Strategia adaptacji do zmian klimatu miasta Siedlce
do roku 2025 z perspektywą do 2030
Projekt
„Zmiany klimatu powodowane przez człowieka są rzeczywistością naukowo stwierdzoną i moralnym zobowiązaniem dla ludzkości.
W tym podstawowym zakresie moralnym miasta odgrywają kluczową rolę.”
Deklaracja „Współczesne niewolnictwo i zmiany klimatyczne –
zaangażowanie miast”, podpisana przez Burmistrzów i Papieża Franciszka w 2015 r
Z
ESPÓŁ OPRACOWUJĄCY:
Z
ESPÓŁIOŚ-PIB
Magdalena Dynakowska Magdalena Głogowska Anna Bojanowicz–Bablok Lars Briggs (FPP Enviro) Iwona Wagner (FPP Enviro)
Magdalena Ziółkowska (FPP Enviro) Anna Wójcikiewicz (FPP Enviro) Małgorzata Hajto
Anna Romańczak Ewelina Siwiec
ZESPÓŁ MIEJSKI
Małgorzata Furmaniak Barbara Gajek
Anna Kierzkowska Anna Koziak-Izdebska Jerzy Lasocki
Renata Ługowska Barbara Sobiczewska Maciej Wiszniewski
Spis treści
Synteza ... 7
1 Wstęp ... 10
2 Metoda opracowania Strategii ... 12
3 Udział mieszkańców w opracowaniu Strategii ... 16
4 Diagnoza ... 18
4.1 Zagrożenia wynikające ze zmian klimatu ... 18
4.2 Wrażliwość miasta na zmiany klimatu ... 20
4.3 Potencjał adaptacyjny miasta ... 42
4.4 Podatność miasta na zmiany klimatu... 46
4.5 Analiza ryzyka ... 48
5 Współzależność Strategii z dokumentami strategicznymi i planistycznymi Miasta ... 49
6 Wizja i cel Strategii ... 51
7 Cele szczegółowe i działania adaptacyjne ... 52
8 Wdrażanie Strategii ... 57
8.1 Monitoring realizacji celów i działań adaptacyjnych ... 57
8.2 Ewaluacja Strategii ... 58
8.3 Ramy finansowe ... 59
9 Podsumowanie ... 62
10 Literatura i materiały źródłowe ... 63
Spis załączników
1) Tendencje zmian wybranych zjawisk klimatycznych i ich pochodnych w latach 1981-2015
2) Ocena zmian klimatu i narażenia na czynniki klimatyczne dla horyzontu 2030 i 2050 na podstawie EURO- CORDEX
3) Koszty adaptacji do zmian klimatu. Raport ekonomiczny.
Spis rysunków
Rysunek 1. Proces opracowania strategii adaptacji miasta do zmian klimatu Rysunek 2. Elementy oceny podatności miasta na zmiany klimatu
Rysunek 3. Proces wdrażania Strategii
Rysunek 4. Mapa obszarów wrażliwości Siedlec
Rysunek 5. Udział powierzchni biologicznie czynnej w Siedlcach [%]
Rysunek 6. Udział powierzchni uszczelnionej w Siedlcach [%]
Rysunek 7. Miejska Powierzchniowa Wyspa Ciepła (MPWC) w Siedlcach, na podstawie obrazowania satelitarnego z dnia 5 lipca 2015 r.
Rysunek 8. Liczba mieszkańców w poszczególnych obszarach wrażliwości w Siedlcach
Rysunek 9. Udział dzieci (<5 roku życia) w populacji obszarów wrażliwości z zabudową mieszkaniową, w Siedlcach [%]
Rysunek 10. Udział osób starszych (> 65 roku życia) w populacji obszarów wrażliwości z zabudową mieszkaniową, w Siedlcach [%]
Rysunek 11. Miasto Siedlce na tle systemu obszarów chronionych Rysunek 12. Schemat przewietrzania i regeneracji powietrza w mieście
Rysunek 13. Obszary współzależności pomiędzy strategią adaptacji miasta do zmian klimatu i dokumentami strategicznymi i planistycznymi
Spis tabel
Tabela 1. Ramy pojęciowe dla opracowana Oceny Podatności
Tabela 2. Udział interesariuszy w opracowaniu Strategii adaptacji dla Siedlec
Tabela 3. Powiązanie Strategii z dokumentami strategicznymi i planistycznymi Miasta Tabela 4. Wskaźniki monitoringu realizacji celów adaptacyjnych
Tabela 5. Wskaźniki adaptacji miasta do zmian klimatu Tabela 6. Zewnętrzne źródła finansowania wdrażania Strategii
Synteza
Opracowanie Strategii adaptacji do zmian klimatu Miasta Siedlce zostało wykonane na podstawie Porozumienia nr 4/2017 z dnia 10 kwietnia 2017 r., zawartego pomiędzy Instytutem Ochrony Środowiska Państwowym Instytutem Badawczym a Miastem Siedlce, stanowiącego deklarację udziału Miasta Siedlec w projekcie „Climate change adaptation in small and medium size Cities”
dofinansowanym ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2009-2014 w ramach Funduszu Współpracy Dwustronnej, realizowanym przez Instytut na podstawie umowy z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Klimat Siedlec i okolicy ma charakter przejściowy i jest kształtowany przez wpływ mas powietrza kontynentalnego (ze wschodu) i oceanicznego (z zachodu). Brak większych barier orograficznych ułatwia ich przepływ zarówno w układzie południkowym, jak i równoleżnikowym. Wyniki analiz klimatycznych obejmujących lata 1981-2015 wskazują na systematyczne ocieplanie klimatu miasta i jego okolic, na co wskazuje między innymi wzrastający trend średniej rocznej temperatury powietrza.
Obserwowano coraz cieplejsze lata - wzrastały temperatury maksymalne oraz liczba dni upalnych (>30oC) i gorących (>25oC), a także dni z temperaturą minimalną >20oC (tzw. noce tropikalne). Zimy były coraz cieplejsze - nastąpiło zmniejszenie zarówno liczby dni z temperaturą maksymalną poniżej 0oC, jak też liczby dni z temperaturą minimalną poniżej -10oC. W Siedlcach wzrastała roczna suma opadów i liczba dni z opadem umiarkowanym. Nie odnotowano znaczących trendów dla częstości występowania ulew, burz i opadów nawalnych, które występowały głównie w okresie letnim.
Jednocześnie, systematycznie wzrastał czas trwania okresów bezopadowych i okresów suszy. Mimo dużej zmienności liczby dni z porywistym wiatrem zaobserwowano wyraźny trend spadkowy ich występowania oraz niewielki trend spadkowy osiąganej prędkości wiatru. Scenariusze klimatyczne przewidują dalsze zmiany klimatu we wskazanych wyżej kierunkach. Prognozuje się coraz cieplejsze lata, zwłaszcza wzrost temperatur ekstremach, spadek liczby dni przymrozkowych, a także znaczące zmniejszenie indeksu stopniodni dla temperatury średniodobowej <17oC oraz nieznaczne zwiększenie wartości indeksu stopniodni dla temperatury średniodobowej >27oC, co oznacza zmniejszone zapotrzebowanie na energię w miesiącach zimowych i nieco zwiększone w miesiącach letnich. Dla charakterystyk opadowych prognozowany jest wzrost zarówno ilości dni z opadem, jak i wysokość sumy rocznej opadu, narażenie na występowanie opadu ekstremalnego również nieznacznie wrasta. W odniesieniu do zagrożenia suszą prognozy nie wskazują na istotne zmiany długości ani liczny okresów bezopadowych, choć należy zaznaczyć, że już obecnie Siedlce mają mniej opadu niż średnia krajowa, a okresy suszy bywają odczuwalne.
Zmiany klimatu mają wpływ na funkcjonowanie miasta i jego mieszkańców. Jednym z poważniejszych problemów stają się coraz wyższe temperatury powietrza latem obserwowane w regionie, a których odczuwalność i skutki na terenie Siedlec są potęgowane wskutek zwartej zabudowy miejskiej, powodującej zjawisko miejskiej wyspy ciepła. W największym stopniu zagrażają one zdrowiu i życiu osób przewlekle chorych, seniorom, dzieciom, kobietom w ciąży oraz osobom bezdomnym. Wysoka temperatura powietrza negatywnie oddziałuje również na infrastrukturę i warunki jej użytkowania, np. komfort korzystania z budynków, uszkodzenia infrastruktury energetycznej i drogowej, obniżenie jakości wody i powietrza, potęguje zjawisko suszy meteorologicznej, glebowej i hydrologicznej. Przypadki występowania groźnych dla zdrowia fal upałów zaobserwowano w Siedlcach sierpniu 2010 i 2015 r. (17 dni).
W Siedlcach regularnie pojawiają się intensywne opady deszczu o charakterze rozlewnym oraz krótkotrwałe deszcze ulewne i nawalne gwałtowne powodzie lokalne typu „flash flood”. Mimo braku silnego trendu czasu trwania i intensywności opadów ekstremalnych w ciągu ostatnich 30 lat, scenariusze klimatyczne przewidują, że trend wzrostowy może pojawić się w przyszłości. Silne burze, często połączone z porywistym wiatrem i intensywnymi opadami, mogą powodować znaczne straty i zagrożenia w postaci podtopień, uszkodzonych drzew, budynków, utrudnień komunikacyjnych, uszkodzeń obiektów energetycznych i innych. W Siedlcach najwięcej przypadków nawałnic i burz w badanym wieloleciu zanotowano w roku 2001 - aż 43 dni z burzą. Najczęściej pojawiały się one w lipcu (średnio 7) i czerwcu (średnio 6). Nie stwierdzono zagrożenia wynikającego z powodzi od strony rzek.
W Siedlcach poważnym problemem jest susza. Przy stosunkowo niskiej średniej rocznej sumie opadów (o 90 mm niższa niż średnia krajowa), w ostatnich latach liczba dni bez opadu wykazywała nieznaczną tendencję wzrostową, choć okresy bezopadowe o czasie trwania ponad 5 dni nie wykazują znaczącego trendu Występowanie suszy na terenie miasta zwiększa odczuwalność i negatywne skutki upałów, oraz będzie utrudniać utrzymanie zieleni miejskiej i różnorodności biologicznej, które są istotnym elementem decydującym o potencjale miasta do adaptacji do zmian klimatu.
Wiatr jest kolejnym czynnikiem mającym wpływ na większość sektorów/obszarów miasta.
Występowanie silnego wiatru niesie za sobą znaczne straty w wielu dziedzinach gospodarki. Przede wszystkim są to straty w drzewostanie, budownictwie, łączności, rolnictwie i energetyce oraz utrudnienia komunikacyjne wynikające z ograniczenia przejezdności dróg. Bardzo często silny wiatr powoduje zagrożenie dla życia ludzkiego. W rejonie Siedlec i okolic średnie prędkości wiatru wynosiły ok. 4m/s. Maksymalna prędkość wiatru może dochodzić do 19 m/s. W tym rejonie występuje duże prawdopodobieństwo maksymalnych porywów wiatru związanych z ogólną cyrkulacją atmosfery. W okresie 1981-2015 notowano porywy wiatru dochodzące do 38 m/s (7 marca 2002). Tu w scenariuszach klimatycznych obserwujemy jednak trend malejący.
Uwzględniając obserwowane i prognozowane zagrożenia Miasto Siedlce podjęło wysiłki na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy warunków życia mieszkańców w zmieniających się warunkach klimatycznych. Pierwszym krokiem tych prac jest opracowanie Strategii adaptacji do zmian klimatu Miasta Siedlce. Na potrzeby Strategii dokonano szczegółowej analizy, w której oceniono warunki klimatyczne miasta, wrażliwość miasta na zmiany klimatu oraz potencjał adaptacyjny miasta do reagowania na zagrożenia związane ze zmianami klimatu. Na podstawie diagnozy przyjęto cele i działania adaptacyjne, które służyć będą poprawie bezpieczeństwa mieszkańców w zmieniających się warunkach klimatycznych przez zrównoważony rozwój, integrację przestrzenną oraz wzmocnienie świadomości i odpowiedzialności obywatelskiej. Zarówno diagnoza, jak i cele oraz działania adaptacyjne wypracowane zostały w oparciu o metodę ekspercko-partycypacyjną wspólnie przez zespół ekspertów IOŚ-PIB oraz przedstawicieli miasta i organizacji społecznych.
W toku przygotowań Strategii oceniono, że na zmiany klimatu szczególnie wrażliwy jest sektor zdrowie publiczne i jakość życia, w tym grupy szczególnie wrażliwe, takie jak: osoby powyżej 65 roku życia, dzieci poniżej 5 roku życia, osoby przewlekle chore (z chorobami układu krążenia i układu oddechowego), osoby niepełnosprawne z ograniczoną mobilnością oraz osoby bezdomne. Osoby te cechują się wysoką wrażliwością na czynniki klimatyczne takie jak upały i koncentracja zanieczyszczeń powietrza. Dużą wrażliwością na zmiany klimatu i ich pochodne cechuje się gospodarka ściekowa Siedlec oraz jej komponenty: system odprowadzania ścieków, sieć
wrażliwość związana jest z występowaniem powodzi miejskich. Sektorem priorytetowym, wrażliwym na zmiany klimatu jest również różnorodność biologiczna, szczególnie wrażliwa na susze, powodująca nieodwracalne zmiany w ekosystemach miejskich. Kolejnym ważnym dla miasta sektorem jest transport, wrażliwy na wskaźniki termiczne (mrozy), termiczno-opadowe (temperatury progowe i oblodzenia), opadowe (podtopienia, opady śniegu) oraz w przypadku sieci dróg – silne wiatry. Wysoka wrażliwości jest też związana ze stanem technicznym dróg oraz ruchem tranzytowym przez teren miasta. Cechy te potęgują niekorzystny wpływ wysokich temperatur na warunki życia w mieście, a także mogą utrudniać funkcjonowania transportu lokalnego w przypadku podtopień.
Zaplanowano działania adaptacyjne służące łagodzeniu zagrożeń wynikających ze zmian klimatu oraz ochronie mieszkańców, gospodarki i sektorów wrażliwych Siedlec. Działania adaptacyjne mają na celu stabilizację warunków termicznych i ograniczenie podtopień, poprawę dostępności do informacji i edukację społeczną dla skutecznego zapobiegania skutkom ekstremów klimatycznych, zabezpieczenie infrastruktury technicznej przed ryzykiem związanym ze zmianami klimatu oraz wzmocnienie potencjału adaptacyjnego poprzez wsparcie dla rozwoju lokalnych usług. Zaplanowano także działania służące wzrostowi efektywności energetycznej i ograniczeniu niskiej emisji w mieście.
Działania adaptacyjne podejmowane będą na wielu polach. Dotyczą zwiększania powierzchni terenów zieleni w mieście, w tym stosowania rozwiązań z zakresu błękitno- zielonej infrastruktury, informowania i edukacji mieszkańców o zmianach klimatycznych, wprowadzania zagadnień adaptacji do zmian klimatu w dokumentach miejskich, wsparcia dla systemów małej retencji, zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii na terenie miasta oraz wsparcia dla zrównoważonej mobilności.
Skuteczność działań adaptacyjnych zależy w dużym stopniu od zaangażowania w ich realizację władz lokalnych, służb miejskich, mieszkańców miasta i organizacji społecznych. Tylko wspólne zaangażowanie pozwoli skutecznie dążyć do celu głównego niniejszej Strategii – poprawy bezpieczeństwa mieszkańców w zmieniających się warunkach klimatycznych, przez zrównoważony rozwój, integrację przestrzenną oraz wzmocnienie świadomości i odpowiedzialności obywatelskiej.
1 Wstęp
Zjawiska powodowane przez zmiany klimatu są zagrożeniem dla społecznego i gospodarczego rozwoju wielu krajów na świecie, w tym także Polski. Na forum Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu1 trwają prace zmierzające do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, których oczekiwanym skutkiem byłoby łagodzenie zmian klimatu. Jednak wyniki badań naukowych jednoznacznie wskazują, że zmiany klimatu są nieuniknione i jest wysoce prawdopodobne, że ekstremalne zjawiska klimatyczne będące skutkiem tych zmian mogą nasilać się i pojawiać się coraz częściej.
Zjawiska ekstremalne przynoszą szkody i straty. W latach 2001-2011 na skutek niekorzystnych zjawisk pogodowych zarejestrowano w Polsce straty w wysokości ponad 56 mld zł. Szacuje się, że w przypadku niepodjęcia działań przystosowawczych do zmian klimatu straty te w latach 2021-2030 mogą wynieść ponad 120 mld zł2. Zjawiska ekstremalne powodują także szkody społeczne. Życie i zdrowie ludzkie, cierpienie i trauma poszkodowanych w wyniku zjawisk ekstremalnych nie mają ceny. Przygotowanie się do zmieniających się warunków klimatycznych adaptacja do zmian klimatu – staje się więc uzasadnioną strategią działania na poziomie międzynarodowym, krajowym i lokalnym.
Na poziomie międzynarodowym, realizując art. 4 Konwencji Klimatycznej, w 2006 r. Strony Konwencji przyjęły Program działań z Nairobi w sprawie oddziaływania, wrażliwości i adaptacji do zmian klimatu z 2006 r., w którym wskazano na potrzebę oceny możliwego wpływu zmian klimatu na dziedziny życia i tworzenie strategii ograniczenia tego wpływu. Wypełniając ustalenia tego programu Unia Europejska przyjęła w 2013 r. Strategię UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu3, w której zwrócono uwagę, że "trzy czwarte ludności Europy mieszka na obszarach miejskich, które często nie są dobrze przygotowane jeśli chodzi o środki przystosowawcze".
Realizując politykę UE w zakresie adaptacji do zmian klimatu Rząd RP podjął decyzję o potrzebie opracowania strategii adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu. W efekcie w Ministerstwie Środowiska opracowany został Strategiczny Plan Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030 (dalej SPA 2020)4. Został on przygotowany "z myślą o zapewnieniu warunków stabilnego rozwoju społeczno-gospodarczego w obliczu ryzyka, jakie niosą ze sobą zmiany klimatu, ale również z myślą o wykorzystaniu pozytywnego wpływu, jaki działania adaptacyjne mogą mieć nie tylko na stan polskiego środowiska, ale również wzrost gospodarczy." W SPA 2020 dostrzeżono szczególną wrażliwość miast na zmiany
1 Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992 r. (Dz. U. 1996 nr 53 poz. 238). Oficjalna strona konwencji http://unfccc.int/. (dalej: Konwencja Klimatyczna).
2Strategiczny Planu Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku 2030 http://klimada.mos.gov.pl/dokumenty/.
3 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego I Komitetu Regionów. Strategia UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Com(2013) 216 Final
4 Dokument został opracowany na podstawie analiz wykonanych przez Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy w ramach projektu pn. "Opracowanie i wdrożenie Strategicznego Planu Adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu - KLIMADA", realizowanego na zlecenie MŚ w latach 2011-2013 ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Tekst
klimatu wynikającą z dużej gęstości populacji ludzkiej i potęgowaną negatywnym oddziaływaniem antropopresji na środowisko. Wskazano jednocześnie na znaczenie miast i samorządu lokalnego w procesie adaptacji.
Zmiany klimatu są zjawiskiem globalnym, jednak skutki tych zmian są odczuwane przede wszystkim lokalnie. Ekspozycja na zagrożenia związane ze zjawiskami klimatycznymi, wrażliwość na te zjawiska oraz zdolność do podejmowania działań adaptacyjnych są charakterystyczne dla każdego miasta. Każde miasto w inny sposób reaguje na skutki zmian klimatu, a poszczególne elementy miasta
mieszkańcy i ich grupy, zabudowa, infrastruktura, usługi mają różną na nie wrażliwość. Każde miasto ma także swój niepowtarzalny kapitał ludzki i społeczny, a samorząd – własne narzędzia do podejmowania decyzji i działań w sytuacji zagrożenia. Samorząd ponosi więc odpowiedzialność za to, aby decyzje o rozwoju miasta były podejmowane z uwzględnieniem zmian klimatu i nie powodowały większego lub niekontrolowanego zagrożenia dla mieszkańców miasta, w szczególności dla tych grup społecznych, które są bardziej wrażliwe od innych. Strategia adaptacji jest narzędziem, które ma wspierać samorząd w realizacji tej misji, tj. zapewnieniu wysokiej jakości życia mieszkańcom w sytuacji zmieniających się warunków klimatycznych.
Mając powyższe na uwadze, Siedlce przystąpiły do Porozumienia nr 4/2017 z dnia 10 kwietnia 2017 r., zawartego pomiędzy Instytutem Ochrony Środowiska Państwowym Instytutem Badawczym a Miastem Siedlce stanowiącego deklarację udziału Siedlec w projekcie „Climate change adaptation in small and medium size Cities” dofinansowanym ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2009-2014 w ramach Funduszu Współpracy Dwustronnej, realizowanym przez Instytut na podstawie umowy z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej5. W ramach tego projektu opracowana została niniejsza Strategia adaptacji Miasta Siedlce do zmian klimatu.
Przystępując do projektu Siedlce zostały włączone do grona miast Polski podejmujących wysiłki na rzecz zapewnienia stabilnych warunków rozwoju miasta w obliczu zagrożeń, jakie niosą ze sobą zmiany klimatu. W gronie tym znajdują się 44 największe polskie miasta, które uczestniczą w projekcie "Opracowanie miejskich planów adaptacji w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców", realizowanym przez Ministerstwo Środowiska. Projekt ten jest realizacją zobowiązań Rządu polskiego wyrażoną w SPA 2020. W gronie tym jest także stolica Polski, w której powstaje Strategia adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy do roku 2030 z perspektywą do roku 2050, opracowywana w ramach projektu "ADAPTCITY"6 oraz Radom, w którym realizowany jest projekt "LIFE Radom Klima"7. Miasto Siedlce wraz z czterema innym miastami biorącymi udział w projekcie "ClimCities"
Bełchatowem, Ostrołęką, Tomaszowem Mazowieckim oraz Nowym Sączem, podejmuje podobne działanie, które ma na celu opracowanie Strategii adaptacji, a w konsekwencji zwiększenie bezpieczeństwa i poprawy warunków życia mieszkańców w zmieniających się warunkach klimatycznych.
Celem Strategii jest przystosowanie miasta do zmian klimatu, zwiększenie jego odporności na zjawiska ekstremalne oraz zwiększenie potencjału do radzenia sobie w sytuacjach wystąpienia ekstremalnych zjawisk klimatycznych.
5 Szczegółowe informacje o projekcie są dostępne na stronie http://climcities.ios.gov.pl/.
6 Informacje o projekcie znajdują się na stronie http://adaptcity.pl/.
7 LIFE RADOM KLIMA: Adaptacja do zmian klimatu poprzez zrównoważoną gospodarkę wodą w przestrzeni miejskiej Radomia (LIFE14 CCA/PL/000101) Informacje o projekcie znajdują się na stronie http://life.radom.pl/.
2 Metoda opracowania Strategii
Strategia jest narzędziem do podejmowania działań adaptacyjnych, które są uzasadnione kompleksową diagnozą zagrożeń dla miasta wynikających z istniejących i prognozowanych zmian klimatu oraz oceną podatności miasta na zjawiska klimatyczne i analizą ryzyka (Rysunek 1).
W opracowaniu Strategii uwzględniane są wytyczne Ministerstwa Środowiska zawarte w
"Podręczniku adaptacji dla miast"8. W nawiązaniu do tego dokumentu oraz przy wykorzystaniu doświadczeń krajowych i zagranicznych w zakresie planowania adaptacji do zmian klimatu, opracowana została metoda prac nad Strategią.
Rysunek 1. Proces opracowania strategii adaptacji miasta do zmian klimatu
Metoda opracowania Oceny podatności miasta na zmiany klimatu, która jest podstawą dla opracowania Strategii, oparta jest o następujące przyjęte w literaturze ramy pojęciowe (Tabela 1, Rysunek 12):
Tabela 1. Ramy pojęciowe dla opracowana Oceny Podatności
Zjawiska klimatyczne ekstremalne zjawiska atmosferyczne, a także wynikające z tych zdarzeń zjawiska pochodne, które stanowią zagrożenie dla społeczeństwa, środowiska i gospodarki;
Podatność
na zmiany klimatu
stopień, w jakim miasto jest niezdolne do poradzenia sobie z negatywnymi skutkami zmian klimatu. Podatność zależy od wrażliwości miasta na negatywne skutki zmian klimatu oraz jego potencjału adaptacyjnego;
Potencjał adaptacyjny zasoby miasta, które można wykorzystać w dostosowaniu się do zmian klimatu. Określane są przez pięć kategorii: zasoby finansowe, zasoby ludzkie, zasoby instytucjonalne, zasoby infrastrukturalne, zasoby wiedzy;
Wrażliwość na zmiany klimatu
stopień, w jakim miasto podlega wpływowi zjawisk klimatycznych.
Wrażliwość zależy od charakteru układu miejskiego i jego poszczególnych elementów, który jest w miarę stały (cechy fizyczne miasta, populacja zamieszkująca miasto) i raczej trudno podlega zmianom. Wrażliwość jest rozpatrywana w kontekście wpływu zjawisk klimatycznych („wrażliwość na…”). Wpływ może być bezpośredni i pośredni.
8 Podręcznik dostępny jest na stronie internetowej projektu KLIMADA http://klimada.mos.gov.pl/. (dalej:
Rysunek 2. Elementy oceny podatności miasta na zmiany klimatu Proces opracowania Strategii wyznaczają kolejne etapy:
1) Szczegółowa analiza zjawisk klimatycznych i ich pochodnych. W analizie uwzględnione zostały wybrane zjawiska klimatyczne i ich pochodne, które mogą stanowić zagrożenie dla miasta, takie jak upały, mrozy, oblodzenia, intensywne opady, powodzie, podtopienia, susze, opady śniegu, porywy wiatru, burze oraz koncentracja zanieczyszczeń powietrza. Charakterystykę zmian klimatu opracowano na podstawie danych meteorologicznych i hydrologicznych z lat 1981-2015 pozyskanych z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB. Analizy przyszłych warunków klimatycznych obejmowały horyzont 2030 (jako średnia z dziesięciolecia 2026-2035) i 2050 (jako średnia z dziesięciolecia 2046-2055). Szczegółowe informacje dotyczące danych, metod i wyników analizy zostały przedstawione w załączniku 1 do Strategii.
2) Ocena wrażliwości miasta na zmiany klimatu. Wrażliwość miasta jest analizowana poprzez wpływ zjawisk klimatycznych na sektory. Uwzględniono sektory wskazane w SPA 2020, a jednocześnie wymienione w Podręczniku. Pod pojęciem sektor rozumie się wydzieloną część funkcjonowania miasta wyróżnioną ze względu na określony typ aktywności społeczno-gospodarczej lub specyficzne aspekty zagospodarowania przestrzeni miejskiej. Sektory tworzą swoistą dla każdego miasta strukturę funkcjonalno-przestrzenną. Sektory zostały zdefiniowane poprzez komponenty, które opisują funkcjonowanie miasta oraz dają się (choćby pośrednio) określić w przestrzeni (przykładowo na sektor transportu składa się sieć dróg, obiekty obsługi i komunikacja miejska).
Dokonano podziału miasta na jednostki przestrzenne czyli obszary wrażliwości. Celem wyznaczenia obszarów wrażliwości jest rozpoznanie przestrzennej zmienności wrażliwości na zmiany klimatu ze względu na występowanie komponentów podlegających wpływowi czynników klimatycznych, w szczególności mieszkańców, najważniejszego – z punktu widzenia oceny wrażliwości – komponentu układu osadniczego miasta. Kryteriami wydzielenia stref są stopień urbanizacji i funkcja. Spotnień urbanizacji jest rozpoznany na podstawie proporcji terenów zabudowanych i powierzchni biologicznie czynnej. Udział Źródłem danych są zasoby Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej - Baza Danych Obiektów Topograficznych (BDOT 10k, aktualność danych 2015 r.) oraz ortofotomapa. Funkcja terenu jest określana na podstawie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania miasta. Granice obszarów wrażliwości nie są tożsame z jednostkami urbanistycznymi wskazanymi w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta. Podział ten odnosi się do stanu
istniejącego, służy diagnozie oraz wskazaniu terenów, w których należy podejmować działania adaptacyjne.
Ponadto, sposób zagospodarowania terenu, a w szczególności charakter i intensywność zabudowy, mają wpływ na warunki klimatyczne w mieście. Obszary wrażliwości są więc także zróżnicowane pod względem wpływu miasta na warunki klimatyczne.
Oceniono wrażliwość każdego z sektorów i elementów miasta na każde z analizowanych zjawisk klimatycznych. Analiza wrażliwości została przeprowadzona w oparciu o czterostopniową skalę oceny, uwzględniającą kryteria odnoszące się do bezpieczeństwa ludzi, strat finansowych oraz zakłóceń w funkcjonowaniu miasta. Skala ta jest następująca:
Brak wrażliwości: brak ofiar śmiertelnych; brak poszkodowanych; brak strat finansowych;
brak zakłóceń w funkcjonowaniu miasta;
Niska wrażliwość: obniżenie komfortu życia ludzi; pojedyncze przypadki poszkodowanych;
minimalne straty finansowe; minimalne zakłócenia w funkcjonowaniu miasta;
Średnia wrażliwość: zagrożenie zdrowia ludzi; znacząca liczba poszkodowanych; znaczące straty finansowe; znaczące zakłócenia w funkcjonowaniu miasta;
Wysoka wrażliwość: pojawienie się ofiar śmiertelnych; wysoka liczba poszkodowanych;
wysokie straty finansowe; uniemożliwienie funkcjonowania miasta.
Ocenę wrażliwości wypracowano wspólnie z przedstawicielami miasta.
3) Określenie potencjału adaptacyjnego miasta do radzenia sobie w sytuacji zagrożenia zjawiskami ekstremalnymi. Potencjał adaptacyjny został określony w pięciu kategoriach zasobów:
finansowych, ludzkich, infrastrukturalnych, instytucjonalnych i wiedzy. Zasoby te są kluczowe w podejmowaniu działań adaptacyjnych, zarówno planowanych i długoterminowych, jak i w reakcji na nagłe, nawet niespodziewane zagrożenie. Zasoby te są także niezbędne do radzenia sobie z negatywnymi skutkami zmian klimatu, jak i do wykorzystania szans, jakie powstają w zmieniających się warunkach. Należy także podkreślić, że zdolności adaptacyjne miasta, a więc na poziomie lokalnym, mogą być różne od tych zdolności na poziomie kraju, jednocześnie potencjał adaptacyjny lokalnych systemów jest zależny od tych na poziomie kraju i regionu (w szczególności w kontekście sytuacji ekonomicznej kraju oraz otoczenia prawnego, w którym miasto funkcjonuje).
W określeniu potencjału adaptacyjnego, oprócz dostępnych danych statystycznych wykorzystano wyniki ankiety dotyczącej wymienionych zasobów, która została wypełniona przez przedstawicieli urzędu miasta. Ocena potencjału adaptacyjnego miasta została także wykorzystana w planowaniu działań adaptacyjnych: zidentyfikowane braki w zasobach będą przedmiotem działań adaptacyjnych.
4) Ocena podatności miasta na zmiany klimatu. Ocena podatności stanowi wypadkową oceny wrażliwości i potencjału adaptacyjnego miasta i pozwala na ustalenie, które ze zjawisk klimatycznych stanowią dla miasta największe zagrożenie. Podatność miasta na poszczególne zjawiska klimatyczne oceniana jest w skali jaką zastosowano w ocenie wrażliwości. Potencjał adaptacyjny miasta może być wystarczający do zredukowania niekorzystnego wpływu zjawisk klimatycznych na miasto (wówczas podatność miasta może być oceniona jako mniejsza, niż wynika to z oceny wrażliwości) lub potencjał adaptacyjny miasta jest niewystarczający do zredukowania niekorzystnego wpływu zjawisk klimatycznych na miasto (wówczas ocena podatności miasta pozostaje na tym samym poziomie, co ocena wrażliwości).
5) Analiza ryzyka. W analizie ryzyka uwzględniono tendencje prognozowanych zmian w zjawiskach klimatycznych oraz ich skutki. Analiza miała na celu ustalenie, które ze zidentyfikowanych zagrożeń wymagają najpilniejszych działań adaptacyjnych. Ryzyko oceniane jest w skali:
Bardzo wysoki priorytet – wskazuje zagrożenia wymagające bezwzględnego wdrożenia działań adaptacyjnych, najszybciej jak to możliwe,
Wysoki priorytet – wskazuje zagrożenia wymagające wdrożenia działań adaptacyjnych w horyzoncie 2025 – 2030,
Średni priorytet – wskazuje zagrożenia wymagające działań adaptacyjnych, które mogą być wdrażane w horyzoncie dłuższym niż 2025 – 2030,
Niski priorytet – wskazuje zjawiska, które nie będą wymagały podejmowania działań.
6) Określenie wizji miasta i celu głównego Strategii. Wizja miasta została ustalona wspólnie z przedstawicielami miasta i nawiązuje do polityki rozwoju miasta wyrażonej w dokumentach strategicznych i planistycznych miasta.
7) Określenie celów szczegółowych i działań adaptacyjnych. Cele szczegółowe Strategii są odpowiedzią na rozpoznane zagrożenia związane ze zmianami klimatu. Dla zrealizowania wskazanych celów sformułowane zostały działania adaptacyjne z zakresu:
informowania i ostrzegania o zagrożeniach,
edukacji o zagrożeniach, ich skutkach, właściwych i niewłaściwych zachowaniach,
działań technicznych (inwestycje w środowisku),
działań organizacyjnych.
8) Określenie zasad wdrażania Strategii. Wdrożenie Strategii przesądza o sukcesie miasta w adaptacji do zmian klimatu. Istotną rolę w tym procesie pełni opracowanie systemu wdrażania Strategii oraz weryfikacja zawartych w niej zapisów poprzez monitorowanie i ewaluację (Rysunek 3). Proces wdrażania Strategii będzie polegał na realizacji sformułowanych w niej celów i działań adaptacyjnych.
Rysunek 3. Proces wdrażania Strategii
Monitoring ma na celu gromadzenie oraz analizę danych na temat przebiegu realizacji Strategii.
Pozwala spostrzec ewentualne nieprawidłowości w realizacji i wprowadzić niezbędne korekty umożliwiające osiągnięcie wcześniejszych założeń. Oznacza to, że istnieje potrzeba cyklicznego
monitorowania Strategii. W Strategii określono wskaźniki monitorowania celów i działań adaptacyjnych.
W ewaluacji wdrożenia Strategii określono wskaźniki kontekstowe. Wskaźniki kontekstowe pozwalają zmierzyć poziom adaptacji miasta. Nie odnoszą się bezpośrednio do efektów poszczególnych celów strategicznych, ale do poziomu celu głównego. Uwzględniają działania interesariuszy niekoniecznie wskazanych wprost w Strategii. Pozwalają także porównać miasto z innymi miastami o podobnej skali, problemach rozwojowych i adaptacyjnych oraz podobnej roli i charakterystyce.
W opracowaniu Strategii dołożono wszelkich starań, by zapewnić rzetelną diagnozę zagrożeń związanych ze zmianami klimatu i wiarygodny plan działania. Były to jednak oceny prognostyczne, które są co do zasady obarczone pewnym poziomem niepewności. W analizach tych na obarczone niepewnością prognozy klimatyczne nakładają się niepewności dotyczące przyszłego społecznego, gospodarczego i przestrzennego rozwoju miasta. Niemniej jednak dane, materiały, a w szczególności rozmowy, dyskusje z przedstawicielami urzędu miasta oraz konsultacje społeczne prowadzone w trakcie prac nad Strategią, pozwoliły skutecznie przeprowadzić procesy diagnozy i planowania adaptacji.
3 Udział mieszkańców w opracowaniu Strategii
Zapewnienie mieszkańcom możliwości udziału w tworzeniu strategii adaptacji ich miasta do zmian klimatu jest bardzo istotne z kilku względów. Przede wszystkim, to właśnie mieszkańcy dysponują unikatową wiedzą na temat codziennego funkcjonowania miasta, jego problemów i lokalnej specyfiki. Ponadto, aktywny udział mieszkańców w projektowaniu działań adaptacyjnych przyczyni się do zwiększenia akceptacji społecznej na etapie realizacji strategii.
Przedstawiciele miasta Siedlce brali aktywny udział w spotkaniach, których celem było opracowanie strategii adaptacji miasta (Tabela 2).
Podczas pierwszego spotkania, które odbyło się 23 maja 2017 r., na spotkaniu obecni byli przedstawiciele Zespołu Miejskiego, pracowników Urzędu Miasta. Podczas tego spotkania uczestnicy zapoznali się z celami i korzyściami wynikającymi z posiadania strategii adaptacji do zmian klimatu.
Omówione zostały zasady dalszej współpracy przy tworzeniu dokumentu Strategii. Uczestnicy określili wstępnie problemy, z jakimi miasto boryka się w wyniku występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych.
W dniu 20 lipca 2017 r. miało miejsce drugie spotkanie w ramach realizacji projektu. Podczas spotkania zaprezentowane zostały wyniki analiz klimatycznych dla Siedlec. Na spotkaniu poza przedstawicielami Zespołu Miejskiego byli obecni partnerzy społeczni. Przedyskutowano wspólnie wpływ zjawisk klimatycznych na miasto i życie mieszkańców.
Na kolejnym, trzecim spotkaniu które odbyło się dnia 6 października 2017 r., po przedstawieniu analizy podatności na zmiany klimatu oraz analizy ryzyka, Zespół Miejski i partnerzy społeczni przedyskutowali oraz uporządkowali zgodnie z priorytetami miasta działania adaptacyjne, a także doprecyzowali wizję i cel główny działań w zakresie adaptacji do zmian klimatu.
Tabela 2. Udział interesariuszy w opracowaniu Strategii adaptacji dla Siedlec
Lp. Tematyka/cel spotkania Interesariusze Efekty/ustalenia 1 Zapoznanie z projektem,
przedstawienie celów i korzyści dla miasta wynikających
z posiadania strategii
Urząd Miasta Zapoznanie się z projektem i metodyką pracy; przedstawienie
przez Interesariuszy podstawowych problemów w
mieście związanych z ekstremalnymi zjawiskami
pogodowymi.
2 Przedstawienie wyników analiz klimatycznych, określenie wizji i
celu głównego Strategii, określenie potencjału adaptacyjnego miasta
Urząd Miasta, Spółki Miejskie Wybór sektorów najbardziej wrażliwych w mieście na zmiany
klimatu; wstępny wybór wizji i celu głównego Strategii;
przedstawienie propozycji działań adaptacyjnych do ujęcia
w Strategii.
3 Podsumowanie etapu diagnozy:
wyniki analizy podatności i analizy ryzyka, przedstawienie propozycji celów szczegółowych
i działań adaptacyjnych, omówienie kwestii monitorowania strategii
Urząd Miasta (wydziały Gospodarki Przestrzennej i
Budownictwa, Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami, Gospodarki Komunalnej, Dróg),
Rada Miasta Siedlce, Mazowiecki Szpital Wojewódzki
w Siedlcach, ,Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. , Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Sp. z o.o. KM
PSP w Siedlcach
Ostateczne ustalenie wizji i celu głównego Strategii; uzgodnienie
i doprecyzowanie celów szczegółowych i działań
adaptacyjnych.
4 Diagnoza
4.1 Zagrożenia wynikające ze zmian klimatu
Jednym z założeń projektu było wykonanie analizy zjawisk klimatycznych w celu ustalenia, które ze zjawisk powodują zagrożenie dla Siedlec. Ocena tendencji zmian klimatu została wykonana w oparciu o historyczne dane klimatyczne z lat 1981-2015 pochodzące ze stacji synoptycznej IMiGW- PIB w Siedlcach oddalonej o 3 km od centrum miasta oraz w oparciu o scenariusze zmian klimatu dla horyzontu 2030 i 2050, w oparciu o wyniki symulacji klimatycznych obliczonych w ramach projektu EURO-CORDEX.
Dane historyczne wskazują, że średnia roczna temperatura powietrza w Siedlcach w badanym wieloleciu wyniosła 8,0C i zaobserwowano jej tendencję wzrostową o ok. 0,6C na dekadę. Podobne trendy zaobserwowano dla średniej temperatury maksymalnej (średnia dla wielolecia: 20,2C) i średniej temperatury minimalnej (średnia dla wielolecia: -4,5C).
Analiza temperatur okresów ciepłych/letnich wskazuje na stopniowe ocieplanie. Absolutna temperatura maksymalna w Siedlcach, która została zarejestrowana 31 lipca 1994 r., osiągnęła ekstremalnie wysoką wartość 35,5°C. Na przestrzeni lat zaobserwowano wyraźną tendencję wzrostową dla absolutnych temperatur maksymalnych. Coraz więcej obserwowano dni upalnych (Tmax>30°C) i dni gorących (Tmax>25°C) natomiast liczba fal upałów - okresów z temperaturą wynoszącą powyżej 30C i utrzymującą się co najmniej 3 dni - nie wykazuje istotnego trendu.
Analiza danych historycznych wskazuje na ocieplanie się temperatury również w okresach zimowych. Absolutna temperatura minimalna odnotowana została 14 stycznia 1987 roku i wyniosła - 33,3 °C, i zaobserwowano dla niej wyraźną tendencję wzrostową na przestrzeni wielolecia. Wystąpiła tendencja spadkowa (o ok. 1,8 dnia/dekada) liczby dni z temperaturą maksymalną <0C - obserwowana była duża zmienność tego wskaźnika - od kilku dni w latach ciepłych, do 77 dni w zimnym roku 1996. Liczba dni z temperaturą minimalną powietrza poniżej -10°C systematycznie spadała. Najwięcej dni z taką temperaturą było w roku 1985 i 1987 (42) a najmniej w roku 2015 (1przypadek). Liczba dni z przymrozkami (Tmin. <0°C) wyraźnie maleje (o 6,5 dnia/dekadę). Liczba ciągów z temperaturą minimalną powietrza <0°C wykazywała dużą zmienność z roku na rok osiągając w 1997r. i 2005 r. najwyższe wartości (ponad 10 ciągów). Obniżyła się liczba dni z przejściem temperatury przez 0C (o 4,4 dnia/dekadę).W badanym wieloleciu nie zaobserwowano istotnej zmiany liczby dni z pokrywą śnieżną (średnio 64 dni w roku) ani zmiany grubości pokrywy śnieżnej, która średnio wynosi 18,5 cm.
Zmiany zaobserwowano również w opadach atmosferycznych. Sumy roczne opadów charakteryzowały się dużą zmiennością, z najwyższą sumą roczną osiągającą 741 mm w 2010 roku, a najniższa w roku 1991, która wyniosła tylko 393 mm. W wieloleciu 1981-2015 sumy roczne opadów charakteryzują się tendencją wzrostową, średnio o 31mm/dekadę. Liczba dni z opadem umiarkowanym (większym bądź równym 10 mm) wzrastała o 1,3 dnia na 10 lat, natomiast liczba dni z opadem umiarkowanie silnym (większym bądź równym 20 mm) i silnym (większym bądź równym 30 mm) nie wykazywały znaczących zmian. Wzrastał natomiast opad maksymalny, co może zwiększać ryzyko nasilonego spływu powierzchniowego i wystąpienia podtopień o charakterze miejskim. Nie
zaobserwowano znaczącej tendencji dla liczby okresów bezopadowych (o czasie trwania ponad 5 dni) oraz czasu ich trwania (liczba dni).
Analiza danych hydrologicznych w rejonie Siedlec (rzeka Liwiec) w wieloleciu 1981-2015 wykazała występowanie licznych niżówek. Ich liczba dla Liwca kształtowała się od 13 (2013r.) do 207 (1983r.). Największe niedobory wody zaobserwowane były na początku lat 90. oraz w pierwszej dekadzie XXI w. W zlewni Liwca dość dużym problemem są krótkotrwałe niżówki których analiza wykazuje, że największy udział procentowy przypada na niżówki o długości trwania ponad 30 dni. Na terenie Siedlec występuje zagrożenie suszą na poziomie średnim.
Przeanalizowano niebezpieczne zjawiska meteorologiczne, takie jak burze i silny wiatr. W Siedlcach liczba burz w roku nieznacznie się zwiększała (o ok.1 burzę na dekadę), przede wszystkim w okresie letnim. Zaobserwowano wyraźny spadek liczby dni z porywami wiatru powyżej 17 m/s (o 5dni/dekadę) oraz spadek maksymalnej prędkości wiatru.
Zjawiskiem, które może powodować nasilające się problemy wraz ze zmianami klimatu jest jakość powietrza. Wartości stężeń pyłu PM2.5 za 2016 r. w Siedlcach przekraczały poziom dopuszczalny dla fazy I i II – odpowiednio 25 i 20 µg/m3. Natomiast wartości stężeń pyłu PM10 przekraczały dopuszczalny poziom dla wartości 24- godzinnych, a nie przekroczyły dopuszczalnego poziomu średniorocznego-40 µg/m3 9.
Prognozy zmian klimatu dla Siedlec na podstawie modeli klimatycznych wskazują na następujące możliwe tendencje:
wzrost liczby dni upalnych oraz zwiększenie się ilości fal upałów a także wzrost ilości nocy tropikalnych (dni z temperaturą minimalną >20oC),
osłabienie niekorzystnych zjawisk związanych z występowaniem niskich temperatur w okresie zimowym -liczba dni z temperaturą maksymalną poniżej 0oC oraz liczba dni z temperaturą minimalną poniżej -10oC ulegną zmniejszeniu,
liczba dni przymrozkowych oraz dni z przejściem temperatury przez 0oC w ciągu roku ulegną zmniejszeniu,
znaczące zmniejszenie się wartości indeksu stopniodni dla temperatury średniodobowej <17oC oraz nieznaczne zwiększenie się wartości indeksu stopniodni dla temperatury średniodobowej
>27oC, co oznacza zmniejszone zapotrzebowanie na energię w miesiącach zimowych i nieco zwiększone w miesiącach letnich,
zwiększenie się liczby dni z temperaturą średniodobową >10oC, co jest wskaźnikiem wydłużenia okresu wegetacyjnego niektórych roślin,
wzrost zarówno liczby dni z opadem jak i wysokość sumy rocznej opadu,
nieznaczny wzrost narażenia na opad ekstremalny,
zagrożenie suszą nie wskazuje na istotne zmiany: długość najdłuższego okresu bezopadowego i liczba okresów bez opadu dłuższych od 5 dni nie wykazuje znaczących zmian.
9 Roczna Ocena Jakości Powietrza w województwie mazowieckim. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. Raport za rok 2016. Warszawa, Kwiecień 2017.
4.2 Wrażliwość miasta na zmiany klimatu
Wrażliwość miasta na zmiany klimatu jest cechą względnie stałą, determinowaną fizycznymi cechami poszczególnych elementów miasta. Do takich elementów miasta należy jego struktura funkcjonalno-przestrzenna, rozumiana jako układ i wzajemne relacje terenów pełniących w mieście określone funkcje, zróżnicowanych pod względem proporcji terenów zabudowanych i terenów biologicznie czynnych, a także cech populacji mieszkańców.
4.2.1 Obszary wrażliwości miasta na zmiany klimatu
Wrażliwość Siedlec na zmiany klimatu oceniono w nawiązaniu do struktury funkcjonalno- przestrzennej miasta. Dokonano podziału miasta na dziewięć obszarów wrażliwości (Rysunek 4):
I – Zwarta zabudowa historyczna
II – Osiedla mieszkaniowe wielorodzinne III – Zabudowa jednorodzinna intensywna IV – Zabudowa jednorodzinna ekstensywna V – Zabudowa rozproszona
VI – Tereny usług o swobodnej lokalizacji
VII – Tereny przemysłowe i składowe, w tym tereny kolejowe, wielkie centra handlowe i inne technicznie zainwestowane (bez znacznego udziału budynków mieszkalnych)
VIII – Osnowa przyrodnicza miasta
IX – Tereny otwarte (otoczenie zurbanizowanej części miasta).
Obszary te były wykorzystane w dalszych analizach i posłużyły do oceny przestrzennego zróżnicowania wrażliwości miasta. Dla obszarów obliczono udział terenów biologicznie czynnych, udział powierzchni uszczelnionej – dwa podstawowe wskaźniki charakteryzujące wrażliwość miasta na zmiany klimatu. Oceniono także zjawisko powierzchniowej miejskiej wyspy ciepła, oraz zagrożenie powodziowe. Dodatkowo, obliczono gęstość zaludnienia oraz udział osób z grup szczególnie wrażliwych zamieszkujących poszczególne obszary.
Rysunek 4. Mapa obszarów wrażliwości Siedlec
Źródło: Op. wł. na podstawie BDOT 10k i ortofotomapy
4.2.2 Udział powierzchni biologicznie czynnej i powierzchni uszczelnionej
Udział powierzchni biologicznie czynnej (Rysunek 5) oraz udział powierzchni uszczelnionej (Rysunek 6) w zagospodarowaniu miasta ma zasadnicze znaczenie dla jego wrażliwości na zmiany klimatu. Tereny biologiczne czynne obniżają temperaturę powierzchni i powietrza oraz poprawiają wilgotność powietrza, wpływając tym samym na łagodzenie efektu miejskiej wyspy ciepła. Jeżeli powierzchnia terenu zieleni jest większa niż 1 ha, jest ona w stanie utrzymać unikalny mikroklimat nawet przy wysokich temperaturach i niskich opadach10. Tereny zieleni również w zasadniczy sposób zwiększają retencję krajobrazową wody, zapobiegają podtopieniom i powodziom miejskim i odciążają system kanalizacji w przypadku wystąpienia nagłych wysokich opadów11.
Mapa obrazująca udział powierzchni biologicznie czynnej wskazuje, że najmniejszy udział powierzchni biologicznie czynnej, poniżej 15%, występuje na terenach usług o swobodnej lokalizacji V-4. Również niski udział zieleni występuje na terenach usług o swobodnej lokalizacji V-7 i na terenach przemysłowych i składowych w obszarach VI-2, gdzie zamyka się ona w granicach 15-30%.
Na rozległych terenach obejmujących linię kolejową oraz liczne zakłady i hurtownie przemysłowo- produkcyjne VI-1, oraz w obszarze VI-4, obejmującym tereny Regionalnego Ośrodka Sportu, Rekreacji, Rehabilitacji i Turystyki, Aquapark, stadion miejski i boiska treningowe, a także w obszarach VI-1 i VI-4 wartość ta osiąga 30-40%.
Na terenach, charakteryzujących się niskim udziałem powierzchni biologicznie czynnej, udział powierzchni uszczelnionych jest największy. W niektórych obszarach centralnych wskaźnik uszczelnienia powierzchni osiąga wartości powyżej 70% (VI-2 i V-7), a nawet 90% (V-4).
Udział powierzchni biologicznie czynnej w granicach 50%-60% znajduje się w centralnych i północnych terenach miasta, w terenach wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych i intensywnej zabudowy jednorodzinnej (II-1, II-4, II-6, II-8 oraz III-4). Obszary te charakteryzują się najwyższym w mieście wskaźnikiem gęstości zaludnienia czyli 150 osób/ha (Rysunek 8). . W pozostałych osiedlach mieszkaniowych wielorodzinnych (obszary II-5, II-7, II-10 i II-12) udział powierzchni biologicznej czynnej jest nieco niższy i wynosi 40%-50%. Natomiast obszary intensywnej zabudowy jednorodzinnej to obszary o wysokim udziale zieleni - nawet 50%-70%.
Zawraca uwagę, że w obszarze zabudowy śródmiejskiej (I-1), udział powierzchni biologicznie czynnej wynosi 40%-50%. Jest to bardzo wysoki wskaźnik w śródmiejskich układach urbanistycznych. Dla przykładu, w praktyce planów zagospodarowania przestrzennego w miastach Polski, średni udział powierzchni biologicznie czynnych w obszarach mieszkalnych kształtuje się na poziomie 30% (zabudowa mieszkaniowa wielorodzinna), 35% (zabudowa wielorodzinna niska), 40%
(zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna szeregowa), 48% (zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna wolnostojąca), 60% (nowa zabudowa rezydencjonalna)12. Należy podkreślić, że w strefie śródmiejskiej, historyczny układ urbanistyczny jest objęty ochroną na konserwatorską. Wymogi ochrony zabytków często ograniczają możliwości przekształceń przestrzenni zgodnie z potrzebami
10 von Stülpnagel, A., Horbert, M. and Sukopp, H., 1990. The importance of vegetation for the urban climate. W:
Sukopp, H., red. Urban ecology, The Hague: SPB Academic Publishing.
11 Wagner, I., Krauze K., Zalewski, M. 2013. Błękitne aspekty zielonej infrastruktury [W:] Bergier, T., Kronnenberg, J., Lisicki, P. Przyroda w mieście - Rozwiązania. Zrównoważony Rozwój - Zastosowania (nr 4/2013). Fundacja Sendzimira.
12 Teresa Mądry Krzysztof Słysz. 2011. Powierzchnie biologicznie czynne w planowaniu przestrzennym miast.
adaptacji do zmian klimatu. Wysoki wskaźnik powierzchni biologicznie czynnej w śródmiejskiej części Siedlec może być wykorzystany w łagodzeniu skutków zmian klimatu.
Pozostałe tereny miasta posiadają duży udział powierzchni biologicznie czynnej, często przekraczający 70%, tworząc zielony pierścień wokół centrum miasta, obejmujący dolinę rzek Muchawka i Helenka jak również obszaru Zalewu Muchawka o powierzchni 28 ha13. Są to tereny o najmniejszej wrażliwości na zmiany klimatu, stanowiące zarazem obszar, który może stanowić przestrzeń wspomagającą adaptację miasta do tych zmian, poprzez zapewnienie krajobrazowej retencji wody, łagodzenie wysokich temperatur, podtrzymywanie różnorodności biologicznej w przyrodniczym systemie miasta Jednocześnie tereny tego systemu takie jak Błoni Siedleckich i rejon zalewu Muchawka dają możliwości wykorzystania rekreacyjnego przez mieszkańców Siedlec.
13 Program Ochrony Środowiska Miasta Siedlce na lata 2016-2020
Rysunek 5. Udział powierzchni biologicznie czynnej w Siedlcach [%]
Źródło: Op. wł. na podstawie BDOT 10k
Rysunek 6. Udział powierzchni uszczelnionej w Siedlcach [%]
Źródło: Op. wł. na podstawie BDOT 10k
4.2.3 Miejska Powierzchniowa Wyspa Ciepła
Dla obszaru Siedlec nie są dostępne dane meteorologiczne o stopniu szczegółowości i reprezentatywności przestrzennej odpowiedniej dla opracowania szczegółowej mapy miejskiej wyspy ciepła. Dlatego też, na potrzeby Strategii, opracowany został rozkład Miejskiej Powierzchniowej Wyspy Ciepła (MPWC) na podstawie zdjęcia satelitarnego zarejestrowanego z pokładu satelity Landsat 8.
Do oceny warunków meteorologicznych i wyboru odpowiedniego terminu do oceny MPWC przeprowadzono szereg analiz z wykorzystaniem danych naziemnych pozyskanych z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowego Instytutu Badawczego (wartości parametrów meteorologicznych zmierzonych na stacji synoptycznej IMGW-PIB Siedlce: temperatura powietrza, wilgotność względna, ciśnienie atmosferyczne, prędkość i kierunek wiatru, zachmurzenie ogólne, temperatura gruntu i wysokość opadów). Na tej podstawie do wykonania i zobrazowania MPWC wybrano termin 5 lipca 2015 roku tak, aby objąć możliwie najbardziej aktualne zagospodarowanie terenu. Rozkład temperatury powierzchni obliczono na podstawie prawa Planck’a, a obraz satelitarny poddano korekcji radiometrycznej i atmosferycznej.
Rozkład MPWC w Siedlcach w dniu 5 lipca 2015 roku, przedstawia Rysunek 7. Analiza danych satelitarnych wskazuje na ścisły związek pomiędzy MPWC a zagospodarowaniem terenu w Siedlcach.
MPWC jest wyższa w terenach zainwestowanych, ze znacznym udziałem powierzchni uszczelnionych (Rysunek 6), niższa natomiast w obszarach o większym udziale terenów biologicznie czynnych (Rysunek 5).
Najniższe temperatury powierzchni były obserwowane w osnowie przyrodniczej miasta, i osiągały wartość ok 20-30C. Zabudowa miasta znacząco podwyższała temperaturę powierzchni na pozostałych obszarach. Najwyższe temperatury wystąpiły na silnie uszczelnionych i pozbawianych obszarów biologicznie czynnych terenach przemysłowych, składowych i zainwestowanych VI-1, VI- 6. Są to równocześnie obszary o niskim udziale zabudowy mieszkaniowej. Najwyższe temperatury wystąpiły również w części osiedli mieszkaniowych wielorodzinnych położonych w centralnej części miasta II-9 i II-10. Temperatura powierzchniowa dochodziła tam do ponad 40C, co było wartością wyższą o ponad 20C od wartości temperatur w osnowie przyrodniczej Siedlec, stanowiącej obszar referencyjny. Temperatury powierzchni na terenach zagospodarowanych przez osiedla mieszkaniowe wielorodzinne (II), o zabudowie jednorodzinnej intensywnej (III) i ekstensywnej (IV) były nieco niższe i osiągały wartość 30-35C. W niektórych terenach o ekstensywnej zabudowie jednorodzinnej (IV-4, IV-5) temperatury powierzchniowe osiągały podobne wartości jak w terenach o swobodnej lokalizacji (V-1, V-2, V-4) i kształtowały się w zakresie ok. 25-30C, co wciąż jest temperaturą znacząco wyższą w porównaniu z obszarami referencyjnymi w otoczeniu miasta. Obszary mieszkaniowe, które równocześnie posiadają wysokie wartości temperatur powierzchniowych są obszarami o szczególnej wrażliwości. W obszarach, w których powierzchnie intensywnie się nagrzewają, wysokie temperatury powietrza mogą być bardziej dotkliwe dla mieszkańców.
Rysunek 7. Miejska Powierzchniowa Wyspa Ciepła (MPWC) w Siedlcach, na podstawie obrazowania satelitarnego z dnia 5 lipca 2015 r.
Źródło: Mapa radiacyjna terenu na podstawie zdjęcia satelitarnego Landsat 8.
4.2.4 Obszary zagrożenia powodziowego
Siedlce położone są w zlewni Liwca, który jest dopływem rzeki Bug. Miasto położone jest pomiędzy dolinami dwóch rzek – Muchawki i Helenki, które prowadzą wody w kierunku północnym do rzeki Liwiec (położonej poza granicami miasta). Muchawka na terenie miasta ma charakter meandrujący (jest nieuregulowana), co stanowi dużą wartość adaptacyjną, przyrodniczą, rekreacyjną i wspierającą różnorodność biologiczną. Na tarasie zalewowym Muchawki, w obrębie środkowej części doliny zlokalizowanej w Siedlcach, utworzono zalew, o powierzchni 28 ha, wykorzystywany do celów rekreacyjnych. Zbiornik ten zasilany jest przez kanał odchodzący od rzeki. Na wschód od Siedlec przepływa rzeka Helenka, częściowo wzdłuż granicy miasta, będąca w całości uregulowanym ciekiem. Jej źródła znajdują się w rejonie miejscowości Ujrzanów. Płynąc dalej na północ zasila Stawy Siedleckie, a swój bieg kończy, podobnie jak Muchawka, w Liwcu. Ponadto w północnej części miasta występuje ciek bez nazwy, przykryty na znacznym odcinku. Jego początek (na powierzchni) zlokalizowany jest w rejonie skrzyżowania ulic Jagiełły i Sokołowskiej. Ciek ten uchodzi również do Liwca.
Na terenie miasta Siedlce nie występują obszary zagrożenia powodziowego (obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest niskie i wynosi raz na 500 lat) ani obszary szczególnego zagrożenia powodziowego (obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest wysokie i wynosi raz na 10 lat lub średnie i wynosi raz na 100 lat)14. Dla zlewni Liwca, którego dopływami są Muchawka i Helenka, wykonano ”Studium dla obszarów nieobwałowanych narażonych na niebezpieczeństwo powodzi rzeki Liwiec”. W studium pominięto analizę dopływów Liwca. Przekazane organom administracji przez RZGW w kwietniu 2015 r. mapy zagrożenia powodziowego oraz ryzyka powodziowego nie obejmują rzek Muchawki, Helenki i Liwca15.
Obszary położone w dolinach rzecznych Muchawki i Helenki, w granicach ich tarasów zalewowych, narażone są natomiast na podtopienia. Zjawiska te występują szczególnie w okresach wiosennych roztopów jak również w czasie letnich ciągłych opadów. Wg danych UM z ostatnich kilku lat wśród terenów szczególnie wrażliwych na podtopienia znalazły się ogródki działkowe
„Kolejarz” przy ul Targowej, ul. Strzalińska (zabudowa jednorodzinna), ul. Starowiejska (zabudowa jedno i wielorodzinna), ul. Okrężna (zabudowa jednorodzinna), ul. Floriańska (I Liceum Ogólnokształcące), ul. Brzeska. Liczba podtopień na wymienionych terenach wykazuje wyraźną tendencję spadkową, co jest ściśle powiązane z inwestycjami miasta w zakresie usprawnienia kanalizacji.
4.2.5 Wrażliwość wybranych sektorów i ich komponentów
Przedmiotem analizy wrażliwości były sektory funkcjonowania miasta (rozdz. 2). Pod pojęciem sektor rozumie się wydzieloną część funkcjonowania miasta, wyróżnioną ze względu na określony typ aktywności społeczno-gospodarczej lub jego specyficzne cechy. Sektory tworzą swoistą dla każdego miasta strukturę funkcjonalno-przestrzenną, wpływającą na klimat miasta lub poddane oddziaływaniu klimatu.
Do analizy wrażliwości wybrano następujące sektory, zdefiniowane poprzez komponenty które opisują ich funkcjonowanie oraz dają się (choćby pośrednio) określić w przestrzeni: zdrowie
14 Ustawa z dn. 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz.U. z 2017 r. poz. 1121)
15 Projekt SUiKZP, grudzień 2016
publiczne i jakość życia wraz z jego komponentami: populacją miasta, osobami >65 roku życia, dziećmi <5 roku życia, osobami przewlekle chorymi (choroby układu krążenia i układu oddechowego), osobami niepełnosprawnymi z ograniczoną mobilnością, osobami bezdomnymi oraz infrastrukturą ochrony zdrowia i opieki społecznej, różnorodność biologiczna wraz z systemem przyrodniczym miasta, gospodarka ściekowa i tworzące ją komponenty: system odprowadzania ścieków, sieć kanalizacyjna i obiekty systemu gospodarki ściekowej (przepompownie, oczyszczalnie) , transport wraz z jego komponentami: siecią dróg, obiektami usługi oraz komunikacją miejską, a także sektory: dobra kultury, gospodarka wodna, energetyka i gospodarka.
Przeprowadzone analizy oraz konsultacje z przedstawicielami miasta wykazały, że spośród wymienionych sektorów, za najbardziej wrażliwe na zmiany klimatu w Siedlcach należy uznać:
zdrowie publiczne i jakość życia,
różnorodność biologiczna,
gospodarkę ściekową, oraz
transport.
Zdrowie publiczne i jakość życia jest sektorem, który charakteryzuje się największą wrażliwością na zmiany klimatu spośród wszystkich badanych sektorów w Siedlcach. Wrażliwość sektora badano w odniesieniu do dwóch podstawowych aspektów: mieszkańców miasta oraz infrastruktury związanej ze zdrowiem publicznym oraz opieką społeczną.
Przestrzenny rozkład wrażliwości sektora zdrowie publicznego w Siedlcach jest przede wszystkim zależny od rozmieszczenia ludności (Rysunek 8), w szczególnie grup szczególnie wrażliwych (Rysunek 9 i Rysunek 10). Obszary o największej gęstości zaludnienia znajdują się w centrum miasta i obejmują wielorodzinne osiedla mieszkaniowe, zwartą zabudowę śródmiejską oraz zabudowę jednorodzinną intensywną - w szczególności obszary osiedli mieszkaniowych (II) oraz w mniejszym stopniu obszary I-1 i III-4. Mimo, że teren zwartej zabudowy śródmiejskiej (obszar I-1) jest w nieco mniejszym stopniu zaludniony niż inne tereny miasta, (w granicach 50-100 mieszkańców na hektar), należy mieć na uwadze, że w rejonie tym zamieszkuje duża populacja osób powyżej 65 roku życia, udział tych osób w wydzielanej jednostce wynosi ponad 20% (Rysunek 10). Podobna sytuacja dotyczy obszarów II-2 i II-6, gdzie gęstość zaludnienia wynosi 100-150 mieszkańców na hektar, zaś odsetek osób starszych powyżej 65 roku życia wynosi powyżej 20%. Obszary te należy uznać za szczególnie wrażliwe zwłaszcza, że analiza rozkładu MPWC wskazuje, że temperatury powierzchni w tych jednostkach osiągały wartości dochodzące do 35C, zaś udział powierzchni biologicznie czynnej jest niewielki – w granicach 40 – 60 % (jedynie w jednostce II-2 osiąga wysokie wartości 70-80%). W obszarach tych odczuwalność upałów jest więc znaczna, co ma szczególne znaczenie dla osób starszych i przewlekle chorych (choroby układu oddechowego i sercowo-naczyniowego), a w przypadku wystąpienia ekstremalnych temperatur – również dla osób o ograniczonej mobilności.
We wschodniej i centralnej części miasta (IV-5, IV-11 i II-5, czyli w obszarach zabudowy jednorodzinnej ekstensywnej i osiedli mieszkaniowych wielorodzinnych), mieszka największy odsetek dzieci poniżej 5 roku życia, osiągający wartości powyżej 15% (Rysunek 9). Podobnie wysoki odsetek dzieci zamieszkuje zabudowę jednorodzinną intensywną w obszarach III-1, III-2, III-3,III-5 i III-7 oraz zabudowę jednorodzinną ekstensywną w obszarach IV-2, IV-3, IV-4, IV-8, IV-9 i IV-12 a także osiedla mieszkaniowe wielorodzinne w obszarze II-7. Dzieci poniżej 5 roku życia również traktuje się jako grupę szczególnie wrażliwą na zmiany klimatu. Jednak z uwagi na niską ogólną liczbę ludności w tych terenach, na wysoki udział powierzchni biologicznie czynnej (w granicach 50 – 80%; Rysunek
5), oraz znikomy wpływ MPWC (Rysunek 7) nie są one rozpatrywane jako obszary o bardzo dużej wrażliwości na zmiany klimatu.
Analiza poszczególnych komponentów sektora zdrowia publicznego wykazała, że mieszkańcy miasta są w największym stopniu wrażliwi na upały oraz niską jakość powietrza. Osoby z ograniczoną mobilnością (niepełnosprawni, dzieci, osoby starsze) są w wysokim stopniu wrażliwi na zjawiska termiczne (upały, mrozy temperatury progowe) oraz niską jakość powietrza, podobną wrażliwością cechują się osoby przewlekle chore (z chorobami układu krążenia i układu oddechowego), wykazując wrażliwość na upały, temperatury progowe i zanieczyszczenia powietrza. Oblodzenia, podtopienia, opady śniegu i wiatr wpływają na mieszkańców w stopniu średnim lub niskim, są to wpływy pośrednie, utrudniające funkcjonowania miasta. Ogólnie, najbardziej wrażliwą grupą na poszczególne zjawiska klimatyczne i ich pochodne są osoby powyżej 65 roku życia, dzieci poniżej 5 roku życia oraz osoby przewlekle chore, a także osoby niepełnosprawne z ograniczoną mobilnością oraz osoby bezdomne.
W zakresie infrastruktury ochrony zdrowia, w Siedlcach funkcjonuje 59 podmiotów ambulatoryjnych i ich liczba stale wzrasta. Za wyższą liczbą przychodni idzie większa dostępność ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. W roku 2016 na 10 tys. mieszkańców Siedlec przypadało 8 przychodni (od roku 2010 wartość ta rośnie), podczas gdy wartość wskaźnika dla województwa wynosiła 4,92, a dla kraju 5,2116. W Siedlcach leczenie szpitalne świadczą trzy podmioty.
Największym pod względem skali prowadzonej działalności jest Mazowiecki Szpital Wojewódzki w Siedlcach Sp. z o.o. W 2014 r. zrealizował on kontrakty na leczenie szpitalne na kwotę ponad 100 mln zł. Drugim największym podmiotem jest Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Siedlcach, który zrealizował świadczenia na kwotę ok. cztery razy mniejszą (blisko 27 mln zł).
Trzecim podmiotem świadczącym leczenie szpitalne w Siedlcach jest podmiot prywatny – Zespół Chirurgii Jednego Dnia „Medica”, przy czym skala jego działalności jest 10-krotnie mniejsza niż SPZOZ i 40-krotnie mniejsza niż Szpitala Wojewódzkiego. Pomimo to, jak wynika z badania ankietowego, połowa dorosłych mieszkańców Siedlec ocenia dostępność opieki zdrowotnej na terenie miasta, jako małą, zaś zbliżony odsetek ocenia jakość opieki zdrowotnej na terenie miasta, jako wysoką lub bardzo wysoką (najwyższy odsetek ocen pozytywnych odnotowano w grupie najbogatszych, a negatywnych w grupie najuboższej). Zarówno z analizy danych zastanych jak i z jakościowej części badania wynika, że istotnym problemem w zakresie ochrony zdrowia mieszkańców Siedlec, jest zbyt niski kontrakt na leczenie szpitalne, szczególnie w zakresie kardiologii17.
16 Bank Danych Lokalnych, 2016r.
Rysunek 8. Liczba mieszkańców w poszczególnych obszarach wrażliwości w Siedlcach
Źródło: Op. wł. na podstawie danych UM Siedlce
Rysunek 9. Udział dzieci (<5 roku życia) w populacji obszarów wrażliwości z zabudową mieszkaniową, w Siedlcach [%]
Źródło: Op. wł. na podstawie danych UM Siedlce
Rysunek 10. Udział osób starszych (> 65 roku życia) w populacji obszarów wrażliwości z zabudową mieszkaniową, w Siedlcach [%]
Źródło: Op. wł. na podstawie danych UM Siedlce
