p o n ie w a ż k s ią ż ę N e v u lo s w ra z ze z n a c z n ą c z ę śc ią s w y c h lu d z i p rz e s z e d ł n a s tr o n ę w o js k a r a b s k ic h i p o sk o ń c z o n e j w y p ra w ie w y c o fa ł się w ra z z n im i w g r a n ic e k a lif a tu . K a lif p rz e z n a c z y ł p rz y b y s z o m n a o sie d le n ie te r e n y p o ło żo n e k o ło A n tio c h ii i m ia s ta K y rrh o s w p ó łn o c n e j S y rii, a w ię c w s ą s ie d z tw ie A p a m e i; g d zie o s ia d ła p ie r w s z a g ru p a s ło w ia ń s k a w r. 664.23 Z ty c h o s a d n ik ó w r e k r u to w a li się z a p e w n e o w i S ło w ia n ie , k tó rz y , w e d łu g T e o fa n e sa , b io r ą u d z ia ł w r a z z A n tio c h e ń c z y k a m i w w a lk a c h w e w n ę tr z n y c h k a li f a t u w r 754.2з O ja k ie jś w o jn ie M u h a m m a d a a l-M a h d !e g o , s y n a k a lif a a l- M a n s ü r a ze S ło w ia n a m i w r . 757/8 m ó w i z n a n y h is to r y k a r a b s k i z IX w. a 1 - J a ’ q ü b i.24 B yć m oże, że h is to r y k te n m a n a m y ś li te sa m e w y p a d k i, o k tó r y c h p is a ł T e o fa n e s.
O k o ło p o ło w y V III w . p o ja w ia ją się n a te r e n ie k a li f a tu n o w e g ru p y S a q ä lib a , k tó r e o sa d z ił ta m o s ta tn i k a li f z d y n a s tii O m a jja d ó w M a r w ä n ib n M u h a m m a d , le
20 A t- T h u g h u r b y ła to s tr e f a f o r ty f i k a c ji g ra n ic z n y c h s k ie ro w a n y c h p rz e c iw B iz a n c ju m . C ią g n ę ła się o n a ód T a r s u w C y lic ji k u w sc h o d o w i, w z d łu ż g ó r T a u ru s . Z ob. o ty m E. H o n i g m a n n w E n c y c lo p é d ie d e ľ ls lä m , s. v. (IV, s. 799 — 800). P o r. ta k ż e te g o ż a u to r a D ie O s tg r e n z e d e s B y z a n tin is c h e n R e ic h e s v o n 363 b is 1071 n a c h g rie c h is c h e n , a r a b is c h e n u n d a r m e n is c h e n Q u e lle n . B r u x e lle s 1935,
p a ss im . і . > 1_*.£
21 T h e o p h a n e s: о. c., s. 249; V e r n a d s k y : о. с., s. 249. P ra w d o p o d o b n ie do ty c h m a c e d o ń s k ic h k o lo n is tó w o s ia d ły c h w M a łe j A z ji n a le ż a ła o s a d a G o rd o s e rb a k o ło N ik o m e d ii, k tó r a is tn ie je ju ż w V II w . i p ó ź n ie j z w ie się S e rv o c h o r ia (zob. N i e d e r l e ; S lo v a n s k é s ta r o ž itn o s ti I I 1, s. 279). S ło w ia ń s k ie o sa d y w o js k o w e is tn ia ły w B ith y n ii aż do X w . (co p r a w d a p ó ź n ie j ju ż p o d b e z p o ś re d n im z w ie rz c h n ic tw e m b iz a n ty ń s k im ), d o s ta r c z a ją c g a rn iz o n ó w w s z y s tk im th e m o m m a ło a z ja ty c - k im ( V e r n a d s k y : о. с., s. 250). D o n ic h to z a p e w n e n a le ż a ło o w e z a g a d k o w e „ M ia sto S ło w ia n “ (ar. M a d in a t a s - S a q ä lib a ), k tó r e w ó d z w y p r a w y a r a b s k ie j n a K o n s t a n ty n o p o l w la ta c h 715 — 717, M a s la m a s p o ty k a n a sw e j d ro d z e tu ż po p r z e k r o c z e n iu g ra n ic y b iz a n ty ń s k ie j (por. F r a g m e n ta h is to r ic o r u m a r a b ic o ru m , ed. M. J. d e G o e j e. I. L u g d u n u m B a ta v o r u m , s. 25; B a r t h o l d , о. с., IV , s. 488). 22 T h e o p h a n e s : 1. c.; H a r k a v y : о. с., s. 4 i u. 2; V e r n a d s k y : о. c., s. 249 — 250. W tr z y la ta p ó ź n ie j ci z b ie g o w ie s ło w ia ń s c y b io r ą u d z ia ł w w y p r a w ie a r a b s k ie j n a M a łą A z ję ( T h e o p h a n e s : о. с. I, s. 561). 23 T h e o p h a n e s : о. с. I, s. 660 — 661; H a r k a v y : о. с., s. 64 — 66. 24 K itä b a l- b u ld ä n , w y d . d e G o e j e, B ib lio th e c a g e o g ra p h o r u m a r a b ic o ru m V II, s. 237.
p ie j z n a n y p o d im ie n ie m M a r w ä n a I I (744 — 750). H is to ry k a r a b s k i z IX w. a l - B a l ä d h u r i , k tó r y p rz e k a z a ł n a m w ia d o m o ś ć o ty m fa k c ie , w y m ie n ia tr z y z a m ie s z k a łe p rz e z n ic h o sa d y . P ie r w s z a is tn ia ła w a l- C h u s ü s ) n a w sc h ó d od rz e k i D ż a jh a n (dziś D ż ih a n lu b D ż e jh a n w C y licji), g d z ie ci k o lo n iśc i m ie s z k a li w e sp ó ł z o s a d n ik a m i p o c h o d z e n ia p e rs k ie g o i c h a ld e js k ie g o .25 J a k w id z im y , o s a d a t a b y ła p o ło ż o n a w s tr e f ie n a d g ra n ic z n e j, do k tó r e j n a le ż a ło d o rz e c z e D ż ih a n u .
D ru g ą o sa d ą , z a ło ż o n ą w e d łu g a l- B a lä d h u r ie g o p rz e z M a r w ä n a II, b y ła tw ie r d z a z w a n a S a lm ä n ; ró w n ie ż i o n a le ż a ła w s tr e f ie g ra n ic z n e j.20 J ä q ü t n a z y w a j ą H isn S a lm ä n („ T w ie rd z a S a lm ä n a “) i lo k a liz u je j ą w o k rę g u H a la b (A lep p o ) w p ó łn o c n e j S y rii, w p o b liż u m ia s ta Q u rö s .27 N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że Q u rü s to s ta ro ż y tn e C y rrh u s , K y r r h o s p is a rz y b iz a n ty ń s k ic h . M ie jsc o w o ść ta b y ła p o ło żo n a n a sa m e j p ó łn o c y S y rii, w p o b liż u g ra n ic y C y lic ji i C o m m a g e n e , a w ię c n a te r e n ie , gdzie w r . 692 A ra b o w ie o sa d z ili część S ło w ia n N e v u lo s a .28 W te n sp o só b S a q ä lib a u lo k o w a n i w la ta c h 744 ■— 750 n a g ra n ic y s y r y js k o - b iz a n ty ń s k ie j p rz e z M a r w ä n a I I w z m o c n ili w y d a tn ie e le m e n t sło w ia ń sk i, k tó r y p rz e b y w a ł tu od k o ń c a V II w.
T rz e c ia o sa d a , z a ło ż o n a p rz e z M a r w ä n a I I w s tre fie p rz y g r a n ic z n e j, n o s iła w e d łu g a l- B a la d h u r ie g o n a z w ę Z ijä d .29 W y d a je się rz e c z ą p e w n ą , iż ch o d z i t u o d o b rz e z n a n ą n a m z d z ie ła J ä q ü t a m ie js c o w o ść H is n Z ijä d („ T w ie rd z a Z ijä d a “), k tó r ą te n g e o g ra f lo k a liz u je w A rm e n ii, m ię d z y M a la tija (s ta r. M e lite n e ), a A m id (s ta r. A m id a w p ó łn o c n e j M e z o p o ta m ii, d ziś D ia r b e k r ) j b liż e j p ie r w s z e j z n ic h , a w ię c w b e z p o ś r e d n im s ą s ie d z tw ie g ó rn e g o E u f r a tu . W ep o c e J ä q ü t a , t j . w p ie r w s z e j p o ło w ie X I I I w ., H is n Z ijä d b y ł b a rd z ie j z n a n y p o d a r m e ń s k im m ia n e m C h a r ta b i r t .30
W r. 757/8 k a li f a l- M a n s ö r (754 — 775) z noW ej d y n a s tii a r a b s k ie j A b b a s y d ó w p rz e s ie d lił S ło w ia n z a l- C h u s ö s (Issos?) do s ą s ie d n ie g o m ia s ta M a s s ls a (s ta r. M o p s u e - stia ), p o ło żo n eg o b liż e j g ra n ic y c e s a r s tw a b iz a n ty ń s k ie g o .31 S ąd zę, że to p rz e s ie d le n ie m ia ło c h a r a k t e r r e p r e s ji w s to s u n k u do o s a d n ik ó w sło w ia ń s k ic h , z a p e w n e w z w ią z k u z e w s p o m n ia n y m i ju ż w y ż e j w a lk a m i w e w n ę trz n y m i.32 W te n sposób p o w s ta je n o w a o s a d a s ło w ia ń s k a n a g ra n ic y b iz a n ty ń s k o - a r a b s k ie j n a m ie js c e k o lo n ii w a l- C h u s ü s ; t a o s ta tn ia m ie js c o w o ść w k ró tc e p o te m z n ik a ju ż n a s ta łe ze ź ró d e ł a ra b s k ic h . 25 A l B a l ä d h u r i : F u tö h a l b u ld ä n , w y d . M. J. d e G o e j e,. L u g d . B a -ta v o r u m 1866, s. 165 — 166; H a r k a v y : o. c., s. 37. Z g o d n ie z in f o r m a c ją a l-B a lá d h u rie g o n a le ż y sz u k a ć te j m ie js c o w o śc i n a w sc h ó d od r z e k i D ż a jh a n (D żihan), a w ię c w e w s c h o d n ie j C y lic ji. C zy n ie ch o d z i t u o s ta r o ż y tn e Isso s? H a r k a v y (op. с., s. 37, u . 7 i s. 40) b łę d n ie lo k a liz u je a l- C h u s ü s ' w M e z o p o ta m ii, k o ło K u fy .
26 A l - B a l ä d h u r i : о. с., s. 150; Ц .а r k a v у : о. c., s. 37 i 39. 27 M u ’d ž a m a l b u ld ä n I I I , s. 276 — 277. W g ra n ic z n e j s tr e f ie s y r y js k ie j z n a m y d w ie m ie jsc o w o śc i, k tó r e m o ż n a b y z e s ta w ić z H is n S a lm ä n , a to H is n S a llä m , t w ie r d z a k t ó r a w X w . z n a jd o w a ła się ju ż w r ę k a c h b iz a n ty ń s k ic h i W ä d i A b i S u la jm ä n ; zob. o ty m H o n i g m a n n : D ie O stg re n z e , s. 70 і 95. 28 P o r. w y ż e j, s. 20 O. с., s. 150; H a r k a v y : o. c., s. 37 i 39 — 40. 30 M u ’d ž a m a l- b u ld ä n II, s. 276. O te j m ie js c o w o śc i zob. H o n i g m a n n : o. с., s. 94. 31 А 1 - В а 1 ä / d h u r i: o. с., s. 165— 6; H a r k a v y : o. c., s. 37 i 40. N ie k tó r z y b a d a c z e p rz y p is u ją b łę d n ie to p rz e s ie d le n ie S ło w ia n z a l- C h u s ü s d o a l- M a s s is a M a r w ä n o w i i b n M u h a m m a d . 32 P o r. w y ż e j, s. 477.
P is a rz e a ra b s c y z n a ją jeszcze je d n ą o sa d ę w o js k o w ą S ło w ia n p o ło ż o n ą n a g r a n ic y a ra b s k ie j^ z re s z tą m oże ju ż p o s tro n ie b iz a n ty ń s k ie j. J e s t n ią H is n a s - S a q ä lib a („ T w ie rd z a S ło w ia n “ ), m ie js c o w o ść le ż ą c a n a d ro d z e w io d ą c e j z m ia s ta T a rs u s k u p ó łn o cy , w s tr o n ę tzw . D a rb a s - S a lä m a tj. „ W ró t C y lic y js k ic h “ (s ta r. P y la e C iliciae), a w ię c tu ż p r z y ó w c z e sn e j g r a n ic y a r a b s k o - b iz a n ty ń s k ie j.33
Ilo ść w o js k o w y c h o sa d s ło w ia ń s k ic h z a ło ż o n y c h p rz e z k a lifó w w c ią g u V II i V III w . n a p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h g ra n ic a c h p a ń s t w a a ra b s k ie g o b y ła n ie w ą tp liw ie z n a c z n ie w ię k s z a od te j, ja k ą w y ż e j w y m ie n iłe m . W y n ik a to ja s n o ze słó w a l- B a lä d h u rie g o , k tó r y , m ó w ią c o S a lm ä n i Z ijä d , w y m ie n ia te m ie js c o w o śc i n ie ja k o p rz y k ła d o w o .
P o c h o d z e n ie S a q ä lib a , k tó r z y w r. 664 i 692 z b ieg li od B iz a n ty ń c z y k ó w i o sied lili się n a te r e n a c h k a li f a t u w sc h o d n ie g o w o k o lic y A p a m e i, A n tio c h ii i K y rrh o s n ie n a s u w a ż a d n y c h w ą p liw o śc i; b y li to S ło w ia n ie p o łu d n io w y g łó w n ie p o c h o d z e n ia m a c ed o ń sk ieg o , p o z o s ta ją c y p ie r w o tn ie w s łu ż b ie b iz a n ty ń s k ie j. N a to m ia s t o s a d y S a q ä lib a zało ż o n e p rz e z M a r w ä n a ib n M u h a m m a d a w a l- C h u s ü s , S a lm ä n i Z ijä d s ta n o w ią p o d ty m w z g lę d e m z a g a d k ę . W e d łu g ś w ia d e c tw a tr z e c h h is to r y k ó w a ra b s k ic h : a l - B a l ä d h u r í e g o,31 a t - T a b a r i e g o p o c z ą te k X w . ) 35 i w sp ó ł czesn eg o m u I b n A ’t h a m a a l - K ü f i e g o,31i M a r w ä n ib n M u h a m m a d , z a n im jeszcze w s tą p ił n a tr o n , d o w o d z ił w r. 737, za p a n o w a n ia k a lif a o m a jja d z k ie g o H isz ä - m a (724 — 743) w ie lk ą a r a b s k ą w y p r a w ą w o je n n ą p rz e c iw p o tę ż n e m u p a ń s tw u tu r e c k ic h C h a z a ró w , k tó r e g o o ś ro d e k s ta n o w iły ro z le g łe te r y to r i a n a p ó łn o c y K a u k a z u , n a d D o n e m i d o ln ą W o łg ą 37. W cza sie te j e k s p e d y c ji, k tó r a d o ta r ła aż do s to lic y C h a z a rii r t i l (ar. a l- B a jd ä , u u jś c ia W ołgi do M. K a s p ijs k ie g o ), z w y c ię sk ie w o js k a a r a b s k ie n a p a d ły n a „ S a q ä lib a , k tó r z y m ie s z k a li w z iem i C h a z a ró w “ se i w z ię ły d o n ie w o li 20,000 lu d z i sp o ś ró d ty c h ż e „ S a q ä lib a i in n y c h p o k re w n y c h im p le m io n n ie w ie r n y c h “ .39 W e d łu g I b n A ’th a m a i a t- T a b a r ie g o M a r w ä n Ib n M u h a m m a d d o ta r ł aż do N a h r a s - S a q ä lib a („R zek a S ło w ia n “). A l- B a lä d h u r i u z u p e łn ia p o w y ższe o p o w ia d a n ie c ie k a w ą in f o rm a c ją , że M a r w ä n ib n M u h a m m a d o sa d z ił ty c h S a q ä lib a w k r a j u C h à c h ît tj. w g ru z iń s k ie j p ro w in c ji K a c h e tii; je ń c y ci z b u n to w a li się i po z a b ic iu sw eg o n a c z e ln ik a , u c ie k li, lecz M a rw ä n o w i u d a ło się ja k o b y ic h d o p a ść i zn iszczy ć.40
33 O m ie js c o w o śc i te j m ó w i p is z ą c y o k o ło r. 846 g e o g ra f a r a b s k i I b n C h o r -d a -d h b e h (K itä b a l- m a s ä lik w a ’l- m a m ä lik w y -d . M. J. d e G o e j e. B ib lio th e c a g e o g ra p h o r u m a r a b ic o r u m V I, s. 110, tłu m . fra n c ., s. 82). B yć m oże, że m ie js c o w o ść ta je s t id e n ty c z n a z M a d m a t a s - S a q ä lib a .
34 о. c., s. 207 — 208; p o r. H a r k a v у : о. c., s. 37 — 38 i 40 — 43. 35 H a r k a v у : о. с., s. 75 ·— 76 i 80 — 81.
36 C y tu ję za rę k o p is e m d z ie ła I b n A ’t h a m a a l - K ü f i e g o p t. K itä b a l - f u tü h z n a jd u ją c y m się w b ib lio te c e S e r a y w K o n s ta n ty n o p o lu n r. 2956, t. II, f. 193 b — 194 b ( p r z e d ru k w A b h a n d lu n g e n f ü r d ie K u n d e d e s M o r g e n la n d e s X X IV , 3, 1939, s. 296 — 298); zob. ta k ż e Z e its c h r if t d e r D e u ts c h e n M o r g e n lä n d is c h e n G e s e lls c h a f t 90, s. 43 і C. B r o c k e l m a n n : G e s c h ic h te d e r a r a b is c h e n L it te r a - tu r , su p l. I. L e id e 1937, s. 220.
37 N a t e m a t C h a z a rii zob. o s ta tn io A. Z a j ą c z k o w s k i : Z e s tu d ió w n a d z a g a d n ie n ie m c h a z a rs k im . K r a k ó w 1947.
38 A l - B a l ä d h u r i : о. c., s. 207: H a r k a v у : о. c., s. 38. 39 T a k w e d łu g I b n A ’t h a m a : 1. с.
W id zim y w ię c w y ra ź n ie , że w z w ią z k u z w y p r a w ą M a r w ä n a ib n M u h a m m a d a n a C h a z a rię w r. 737, n a te r e n ie p o g ra n ic z n y c h p ro w in c ji k a lif a tu , w G ru z ji, p o ja w ia ją się S a q ä lib a , k tó r z y n ie m a ją n ic w sp ó ln e g o ze S ło w ia n a m i m a c e d o ń s k im i czy w o - g ó le p o łu d n io w y m i. J a k i lu d u k r y w a się p o d ty m i S a q ä lib a ? H a r k a v y 41 sąd zi, że ch o d zi tu o S ło w ia n p o z o s ta ją c y c h n a s łu ż b ie u C h a z a ró w , p rz y czy m p rz y p u s z c z a , że m o g li b y ć n im i je d y n ie S ło w ia n ie w s c h o d n i. I n n y u c z o n y ro s y js k i, W. B a r t h o l d 42 u w a ż a je ń c ó w w y m ie n io n y c h w r e la c ji o w y p ra w ie M a r w ä n a ró w n ie ż za S ło w ia n , z aś N a h r a s - S a q ä lib a u to ż s a m ia z D o n em , o p ie r a ją c się n a n ie b a rd z o w y ra ź n y c h w y p o w ie d z ia c h I b n C h o rd ä d h b e h a (IX w .) o ra z I b n a l- F a g ih a (p o c z ą te k X w.), k tó r y w y k o rz y s ta ł ja k ą ś o b s z e rn ie jsz ą , z a g in io n ą d ziś w e r s ję d z ie ła I b n C h o r d ä d h b e h a . W e d łu g n a sz e g o z d a n ia w y k o rz y s ta n e p rz e z B a r th o ld a in f o r m a c je o bu w y ż e j w s p o m n ia n y c h g e o g ra fó w a r a b s k ic h n a le ż y o d n ie ś ć n ie do D o n u , lecz do W oł gi, k tó r a b ez ż a d n e j w ą tp liw o ś c i je s t id e n ty c z n ą z N a h r a s - S a q à lib a („R zek a S ło w ia n “ ) ś r e d n io w ie c z n y c h · p is a rz y a r a b s k ic h .43 N a to m ia s t d r u g a h ip o te z a B a r th o ld a , p o k r y w a ją c a się z re s z tą z p rz y p u s z c z e n ie m H a r k a v y ‘ego, że S a q ä lib a w zięci do n ie w o li p rz e z A ra b ó w n a d W ołgą są S ło w ia n a m i, w y d a je się m i n a jz u p e łn ie j p rz e k o n y w a ją c a . Z la to p is u ru s k ie g o z n a n e g o p o d n a z w ą „ P o w ie śc i d o ro c z n e j“ d o w ia d u je m y się, że C h a z a ro m o d d a w n a p o d le g a ł c a ły sz e re g p le m io n w s c h o d n io - s ło w ia ń s k ic h , ja k R a d y m ic z e , W ia ty c z e i n a jb liż e j k u p o łu d n io w e m u w sc h o d o w i (a w ię c k u C h a z a rii) w y s u n ię c i S ie w ie rz a n ie z n a d D e sn y i S e jm u , o raz, że is tn ia ły n a w e t p ró b y ro z c ią g n ię c ia z w ie rz c h n ic tw a c h a z a rs k ie g o n a o b s z a r P o la n k ijo w sk ic h ,44 g d zie p o w s ta w a ło z w o ln a w a ż n e w p rz y s z ło śc i c e n tr u m p rz e m y s ło w e i h a n d lo w e w K ijo w ie . D o d a jm y do teg o , że ju ż p o d k o n ie c V II w . w ła d z a c h a g a n ó w c h a z a rs k ic h s ię g a ła p o g ra n ic e p a ń s tw a B u łg a ró w n a d d u n a js k ic h , do k tó r y c h n a le ż a ł w ó w c z a s o b s z a r p o ło ż o n y m ię d z y d o ln y m D n ie s tre m a d o ln y m D u n a je m tj. p ó ź n ie jsz y B u d z ia k .45 W y n ik a ło b y z teg o , że p o d w p ły w a m i C h a z a ró w z n a jd o w a ł się d u ż y o b s z a r z a m ie s z k a ły p rz e z p le m io n a w sc h o d n io -s ło w ia ń s k ie . N a p o d s ta w ie p rz y p u s z c z e n ia , że C h a z a ro w ie k o n tr o lo w a li ju ż w ty m o k re s ie m . i. te r y to r iu m w s c h o d n io - s ło w ia ń s k ic h S ie w ie rz a n , m o ż n a s n u ć d a lsz e w n io sk i, a m ia n o w ic ie , że p rz e s ie d lili oni, z g o d n ie z ó w c z e sn y m z w y c z a je m , p e w n ą część o w y ch S ło w ia n w g łą b sw ego p a ń s tw a . S u p o z y c ja t a k a w y d a je się n a m ty m b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n ą , że ta k ie ż sa m e m e to d y s to so w a li w o b ec sw y c h sło w ia ń s k ic h p o d d a n y c h ró w n ie ż i b i z a n ty ń s c y s o ju sz n ic y C h a z a ró w .46 T y lk o p rz e z p rz y ję c ie te j h ip o te z y b ę d z ie m o ż n a w y tłu m a c z y ć fa k t, iż p e w n e źró d ło b iz a n ty ń s k ie w y m ie n ia p o d r . 821/2 w śró d
41 о. c., s. 41— 43. 42 E n c y c lo p é d ie d e ľ ls lä m IV , s. 488. B a r th o ld p rz y p is u je te k o lo n iz a c je M a n - s u ro w i (754— 775). 43 L e w i c k i : Ś w ia t s ło w ia ń s k i w o czach p is a rz y a ra b s k ic h , s. 342—344. -44 P o w ie s ť w re m ie n n y c h lie t. w y d . D. · S. L i c h a c z e w , M o s k w a 1950, I, s. 16, 18, 20 i 46 — 47. 45 N. J o r g a : H is to ire d e s R o u m a in s II. B u c a r e s t 1937, s. 384 і 375— 6. 40 Z ob. w y ż e j, s. 477. C h a z a ro w ie są od c z a só w t r a k t a t u z c e s a rz e m H e ra k liu s z e m (610—641) z r. 627 w ie rn y m i s o ju s z n ik a m i B iz a n c ju m . S o ju sz te n b y ł z ra z u w y m ie rz o n y p rz e c iw p e r s k im S a s a n id o m , p o te m z aś p rz e c iw k o p a ń s tw u k a lifó w , k tó r e by ło w ro g ie m ró w n ie g ro ź n y m d la c e s a r s tw a b iz a n ty ń s k ie g o , j a k i d la C h a z a rii. '
p le m io n p ó łn o c n o -z a c h o d n ie g o K a u k a z u ta k ż e S k la v o i tj. S ło w ia n .47 T y c h S ło w ia n n a le ż y id e n ty fik o w a ć z S a q ä lib a , k tó r y c h g e o g ra f a r a b s k i I b n a 1 - F a q i h u m ieszcza, id ą c w ty m w z g lę d z ie za ja k im ś n ie z n a n y m n a m b liż e j ź ró d łe m a r a b s k im z p ie rw s z e j p o ło w y IX w ., w g ó ra c h K a u k a z u .48 S ta n o w ili o n i o d p ry s k j a k ie jś g ru p y w s c h o d n io - s ło w ia ń s k ie j, k tó r a p rz e z C h a z a rię d o ta r ła d o p ó łn o c n o - z a c h o d n ie g o K a u k a z u , g d zie m oże d a ła p o d s ta w ę d la p ó ź n ie jsz e j ru s k ie j k o lo n i z a c ji w T m u to ra k a n iu .
Z d ru g ie j s tro n y s to lic a C h a z a rii I t i l ( a l - B a jd ä ’) m u s ia ła o d d a w n a p rz y c ią g a ć o s ia d łą lu d n o ś ć sło w ia ń sk ą . W s k a z u ją n a to m. i. ‘in f o r m a c je a l - M a s ü d i e g o , w e d łu g k tó r e g o is tn ia ła w ty m m ie śc ie d z ie ln ic a s ło w ia ń s k a .40 W ia d o m o ść p r z e k a z a n a p rz e z a l- M a s ‘ü d ie g o o d n o si się co p r a w d a d o p ie rw s z e j p o ło w y X w., a le p o c z ą tk i o w ej d z ie ln ic y s ię g a ją n a p e w n o czasó w d o ść o d le g ły c h , m o że n a w e t p ie rw s z e j p o ło w y V III w.
O ile za ty m p rz y p u ś c im y , że S a q ä lib a o sie d le n i p rz e z M a r w ä n a ib n M u h a m m a d a w a l- C h u s ü s ,'S a lm ä n i Z ijä d , n a g ra n ic y S y rii i M. A zji, są je ń c a m i w z ię ty m i do n ie w o li w r. 737, w czasie p o c h o d u n a C h a z a rię , to n ie s ta ło b y n ic n a p rz e s z k o d z ie , a b y w id z ie ć w n ic h S ło w ia n w s c h o d n ic h , m o że ja k ą ś f r a k c ję S ie w ie rz a n .
O sa d y s ło w ia ń s k ie ro z s ia n e w p a s ie p o g ra n ic z n y m n a p ó łn o c n y m z ach o d zie w sc h o d n ie g o k a lif a t u n ie b y ły je d y n e m i k o lo n ia m i te g o ro d z a ju , ja k ie is tn ia ły n a z ie m ia c h a r a b s k ic h w ep o ce o d p o w ia d a ją c e j n a s z y m w ie k o m śre d n im . Ź ró d ła a r a b s k ie z a w ie ra ją ró w n ie ż w z m ia n k i o o s a d a c h s ło w ia ń s k ic h n a S y cy lii. J e d n ą z n ic h , a m ia n o w ic ie S c la fa n i, w y m ie n ia ją o n e p o d r. 939.5<> I n n ą o s a d ą je s t H ä r a t a s - S a q ä lib a („D zieln ica s ło w ia ń s k a “) w P a le r m o , sto lic y e m iró w sy c y lijs k ic h , p o ło ż o n a w p o b liż u p o rtu . W iad o m o ść o n ie j p o d a je g e o g ra f i p o d ró ż n ik a r a b s k i z d ru g ie j p o ło w y X w . I b n H a u q a 1 51 o r a z J ä q ü t , k tó r y z re s z tą n a jp r a w d o p o d o b n ie j o p ie r a ł się n a r e la c ji Ib n H a u q a la .52 T e n o s ta tn i p o d ró ż n ik w y m ie n ia ró w n ie ż in n ą d z ie ln ic ę P a le r m o , k tó r ą n a z y w a „D z ie ln ic ą m e c z e tu I b n S a q la b a “ .53
O p o c z ą tk u o sa d sło w ia ń s k ic h n a S y c y lii n ie m a m y p e w n y c h w ia d o m o ś c i, m o że m y je d n a k p rz y p u s z c z a ć , że p r z y n a jm n ie j n ie k tó r e z n ic h p o w s ta ły w te n sa m sp osób, ja k i k o lo n ie s ło w ia ń s k ie w M a łe j A zji, tz n ., że z a k ła d a li je c e sa rz e b i z a n ty ń s c y d la o b ro n y w y s p y p rz e d A ra b a m i.54 Co się ty c z y H ä r a t a s - S a q ä lib a , to M . A m a r i p rz y p u s z c z a , że z a w d z ię c z a o n a sw e p o w s ta n ie p ir a to m sło w ia ń s k im .55
47 G e n e z j u s z: B a sile ia w y d . B o n n . s. 33.
48 Zob. o ty m L e w i c k i : Ś w ia t s ło w ia ń s k i w o czach p is a rz y a ra b s k ic h , s. 346. 40 M u rfld ż a d - d h a h a b , w y d . B a r b i e r d e M e y n a r d i P a v e t d e C o u r t e i 1 1 e, II, s. 9 — 11. 50 M. A m a r i: S to r ia d e i m u s u lm a n i di S ic ilia , II. 2 w y d . C a ta n ia 1935, s. 225. 61 K i t ä b s ü r a t a l - a r d : L ib e r im a g in is te r r a , w y d . J . H. K r a m e r s , L e id e n 1938, I, s. 119. 52 M u 'd ž a m a l- b u ld ä n I I I , s. 405. 53 o. с. I, s. 119.
54 W e d łu g M. C h a r m o y (R e la tio n de M a s ’o u d y e t d ’a u tr e s a u te u r s m u s u lm a n s s u r les a n c ie n s S la v e s . O db. z M ém . d e l'A c a d . Im p é r. d e S t. P é te r s b o u r g V ie sé r. t.. II, 1834, s. 82) p o c z ą tk i k o lo n ii s ło w ia ń s k ie j w P a le r m o s ię g a ją p o d b o ju S y c y lii w r. 535 p rz e z B e liz a riu s z a , k tó r y rz e k o m o m ia ł tu p o z o sta w ić s ło w ia ń s k i g a rn iz o n . W in n y m m ie js c u sw eg o d z ie ła (s. 83) w y p ro w a d z a te n b a d a c z p o c z ą tk i o s a d y s ło w ia ń sk ie j w P a le r m o od g a rn iz o n u sło w ia ń sk ie g o u m ie sz c z o n e g o t u ja k o b y p rz e z F a ty - m id ó w po z d o b y c iu p rz e z n ic h S y c y lii w X w.
O p ie ra się on m ia n o w ic ie n a in f o rm a c ji a ra b s k ie g o h is to r y k a i g e o g ra fa A b ö ’l - F i d â ' y (X IV w .), w e d łu g k tó r e g o p o ja w iło się w r. 928/9 u w y b rz e ż y M a g h r e b u i S y c y lii 30 s ta tk ó w p ir a tó w sło w ia ń s k ic h , k tó r z y w s p ó ln ie z A r a b a m i p u sto sz y li K a la b rię , S a rd y n ię i K o rs y k ę . P rz e w o d z ił im n ie ja k i S â r ib a s - S a q la b i.5e A m a ri u w a ż a , że ci k o rs a rz e , po z a k o ń c z e n iu sw y c h o p e ra c ji, o s ie d lili się w P a le rm o , w ła ś n ie w te j części m ia s ta , k tó r a z w a ła się H ä r a t a s - S a q ä lib a . Im ię w o d z a o w y ch sło w ia ń s k ic h p ir a tó w S â r ib n ie w y g lą d a n a im ię w ła s n e , lecz w s k a z u je ra c z e j n a je g o p rz y n a le ż n o ś ć do sło w ia ń sk ie g o szczep u S e rb ó w . B y łb y to w ię c c z ło n e k k tó r e goś z n a d a d r ia ty c k ic h p le m io n . S e rb ó w b a łk a ń s k ic h .^ T y m k o r s a r s k im p le m ie n ie m s e r b s k im m o g li b y ć ty lk o , j a k się z d a je , N a r e n ta n ie cz y li A r e n ta n ie z w a n i p rz e z K o n s ta n ty n a P o rf iro g e n e tę P a g a n a m f (p o g an am i), k tó r z y m ie s z k a li w d o rz e c z u N a - r e n ty , w p o łu d n io w e j części D a lm a c ji.57 N a r e n ta n ie p o z o s ta li p rz e z d łu g i czas p o g a n a m i (s tą d ic h p rz e z w is k o u K o n s ta n ty n a P o rf iro g e n e ty ) i d o p ie ro p o d k o n ie c IX w. p rz y ję li c h rz e ś c ija ń s tw o . W y d a je się, że o n i je d n i sp o ś ró d S e rb ó w m o g li s p rz y m ie rz y ć się w p o c z ą tk a c h X w . z A ra b a m i d la w s p ó ln e j a k c ji p rz e c iw c h rz e ś c ija ń s k im m ia s to m w ło sk im . N ie w ie m y , ile z ało g i m o g ły p o m ie śc ić o w e sło w ia ń s k ie s t a tk i k o r sa r s k ie . S ąd zę, że n ie p o p e łn ię z b y t d u ż e j o m y łk i, je ż e li lic z b ę za ło g i ta k ie g o s t a tk u o k re ś lę n a około 40 lu d z i tj . ty le , ile, w e d łu g K o n s ta n ty n a ; P o rf iro g e n e ty , liczy ły d u ż e s t a tk i w o je n n e (tzw . sag e n y ) s ą s ie d n ic h C h o rw a tó w .58 T a k w ię c o w a g ru p a k o rs a rz y sło w ia ń s k ic h , k tó r a d a ła e w e n tu a ln ie p o c z ą te k „D z ie ln ic y s ło w ia ń s k ie j“ w P a le rm o , m o g ła liczy ć około 1200 lu d z i. N a z w a H ä r a t a s - S a q ä lib a p ó ź n ie j z a n ik a i w d y p lo m a c h ła c iń s k ic h z X I I — X I I I w . z a s tę p u je j ą o k re ś le n ie S e ra lc a d i ( < a r. S z a r l’ a l- q â d ï „U lica S ę d z ie g o “ ).59
P ir a c i s ło w ia ń sc y n a M o rzu Ś ró d z ie m n y m w X w . n ie b y li z ja w is k ie m rz a d k im . C y to w a n y w y ż e j g e o g ra f a r a b s k i I b n H a u q a l p o w ia d a j że w ś ró d o k rę tó w k o r s a r sk ic h , łu p ią c y c h w te j ep o ce w y b rz e ż a a l- A n d a lu s , t.j. H is z p a n ii m u z u łm a ń s k ie j, n ie b r a k ło ró w n ie ż i s ta tk ó w s ło w ia ń s k ic h .00 S k ą d in ą d w ie m y , że n ie b r a k ło ta k ż e S ło w ia n c h o rw a c k ic h i d a lm a ty ń s k ic h w e flo cie b iz a n ty ń s k ie j, o p e ru ją c e j n a M . A d r ia ty c k im i Jo ń s k im , ja k ^ n p . w czasie w y p r a w y n a B a ri (w p o ło w ie IX w.) p rz e c iw k o A ra b o m , k tó r z y u s iło w a li ta m zd o b y ć p u n k t o p a r c i a .01
K o rs a rz e s ło w ia ń sc y n a p o łu d n iu E u ro p y są z n a n i ju ż o d d a w n a . J u ż w r. 526 flo ta s ło w ia ń s k a a ta k u j e od s tro n y m o rz a K o n s ta n ty n o p o l. W r. 580 S ło w ia n ie b u d u ją d la c h a g a n a a w a rs k ie g o B a ja n a m o s t p o n to n o w y z ło d zi n a S a w ie i D u n a ju .02 W r. 626 le k k ie w o je n n e s t a tk i s ło w ia ń s k ie p o ja w ia ją się n a M . C z a rn y m , w a lc z ą c p o s tro n ie A w a ró w p rz e c iw k o flo c ie b i z a n t y ń s k i e j .63 D z ię k i p o p a rc iu A w a ró w , k o r sa rz e sło w ia ń s c y p o ja w ia ją się w V II w . ró w n ie ż n a M . E g e js k im o ra z n a A d r ia
■l0 A m a r i : B ib lio th e c a A ra b o -S ic u la , 1. c.; t e g o ż S to r ia d e i m u s u lm a n ii d i S i c ilia II, s. 207. Z ob. ta k ż e H a r k a v y ; 1. с.
57 D e a d m in is tr a n d o im p e rio , с. 36; zob. ta k ż e с. ЗО. 58 о. с., с. ЗО.
50 A m a r і : S to r ia d e i m u s u lm a n i d i S ic ilia II I . C a ta n ia 1937, s. 304, u. 1. 00 o. c. I, s. 113. N a le ż y t u t a j ró w n ie ż p rz y p o m n ie ć w z m ia n k ę a 1-М a s u d i e g o, o. c. II I, s. 77 w e d łu g k tó r e g o z m ie s z k a ń c a m i a l- A n d a lu s w o ju ją D ž a lä liq a (G a lic ja - nie), I f r a n d ż a (F ra n k o w ie ), N u k a b a r d (L a n g o b a rd o w ie z p o łu d n io w e j I ta li i i S a q ä li b a (S ło w ian ie). Zob. o ty m ta k ż e H a r k a v y : о. с., s. 138.
01 A m a r i : S to r ia d e i m u s u lm a n i di S ic ilia I, s. 521. 62 N i e d e r l e : S lo v a n s k é s ta r o ž itn o s ti II 1, s. 237 u. 1,
ty k u . L e k k ie s ta tk i s ło w ia ń s k ie k o n tr o lu ją p ó łn o c n e w y b rz e ż a M. E g e jsk ie g o w d r u g iej p o ło w ie V II w ., a ta k u ją c s ta tk i b iz a n ty ń s k ie w io zące ż y w n o ść z S a lo n ik do K o n s ta n ty n o p o la , ś m ia ło ś ć ty c h k o rs a rz y b y ła t a k w ie lk a j że o b ie g li o n i n a w e t S a lo n ik i, n a jw ię k s z y p o r t b iz a n ty ń s k i n a M o rzu E g e js k im i s p u s to s z y li C y k la d y .1*'1 W r. 623 S ło w ia n ie n a p a d li n a K r e tę i M. A zję, z aś w r. 642 n a A p u lię . T a o s ta tn ia w y p r a w a w y sz ła p ra w d o p o d o b n ie z D a lm a c ji, g d zie ż e g lu g a s ło w ia ń s k a ro z w in ę ła się b a rd z o w c z e śn ie .05 S o ju s z p ir a tó w sło w ia ń s k ic h z A r a b a m i; o k tó r y m m ó w i A b ü ’ l - F i d ä ’ n ie b y ł w calei p ie rw s z y m w y p a d k ie m teg o r o d z a ju . W iem y b o w iem , d z ię k i K o n s ta n te m u P o rfiro g e n e c ie , że za p a n o w a n ia c e s a rz a N ic e fo ra , z a p e w n e w r. 805 lu b 807, S ło w ia n ie n a p a d li n a m ia s to P a t r a s n a P e lo p o n e z ie , z m ó w iw sz y się z „ S a ra c e n a m i i A f r y k a n a m i“ .00
N ie w ie m y , j a k w y g lą d a ło ży cie w e w n ę trz n e o sa d sło w ia ń s k ic h , p o ło żo n y ch w k r a j a c h a r a b s k ic h n a p o g ra n ic z u c e s a r s tw a w sc h o d n ie g o , czy te ż n a S y cy lii. N a leży p rz y p u sz c z a ć , że ci k o lo n iśc i p o tr a f ił^ p r z y n a jm n ie j p rz e z p e w ie n czas, z a c h o w a ć sw ą ję z y k o w ą i k u lt u r a l n ą o d rę b n o ś ć . W s k a z u je n a to c h o ć b y c ie k a w a in f o r m a c ja p isz ą c e g o po a r a b s k ú c h a ld e js k ie g o a u to r a z M e z o p o ta m ii I b n W a h s z i j i ( d ru g a p o ło w a lu b k o n ie c IX w .07), k tó r y ta k p o w ia d a w s w y m d z ie le K itä b a l- f il ä h a a n - n a b a t ij a : „ O g lą d a łe m S ło w ia n , k tó rz y , n ie b a c z ą c n a sw ą s k r a jn ą n ie w ie d z ę i o d d a le n ie od w s z e lk ie j n a u k i i m ą d ro ś c i, u s ta n o w ili z w y c z a j p a le n ia w s z y s tk ic h sw o ic h z m a rły c h , ta k , że n ie p o z o s ta w ia ją a n i k ró la , a n i in n e g o c z ło w ie k a , b ez p a le n ia go po ś m ie rc i“ .08 P o n ie w a ż , o ile w ie m y , I b n W a h s z ija n ie o d b y w a ł p o d ró ż y p o za g ra n ic a m i k r a j ó w a ra b s k ic h , p rz e to je g o o b s e r w a c je m o g ą d o ty c z y ć je d y n ie o w y c h z w a r ty c h o sa d sło w ia ń s k ic h n a te r e n ie p ó łn o c n e j S y rii, czy w s c h o d n ie j C y licji. S tw ie r d z e n ie teg o f a k t u j e s t d la n a s n a d e r w a ż n e , p o n ie w a ż ze ś w ia d e c tw a te g o a u to r a w y n ik a z u p e łn ie ja s n o , że u k o lo n is tó w sło w ia ń s k ic h z a c h o w a ł się s ta r y o b rz ą d e k p o g rz e b o w y , o b cy z a ró w n o Is la m o w i, j a k i c h rz e ś c ija ń s tw u . I n f o r m a c ja ta p o z w a la ró w n ie ż w n io sk o w a ć , że s ło w ia ń sc y o sa d n ic y p o s ia d a li p e w n ą a u to n o m ię , ta k , ja k z ra z u g ru p y S ło w ia n m a c e d o ń s k ic h w B ith y n ii, p o d p a n o w a n ie m b iz a n ty ń s k im .00 M ieli o n i w ła s n y c h k s ią ż ą t (k tó ry c h I b n W a h s z ija n a z y w a z p e w n ą p r z e s a d ą k ró la m i) w r o d z a ju w s p o m n ia n e g o ju ż w y ż e j N e v u lo sa .70 * # ♦ P ró c z S ło w ia n , k tó r z y ż y li w o d rę b n y c h g r u p a c h i u tr z y m a li p rz e z czas ja k i ś d a w n y u s tr ó j p le m ie n n y i s ta r e z w y c z a je w y n ie s io n e z ojczyzny^ n ie b r a k b y ło , д а te r e n ie k a li f a t u i p a ń s tw m u z u łm a ń s k ic h p o w s ta ły c h z je g o ro z k ła d u , ró w n ie ż i e le m e n tó w sło w ia ń s k ic h z u p e łn ie in n e g o c h a r a k te r u . M a m tu n a m y ś li n ie w o ln ik ó w sło w ia ń s k ic h , k tó r y c h w d u ż y c h ilo śc ia c h im p o rto w a n o do k r a jó w a r a b s k ic h z w ła sz cza w c ią g u I X i X w .
P is a r z e a r a b s c y in f o r m u j ą n a s d o k ła d n ie o ty m h a n d lu . P rz e d m io te m je g o b y ły z a ró w n o n ie w o ln ic e , j a k i m ło d zi rz e z a ń c y , n ie z w y k le c e n ie n i m .i. n a ta r g a c h H isz
01 N i e d e r 1 e: о. с. II, 1, s. 239, u. 1.; V e r n a d s к у : о. c., s. 196 i 247. 05 N i e d e r 1 e: о. c., s. 238—9. 80 A . A . W a s i 1 i e w : W iz a n tija i A ra b y I. S. P e te r b u r g 1900, s. 46; N i e -d e r 1 e: о. c., s. 210. 07 B r o c k . e l m a n n : о. с. I, s. 230 i su p l. I, s. 430. 08 T łu m a c z e n ie ro s y js k ie te g o c ie k a w e g o u s tę p u d a je H a r k a v y : о. с., s. 259. 09 Z ob. w y ż e j, s. 477. 70 Z ob., s. 477.
p a n ii m u z u łm a ń s k ie j, z a k u p y w a n i do h a re m ó w i do u s łu g i p a ła c o w e j w ła d c ó w a r a b sk ic h , p rz e d e w s z y s tk im z aś siln i, m ło d zi m ężczy źn i, sp o ś ró d k tó r y c h r e k r u to w a n o g w a rd ie ty c h w ład có w . W e d łu g I b n H a u q a l a , n ie w o ln ic y sło w ia ń s c y n a p ły w a li do k r a jó w m u z u łm a ń s k ic h d w ie m a d ro g a m i. N ie w o ln ik ó w p o c h o d z ą c y c h z p ó łn o c n e j (lu b ra c z e j z p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j S ło w ia ń s z c z y z n y k ie r o w a n o n a ta r g i H is z p a n ii m u z u łm a ń s k ie j, n a to m ia s t n ie w o ln ik ó w im p o rto w a n y c h z k r a j ó w w s c h o - d n io - s ło w ia ń s k ic h p rz y w o ż o n o do o ś ro d k ó w h a n d lo w y c h C h o ra s ä n u .71 P ro w in c ja t a p o ło ż o n a w p ó łn o c n o - w s c h o d n im Ir a n ie , w c h o d z iła w X w . w s k ła d p o tę ż n e g o m u z u łm a ń s k ie g o p a ń s tw a S a m a n id ó w , k tó r e o b e jm o w a ło ró w n ie ż sz e re g in n y c h p ro w in c ji p e rs k ic h , o ra z T ra n s o k s a n ię .72 P a ń s tw o S a m a n id ó w u tr z y m y w a ło n ie z w y k le ż y w y k o n ta k t h a n d lo w y n ie ty lk o ze w s c h o d n ią S ło w ia ń s z c z y z n ą , a le i z n ie k tó - r e m i z ie m ia m i z a c h o d n io -s ło w ia ń s k im i, m ię d z y in n y m i z P o ls k ą . J a k w ia d o m o , d ir h e m y s a m a n id z k ie s ta n o w ią b a rd z o z n a c z n ą , je ż e li n ie p r z e w a ż a ją c ą część m o n e t a r a b s k ic h w c h o d z ą c y c h w s k ła d s k a r b ó w z a k o p a n y c h n a n a s z y c h z ie m ia c h w cią g u X w .73 Z p e w n e g o f r a g m e n tu r e la c ji I b r â h ï m a i b n J a ’ q ц b a, p r z y to czo n e g o p rz e z a l - Q a z w i n i e g o (X III w .) w ie m y , że m o n e ty S a m a n id ó w d o c ie r a ły aż do M o g u n c ji (a r. M a g h a n d ż a ).74 Z n a c z n a część o b ro tu h a n d lo w e g o p a ń s tw a S a m a n id ó w z k r a j a m i w sc h o d n ie j i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j E u ro p y z n a jd o w a ła się w r ę k a c h k u p c ó w z C h w ä re z m u (C h o re z m j C h iw a), k r a j u p o ło żo n eg o n a d d o ln ą A m u - d a r ią i z a m ie s z k a łe g o p rz e z lu d n o ś ć ir a ń s k ą . W e d łu g p isz ą c e g o w p o ło w ie X w . g e o g ra f a a ra b s k ie g o a l - I s t a c h r i e g o w ię k sz o ść n ie w o ln ik ó w im p o rto w a n y c h d o C h w ä r e z m u p o c h o d z i z k r a j ó w sło w ia ń s k ic h , ja k o te ż z C h a z a rii i z z ie m je j p o d le g ły c h .75 P is z ą c y w k o ń c u X w . g e o g ra f a r a b s k i a 1 - М u - q a d d a s i p o d k re ś la w a ż n ą r o lę B u łg a rii n a d w o łż a ń s k ie j (ok o lice K a z a n ia ) o ra z C h w ä re z m u ja k o e m p o rió w m u z u łm a ń s k ic h d la h a n d lu n ie w o ln ik a m i s ło w ia ń s k i m i.70 W iem y, że C h w ä r e z m ije ż y k ó w c e c h o w a ła n ie z w y k ła p rz e d s ię b io rc z o ść h a n d lo
71 о. с. I, s. 110.
72 O h a n d lu a r a b s k im z E u ro p ą ś r o d k o w ą i w s c h o d n ią p isz ę o b s z e rn ie j w s t u d iu m p t. Ś w ia t s ło w ia ń s k i w o czach p is'arzy a ra b s k ic h , s, 327—336.
73 Z e s ta w ie n ie z n a le z is k m o n e t a r a b s k ic h n a te r e n ie P o ls k i, n ie s te ty b a rd z o n ie k o m p le tn e , d a je p r a c a M. G u m o w s k i e g o : W y k o p a lis k a m o n e t p o ls k ic h z X i X I w . K r a k ó w 1905.
71 A 1 - Q a z w i n i, K itä b a th ä r a l- b ilä d , F r. W ü s t e n f e 1 d I I (G ö ttin g e n 1848), s. 409; T. K o w a ls k i, R e la c ja I b r â h ïm a ib n J a 'k ü b a z p o d ró ż y do k r a j ó w sło w ia ń s k ic h w p rz e k a z ie a l- B e k r ie g o , K ra k ó w 1946, s. 38.
75 A l - I s t a c h r i : K itä b a l- m a s ä lik w a ‘l- m a m ä lik , w y d . M. J . d e G o e j e, B ib lio th e c a g e o g ra p h o r u m a r a b ic o r u m I 2, (L e id e n 1927), s. 304— 305; p o r. H a r k a v y : o. c., s. 193. S p o śró d m ia s t C h a z a rii, k tó r e o d g ry w a ły z n a c z n ie js z ą ro lę w h a n d lu n ie w o ln ik a m i sło w ia ń s k im i ze W sch o d em , n a le ż y w y m ie n ić o b o k sto lic y I t i l czyli a l- B a jd ä ’, le ż ą c e j u u jś c ia W ołgi, p rz e d e w s z y s tk im p o rto w e m ia s to K e rc h czyli K e rd ż (K ercz) p o ło ż o n e n a K ry m ie , n a d c ie ś n in ą te jż e n a z w y . W ie m y z a n o n i m o w e j r e la c ji a r a b s k ie j z d ru g ie j p o ło w y I X w . p rz e k a z a n e j p rz e z I b n R o s t e 1 і,л (p o c z ą te k X w .), że M a d ia rz y k o c z u ją c y w te d y m ię d z y d o ln y m D u n a je m a D o n em (w tz w . A te lk u z u czy li L e b e d ii) p ę d z ili do teg o m ia s ta je ń c ó w s ło w ia ń sk ic h z a b ra n y c h d o n ie w o li z a p e w n e g d zieś w d o rz e c z u D n ie s tru lu b D u n a ju ( I b n R o s t e h : K itä b a l - a ’lä q a n - n a f is a , w y d . d e G o e j e, ^ B ib lio th e c a g e o g ra p h o r u m a r a b ic o r u m V I I 2, L e id e n 1892, s. 142— 3); o id e n ty c z n o ś c i K e r -
c h u czy li K e rd ż u z K e rc z e m zob. J. M a r q u a r t : D ie o s te u ro p ä is c h e u n d o s ta s ia tis c h e S tre ifz ü g e , L e ip z ig 1903, s. 162— 3 і 506— 7.
76 A l - M u q a d d a s i : A h s a n a t- ta q ä s im fí m a ‘r i f a t a l- a q ä lim , w y d . d e G o e j e, B ib lio th e c a g e o g ra p h o r u m a r a b ic o r u m I I I 2 (L e id e n 1877), s. 324—5.
