NA TLE TYPÓW KRAJOBRAZU POJEZIERZA MAZURSKIEGO

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2001 2. 476: 453-460

WYSTĘPOWANIE TORFOWISK ŹRÓDLISKOWYCH NA TLE TYPÓW KRAJOBRAZU

POJEZIERZA MAZURSKIEGO

Andrzej Łachacz

Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Wstęp

Torfowiska źródliskowe są interesującymi mokradłami zasilanymi wodami podziemnymi [KUKLA 1965]. Należą one do torfowisk niskich soligenicznych.

Właściwe torfowiska źródliskowe mają charakterystyczny wypukły kształt i dzielą się na torfowiska kopułowe i wiszące (zboczowe). Oprócz właściwych torfowisk źródliskowych, które spotykane są stosunkowo rzadko, w górnych odcinkach naturalnych cieków występują złożone ekosystemy źródliskowe. Są to bardzo dynamiczne układy ekologiczne, w których jednocześnie zachodzi akumulacja torfu i różnorodnych wytrąceń, jak również erozja wsteczna. Chociaż same obsza- ry źródliskowe są zwykle niewielkie, to przez zasilanie wodami decydują o charakterze znacznie większych fragmentów dolin rzecznych [WOLEJKO 2000].

W poprzedniej pracy [ŁACHACZ 2000] opisano najbardziej interesujące torfo- wiska źródliskowe regionu. Celem niniejszej pracy jest przeanalizowanie niektó- rych zależności miedzy typem krajobrazu, chemizmem wód zasiłających, a wystę- powaniem i charakterem torfowisk źródliskowych.

Materiał i metody badań

Zebrane dane na temat występowania torfowisk źródliskowych na Pojezie- rzu Mazurskim [m.in. HESS VON WICHDORFF 1912; STEFFEN 1922] uzupełniono bada- niami terenowymi. W celu hydrochemicznej charakterystyki wód zasilających przeprowadzono ich analizy standardowymi metodami [HERMANOWICZ i in. 1976].

Wyniki i dyskusja

Lokalizację ważniejszych torfowisk źródliskowych badanego regionu na tle stref litogenicznych przedstawia rysunek 1. Podstawowe dane na temat typologii i ochrony badanych torfowisk zestawiono w tabeli 1.

A. Lachacz

454

puelod Uroseoy yOu Ul SOUT SUTIGS IOLeW JO UOTINGUsSIqT ‘TT ‘shy farupoyssm-ousoujod aosjog M YSAMOYSIPOIZ YSIMOjIo} yoAzsfowuzem siuazozsatwIzOYy 1 5АЯ 1sploq [euotjtu 'EMOMISUEd EOILUEIS — © poipnis sani 3uuds 31] 2151010} эцереа - ф sured ysemjno Apues fomoipues Aulumol — ¢ SINY SUFEIOW !9MOUSIOW EZIQSZM — Z швно эхет рэцииер-з91 зо $10155э14эр pue зриеило] ‘0394019101527 ElUsZpOYDOd ешэидо г Карла — T

— acm S-=-= ¢-O Е- Ш = Г 1-[]

(релзарщея зо зе) UOREJSPOĄ UEISSNY

д 455

WYSTEPOWANIE TORFOWISK ZRODLISKOWYCH ...

«]

eyuezsntuoy~

puejąead лэзем 811200 30014 uśzsniucy

EHUEZsNIuoy*

3UEMOLUEJ suisuey} bz

apjsuA1zs|Q

PjUEzsnIuoy fauortmazostu

Kpouśzid jemiazaj | 1 21EMIO AMOĄJDAM sotzsim | во го

‘fog/eoIzpIn

aIUtjfop M

OĄSIMOJIOJ, 19ALI EĄJNZEJĄJ 913 puepjead puelayeT Ałg | Jo Kajlea sq) u! mopesw sutidg] , рипо1$ [е2180102э рэзофол4 Зиэзае| лозем Sutzoo uado suruey arp ‘fog rpnzey] b AvzatZojoya

yox4zn

Auemouodoid

‘ye1q] 3112A]0 эмохдэюАм aokzsim| €0 [aD]o2]O SIEMOY SIUIJOP M

EMOYĄSIJPOJZ

EĄEEA риепеэ4 реэц 1эзем uado paj-jurod риеэхет ж тали еле .

рипо18 тео!Зоюоэ рэзо4ол4 чЧи2зае| omoyyund sueyisez э|-эшор] T'0 эмо 'Юа 24} Jo АэЦел э41 чт эми] р

AuzorZojoya

yoikzn

Auemouodo.d

'qe1q| ‘эзтемзо эмозло4еи эмо Чоу | во “хо /[э742эТО 2IEMOĄ PpINzepy эмпор M OĄSIMOJIOT, on ЗиЗиец yooig хп 24} риепеэЯ ю 2835 тента purpaye] ya] Jo ŃalleA 94 ur mopeaw śuidg| , punos® |esi8o[ooa pasodo1d *juosqe| Jaqem Surzoo uado OB2OEZSIM EĄSIM anor eynyay с kuzoiZojoya

э3А2п

АцемоцоЧо14

‘Уе1а| элемзо эмохда!оАм | _ -OJIO] 78} eujebrur| z0 -foq /IUEPINIĄ SIUIJOP 4%

EMOĄSIJPO1Z

EJEJA

эиз| риепеэ4 реэц лэуем эоцотэзал [221801098 рэзодо14 Чиэзае uado paj-jutod uorday edereddQ , fauormśzoani

Kpoikzid aufX>ej | omoyyund oueyisez 913331 © Ш! эми: ‘hdelosayy Eurery adejjia Kłordoq eau a I -пэшихор 015101215

энемоно4ол4

‘дела| ‘э]лемзо эмозо4еи эмонох| 70 [элите эшея Apoidog Is OJOĄ

OĄSIMOJIOF.

L 9 g У $ Z I (eq) [e661] xaawaa [161]

UOI8210S2UU/J2LIJSIP

uonoajoid [edo]

ATYOCHOIM

"A SSAH onto [EINI :UOIJEDOT эшем ‘ON поро о попеэциззер

1эрип риецеэ4 jo э4Ат, | лам

ноатоезотениий

BMZEN IN ;nperzpod 38m EysIMOJI0] ЧАТ, -od

:epezyejo1

farupoyosm-ouso0uyod

1ys]og

YOAMOYST|POIZ

ASIMOJIO]

EĄAJSKISJĄEIEUT)

т SI98L *T EISQĘL

атэззеэчиоц

ul som Surds Jo

sousizajoereyD

A. Łachacz

456

9A1oaS21 alnjeu pasod 359404 -014 ‘утед эЧеозриетТ 3$эл04 [елэиил puepjead [RADU eyUWOY тэли едиеерыч | . EĄDUIWOY 24} ищу *foofouruoyg | тэзем 8штоо usdo от EĄDUTUIOY ay} jo Koj[EA 24] ul amy al Azozsng o8amozeigofery пулед этаэлао м| эмемзо эмодэюйм Suraueq tsotzsim | eo "qo] ezozsnq /rfuruagnq | гучемрэ этшпор м охзимоулот, Э^195э1 31n]EU pasodoid :y1eg adeospue] | puejjead peoy Io]EM JSo1oq „EANIJS 2404152)“ 1S2104 JEADUNIJ EĄDULWOY 2143 им uado paj-julod [EASUNIQ EĄDIUWOW SAIOSSI SIN]EU SU] IBU INA] 1emlsza1 Kuemouodoiq :prqouruoyq | omoJqund 2uejrsez ayil-smu0op] 40 EĄDULUOY „EANIIS EUOMISZJ* п Azozsng o8amozeigofery пуле эаэлао м| ‘эаем10 smolodeu эмо ох | во “\о] е2575п4 ллашэапта NJLMIIZII OFOY OYSIMOJIOL, pueyjeod pray Joyem uado pay -вэле рие рэу-зито4 uletg Jododds , omojąund SĄ 2151040455 от рипо18 1еэ!80]09э1 1 омоле7540 эперзей| -эшор рие За1Зиеч EUIUMOY зэратеч э18 114$ Iesu эми Kuzatgojoga yaikzn| ‘эмемою omolodeu amołndoy I sokzsim| 97 faokzsoyieg aidinds Apeso OJOĄ OĄSIMOJIOJ, puepeod pray iojem ure[g 1090455 uado paq-jurod eysjododas , punoJ8 [estgojosa| osojqund ouejisez SĄI[-0WM0p EUIUMOY SdeJJIA EJI[OĄOS гези эми 6 Kuzotsojoąa qaqizn| "s1emq]o amosodeu amołndoy| ©“ f82KZSOJIEg EOI[OĄOS ISM OJOĄ OĄSIMOJIOJ, Pure] е4 50| -124 эзем guizoo pue 'ey //() E2Ie 'SpUNOJS |EJIBOJ002 OM) pour pue uado puejsyeT ukjzsio 3 ey SUEMOUIE] gursuey| 0Z arysudyzs[O ‘fog s4ej Зипргу 01 2Sojo san $'0 ! BY £' "mod auzoigojoyga DąAzn емр| г эзлемзо SMOĄDPAM aobzsim| vo yo] /omezoreg 1 eping| S3unpry azioizal Azid eysimoyioy, „„AUKĄ PĄDZI EĘPOIZ* aarasol yoTWeY WAAL PYSMOPIC IBOU лэли ainjeu ay} Jo Arepunog 341 01 2sojo puejjesd pUeJsSĄeT] ukjzs[O euky ou} Jo Aaypea oui ul omy], „kuką| 1972 BuIzoo usado guisueq| ST aTysuAyzs[O EUAĘJN OB9DJSMOŁIC) L 4271 ерогу“ пзем12791 ®э11е18 ezod znj| 9118440 2MOĄSDAM aobzsim | во “о ‘fog/esizpin| Ołoq KUKĘ orurjop m OĄSIMOJIOJ, durems Sutids «АЧАТ puepjead yey pue SutSuey puejsyeT ukzsiO 1э^ы| . 24221 врогу“ эллэбэ1 элАпуеи 94) UIYJIM| JajeM duizoo uado aMmoĄSI[poiz oużeq| GQ 2715143250 | EuX4 sq) jo $3444$ э41 48 эл 9 „АНА 5921 вроги“ dlowmIazZa1 Mm] 9JIEMIO SMOĄSIOŃM aryseyd 1 sobzsim| во “Хо ‘fog/eoIzpIn Auky yorppoiz Azid oysimojioy, Ł 9 с + $. С I

WYSTEPOWANIE TORFOWISK ZRODLISKOWYCH ... 457

Torfowiska źródliskowe występują najczęściej w strefie morenowej, lecz można je spotkać także w strefie dolin i obniżeń zastoiskowych oraz na obszarach sandrowych. Dokładniejsza analiza wskazuje, że torfowiska źródliskowe związane są najczęściej ze strefą kontaktową między różnymi jednostkami geomorfologicz- nymi. Torfowisko źródliskowe koło wsi Popioły wykształciło się na granicy między morenowym wyniesieniem Pojezierza Ełckiego a Niecką Skaliską, która jest obni- żeniem wytopiskowym. Torfowiska źródliskowe występują często w erozyjnych dolinach rzecznych, które rozcinają warstwy wodonośne, np. torfowiska w dolinie Łękuka, Mazurki, Łyny. Stosunkowo często badane torfowiska związane są z dolinami jezior (istniejących i zanikłych), np. torfowiska występujące dawniej w Puszczy Boreckiej. W krajobrazie sandrowym torfowiska źródliskowe występują w strefie kontaktowej utworów fluwioglacjalnych i morenowych, np. torfowiska nad jeziorem Ardung i torfowiska w dolinie Koniuszanki. W części dystalnej równin sandrowych nie spotyka się torfowisk źródliskowych, co wynika ze znacznego uje- dnolicenia budowy geologicznej. Stosunkowo rzadko spotyka się je w obniżeniach zastoiskowych, np. torfowiska koło wsi Sokolica i Spurgle. W tym przypadku występują one w pobliżu strefy morenowej, gdzie miąższość nieprzepuszczalnych osadów jest mniejsza. W miejscach tzw. „okien hydrologicznych” dochodzi do wypływu wód artezyjskich i rozwijają się torfowiska źródliskowe kopułowe.

Torfowiska źródliskowe badanego obszaru reprezentują wszystkie typy tor- fowisk soligenicznych [DEMBEK 1993]. Stosunkowo najczęściej spotykane są torfo- wiska naporowe otwarte i tamowane oraz torfowiska wyciekowe otwarte. W stre- fie morenowej, zwykle w dolnej części zboczy, często występują małe obiekty kre- nologiczne w postaci młak rozwijających się na wypływach wód gruntowych o małej wydajności. Nie są to właściwe torfowiska źródliskowe, gdyż cechuje je nie- wielka akumulacja torfu, lecz często stanowią one interesujące obiekty przyrod- nicze.

Właściwości fizykochemiczne wód pobranych z powierzchni torfowisk źród- liskowych są typowe dla płytkich wód gruntowych na obszarach młodoglacjalnych (tab. 2).

Są to wody słodkie o nieco podwyższonej mineralizacji i odczynie obojęt- nym do słabo zasadowego. W składzie jonowym dominuje wodorowęglan oraz wapń, co wskazuje, że głównym procesem wzbogacania wód w pierwiastki było rozpuszczanie odłamków skał wapiennych (kalcytu). Zawartość jonu wapnia prze- kracza 70 mg'dm-, a magnezu 10 mg'dm*, co kwalifikuje badane mokradła do kategorii niskich torfowisk alkalitroficznych [WAUGHMAN, BELLAMY 1984; WOŁEJKO 2000]. Wysoka zawartość jonu wapnia jest typowa dla torfowisk źródliskowych, w których zachodzi wytrącanie specyficznego osadu wapiennego (tufu źródlisko- wego), co współcześnie ma miejsce w torfowiskach w Sokolicy i Spurglach. Torfo- wiska źródliskowe badanego obszaru należy zaliczyć do typu eutroficzno-wapien- nych (Kałk-Quellmoore) według podziału SUCCOWA i JESCHKEGO [1986].

Stan zachowania torfowisk źródliskowych badanego regionu jest zróżnico- wany. Na większości z nich zaszły niekorzystne zmiany spowodowane działalno- ścią człowieka. Mimo wybitnie niesprzyjających warunków do rolniczego użytko- wania z powodu stałego wypływu wody i grząskiej powierzchni, częste były próby rolniczego zagospodarowania torfowisk źródliskowych [ŁACHACZ 2000]. Wiele małych torfowisk kopułowych, które dawniej były typowym elementem krajobra- zu, uległo całkowitemu zniszczeniu.

458 A. Lachacz

Tabela 2; Table 2 Wybrane wyniki analiz hydrochemicznych wód zasiłających

badane torfowiska źródliskowe

Some results of hydrochemical analyses of waters supplying the investigated spring mires

ep Nr torfowisk z tabeli 1

Właściwości No. of spring mires according to Table 1 Properties

1 3 4 9 10

Data Ea og 14.06.1998 | 14.06.1998 | 14.06.1998 | 19.08.1996 | 19.08.1996

aan EE 10,9 13,5 14,5 12,5 10,0

pH 7,8 19 7,4 7,0 7,0

EC,, (m$-m-) 50,7 49,5 69,1 60,2 62,6

oe es ) n.d.* 69,4 n.d.* 2,8 115

НН, ogólna 315 336 505 n.d. nd.

Cat 86,6 90,6 153,1 95,7 96,4

Mg?* 18,5 21,4 24,3 19,1 19,4

Nat 17,1 12,0 43 15,3 16,2

K+ 4,2 1,5 0,3 4,7 4,8

HCO,” 379,4 378,2 515,4 456,9 474,6

cr 2,55 2,44 9,05 3,32 3,29

SO," 1,65 0,09 18,78 2,73 3,36

$, 20,4 20,7 12,4 nd. nd.

№** 2,66 1,42 2,20 0,71 0,42

P;** 0,07 0,11 0,11 0,17 0,22

Fe,** 0,23 0,79 0,79 0,63 0,80

Wszystkie zawartosci podano w mg-dm-, inne jednostki podano w nawiasach; all concentrations are given in mg-dm-, other units are indicated in parentheses

* n.d. — nie oznaczono; not determined

**t— zawartość całkowita; the total content

Torfowiska źródliskowe mają duże znaczenie dła ochrony przyrody, gdyż są siedliskiem rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Już sam kształt, stała obecność płynącej wody, powodują że są to specyficzne miejsca w krajobra- zie. Zdeponowane osady mają też znaczenie dla badań paleoekologicznych i zmian klimatu w holocenie.

Jak wynika z tabeli 1, stan ochrony torfowisk zrédliskowych nie jest zada- walający. Dlatego też należy zwiększyć liczbę torfowisk źródliskowych pod ochroną prawną. Wiele z nich można chronić jako użytki ekologiczne lub zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Obiekty o przekształconej szacie roślinnej, a zacho- wanym kształcie i złożu torfowym, należy chronić jako stanowiska dokumentacyj- ne przyrody nieożywionej.

WYSTEPOWANIE TORFOWISK ZRODLISKOWYCH ... 459

Wnioski

1. Torfowiska Źródłiskowe występują w krajobrazie młodoglacjalnym najczęś- ciej w strefie morenowej w miejscach kontaktu różnych jednostek geomor- fologicznych.

2. _ Wody gruntowe zasilające badane torfowiska należą do typu wodorowęgla- nowo-wapniowych (HCO;-Ca).

3. _ Potrzebna jest szersza inwentaryzacja przyrodnicza różnych typów torfowisk źródliskowych oraz zwiększenie liczby obiektów pod ochroną.

Literatura

DEMBEK W. 1993. Rodzaje torfowisk soligenicznych oraz ich znaczenie przyrodnicze i rolnicze. Wiad. IMUZ 17(3): 11-36.

HERMANOWICZ W., DOŻAŃSKA W., DOJLIDO J., KOZIORSKI B. 1976. Fizyczno-chemiczne badanie wody i ścieków. PWN, Warszawa: 847 ss.

HESS VON WICHDORFF H. 1912. Zur weiteren Kenninis der Quellmoore in Norddeuts- chland. Jahrb. d. Preuss. Geol. Land. 33(2): 319-341.

KUKLA S. 1965. Rozwój torfowisk źródliskowych na terenach północno-wschodhniej Polski. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 57: 395—483.

ŁACHACZ A. 2000. Torfowiska źródliskowe Pojezierza Mazurskiego. Biul. Nauk. 9:

103-119.

STEFFEN H. 1922. Zur weiteren Kenntnis der Quellmoore des Preussischen Landnii- ckens mit hauptsachlicher Beriicksichtigung ihrer Vegetation. Bot. Arch. 1: 261-313.

SUCCOW M., JESCHKE L. 1986. Moore in der Landschaft. Urania Verlag, Jena-Berlin:

268 ss.

WAUGHMAN G.J., BELLAMY D.J. 1984. The distribution of major elements between some ecosystem components in different peatland zones. Proc. 7" Int. Peat Congr., Dublin 2: 32-48.

WOŁEJKO L. 2000. Dynamika fitosocjologiczno-ekologiczna ekosystemów źródlisko- wych Polski północno-zachodniej w warunkach eksiensyfikacji rolnictwa. Rozprawy AR w Szczecinie 195: 112 ss.

Słowa kluczowe: torfowiska soligeniczne, torfowiska kopułowe i wiszące, obszary młodoglacjalne, hydrochemiczny typ wody

Streszczenie

Torfowiska źródliskowe są to specyficzne mokradła zasilane wodą gruntową (torfowiska soligeniczne). W krajobrazie młodoglacjalnym występują głównie w strefie morenowej w miejscach kontaktu różnych jednostek geomorfologicznych.

Spotykane są rzadziej w strefie równin sandrowych i obniżeń zastoiskowych.

Wody gruntowe zasilające badane torfowiska należą do typu wodorowęglanowo-

460 A. Łachacz

wapniowych (HCO,-Ca). Ze wzgledu na wysokie walory przyrodnicze celowa jest ochrona tych torfowisk.

DISTRIBUTION OF SPRING MIRES AGAINST THE BACKGROUND OF THE LANDSCAPE TYPES

OF THE MAZURIAN LAKELAND Andrzej Lachacz

Department of Soil Science and Soil Protection, University of Warmia and Mazury, Olsztyn

Key words: soligenous mires, dome-like and hanging mires, post-glacial areas, hydrochemical type of water

Summary

Spring mires are the special wetlands fed by ground water (soligenous peatlands). In the post-glacial landscape they occur mostly in the zone of mora- inic uplands in the areas of contact between different geomorphological units.

Spring mires may be found also in the zone of outwash plains and in the zone of ice-dammed lake origin. Ground waters supplying the investigated spring mires belong to the HCO,-Ca type. Due to high natural qualities, the spring mires merit to be protected.

Dr inz. Andrzej Lachacz

Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 10-957 OLSZTYN-KORTOWO e-mail: alachacz © moskit.uwm.edu.pl