DARIUSZ SZYRA
44-307 Wodzisław Śląski, ul. Górnicza 60/7
Ptaki wodne kompleksu stawowego Wielikąt
Wiedzę o awifaunie kompleksu stawowego Wielikąt uznać można za zadowalającą. Na podstawie wieloletnich, indywi- dualnych jak i zespołowych prac terenowych poznano stan i kierunki zmian populacji lęgowych gatunków wodno-błot- nych (Cempulik 1985, Szyra 2001). Dokumentacja ornitolo- giczna zawarta w powyższych opracowaniach obejmuje okres do roku 1996 włącznie. Kompleks stawów Wielikąt rozpozna- ny został jako mająca ogromne znaczenie ostoja ptaków lęgo- wych i przelotnych na Górnym Śląsku. W wydanym w 1994 r.
opracowaniu – wykazie 118 miejsc ważnych dla ochrony pta- ków w Polsce – jest on wymieniany jako spełniający kryteria ostoi ptaków o znaczeniu krajowym (Gromadzki i in. 1994).
O wartości ornitologicznej stawów Wielikąt stanowią przede wszystkim:
-duża liczba gatunków lęgowych
-wysoka liczebność wielu gatunków ptaków lęgowych
-lęgi gatunków zagrożonych w skali globalnej, europej- skiej, krajowej i regionalnej (wg Dyrcz i in. 1991, Tucker, Heath 1994, Głowaciński 2001)
-występowanie wysokich koncentracji wielu gatunków pta- ków wodnych w okresie przelotów.
W niniejszym artykule przedstawiono spis wszystkich ga- tunków ptaków wodnych stwierdzonych na stawach „Wieli- kąt" do roku 2001 włącznie. Wszystkie informacje cytowane z lat 1984-96 pochodzą z pracy Szyry (2001) a część z nich uzupełniono. Dane z lat 1997-2001 obejmują niepublikowa- ne obserwacje faunistyczne z terenu „Wielikąta", znajdujące się w Banku Informacji Awifaunistycznych Muzeum Górno- śląskiego w Bytomiu, dokonane przez autora oraz innych or- nitologów.
Stawy hodowlane Gospodarstwa Rybackiego „Wielikąt"
w Lubomi (powiat wodzisławski), usytuowane są w dolinie Odry, w bezpośrednim sąsiedztwie tej rzeki, w odległości kil- kunastu kilometrów na północ od Bramy Morawskiej. Oto- czenie kompleksu stawów stanowią pola i łąki, najbliższe za- budowania należą do wsi Lubomia i Syrynia. Około 300 m od stawów w kierunku południowo-zachodnim położony jest wodny ośrodek rekreacyjny w Bukowie. Odra przepływa około 500 m od stawów na zachód od Wielikąta. W sąsiedztwie brak większych lasów, a najbliższe zagajniki znajdują się około 1 km na zachód. Większy kompleks leśny (500 ha) w okolicy Rogowa jest położony około 3 km na południowy wschód od Wielikąta. Część grobli porastają stare drzewa liściaste (m.in.
dąb szypułkowy Quercus robur, lipa drobnolistna Tilia corda- ta, olsza czarna Alnus glutinosa, wierzba biała Salix alba, klon polny Acer campestre, klon zwyczajny A. platanoides, jesion Fraxinus excelsior, robinia akacjowa Robinia pseudacacia, grab zwyczajny Carpinus betulus, brzoza brodawkowata Betu- la verrucosa). Przez część wschodnią kompleksu przebiega to- warowa linia kolejowa (ryc. 1).
Woda do napełniania i zasilania stawów, pochodzi z poto- ków Syrynka i Lubomka. Do pierwszego z nich odprowadzane są dodatkowo wody kopalni „Anna” w Pszowie, stąd obecność osadników mułowych w południowo-wschodniej części kom- pleksu stawów.
Omawiany teren wraz z centralnie położonymi zbiornika- mi obejmuje powierzchnię ok. 800 ha. Kompleks składa się z dziewięciu większych (17-40 ha) i kilkunastu małych sta- wów. W większości stawów roślinność, przede wszystkim szu- wary, występuje w postaci wąskich (do 4 m), przybrzeżnych pasów. Większe płaty szuwarów przybrzeżnych, niekiedy do 30 m szerokości, rozwinęły się jedynie przy wschodnich gro- blach na stawach Razy, Syryński III i Malik. Na stawach Cy- mynciok i Syryński III znajdują się także wyspy szuwarowe.
Roślinność wynurzoną stanowi przede wszystkim trzcina pospolita Phragmites australis, w dalszej kolejności pałka wąskolistna Typha angustifolia i pałka szerokolistna T. latifolia.
Gatunkiem mniej licznym jest sitowie nadmorskie Scirpus maritimus.
Łącznie stawy z groblami zajmują 370,5 ha, natomiast możliwa maksymalna powierzchnia lustra wody wynosi 295,8 ha. Średnia głębokość stawów waha się od 0,6 do 1,5 m.
W latach 1982-83 badania ornitologiczne na terenie kom- pleksu stawów Wielikąt prowadził Cempulik (1985). Podał on jakościową i ilościową charakterystykę zgrupowań lęgowych wodno-błotnych Non-Passeriformes oraz metody oceny liczeb- ności tej grupy ptaków na stawach rybnych. Przez następ- nych 10 lat prowadzono na tym terenie systematyczne ob- serwacje, które zgromadzono w BIAMG w Bytomiu (H. Szymi- czek, M. i P. Majewscy, B. Pawlik, M. Rojek i inni). Najpełniej- szy materiał zebrano w latach 1992-96, gdy intensywne ob- serwacje prowadził tu Szyra (2001). Jest to najbardziej pełna z dotychczas wykonanych prac poświęcona ptakom tego ob- szaru; podano w niej dane zarówno jakościowe, jak i dla więk- szości gatunków, ilościowe. W opracowaniu tym przedstawio- no aktualną sytuację ptaków wodnych oraz dokonano porów- nań ze stanem w przeszłości i określono zmiany jakie mia- ły miejsce w ciągu ostatnich 10 lat. Autor zebrał także wcze- śniejsze obserwacje faunistyczne rzadszych ptaków, dokonane na stawach Wielikąt przed rokiem 1992.
Dane o gniazdowaniu ptaków wodnych na stawach Wieli- kąt zestawiono w tabeli 1. Informacje o nielęgowych osobni- kach a także obserwacje fenologiczne i dużych stad (wg Dyrcz i in. 1991), zestawiono w tekście.
Przedstawiając wyniki obserwacji założono, że przelot wio- senny trwa od III do VI, jesienny od VII do XI, a zimowanie od XII do końca II. Do ptaków wodnych zaliczono gatunki omówione w opracowaniu Ferensa i Wasilewskiego (1977).
Wszystkie obserwacje gatunków podlegających weryfikacji uzyskały akceptację Komisji Faunistycznej PTZool.
Nur rdzawoszyi Gavia stellata. Cztery obserwacje poje- dynczych dorosłych nurów: 26.05.1991, 23 i 25.11.2000 (AR, HS, KH) oraz 28.10.2001.
Nur czarnoszyi Gavia arctica. Stwierdzony dwa razy:
24.11.1991 – jeden ptak, a 13.11.1994 – dwa ptaki.
Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Zarówno wiosną, jak i jesienią jego liczebność wynosiła maksymalnie 150-180 osobników. Jedna obserwacja zimowa: 11.02.2001 – 1 ptak.
Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Skrajne obserwa- cje: 06.04.1994 – 1 para i 10.12.2000 – 1 ptak.
Zausznik Podiceps nigricollis. W okresie przelotów stwier- dzono do 116 osobników (20.04.1995). Skrajne daty:
30.03.1997 – 1 ad. (BP) i 03.12.2000 – 1 ptak (MR).
Kormoran Phalacrocorax carbo. Najwyższe liczebności
stwierdzono: 26.10.2000 i 31.03.2001 – odpowiednio 250 i 200 ptaków. Najwcześniej: 21.02.1998 – 120 osobników (HS); późne obserwacje: 10.12.2000 – 4 i 15.12.1996 – 2 kor- morany.
Kormoran mały Phalacrocorax pygmeus. 29.03.2001 ob- serwowano jednego dorosłego osobnika (KF 6602/01).
Bąk Botaurus stellaris. Najwcześniej słyszano buczącego samca 31.03.1994. Dwukrotnie stwierdzono zimowanie poje- dynczych osobników: 17.01.1996 i 13.01.2001.
Ślepowron Nycticorax nycticorax. Stwierdzony jeden raz:
01.07.1990 – 1 ad.
Czapla nadobna Egretta garzetta. Jednego ptaka obserwo- wano 24 i 27.06.1984.
Czapla biała Egretta alba. W latach 1992-96 stwierdzo- na osiem razy (1-4 ptaki). W latach 1997-01 dokonano nastę- pujących obserwacji: 29.03.1998 – 1 (MR), 25.10.1998 – 15 (KH), 16.10.2000 – 22, 03.12.2000 – 1 (KH) i 18.03.2001 – 1 ptak (AR, KH). Wyjątkowo licznie obserwowana 28.10.2001 – 72 osobniki.
Czapla siwa Ardea cinerea. Spotykana przez cały rok. Wio- sną stwierdzano do 130 osobników (29.03.2001). Największa koncentracja jesienna: 28.10.2001 – 310 ptaków. Zimą no- towano skupienia liczące do 300 czapli (21.02.1998; HS). Na terenie Wielikąta dwukrotnie (28.03.1982 i 11.03.2001) za- obserwowano melanistyczną formę tego gatunku (Krotoski 1983, Szyra 2003).
Czapla purpurowa Ardea purpurea. Pojedyncze osob- niki widziano trzykrotnie: 31.05.1984, 18.06.1996 oraz 02.08.1998 (HS).
Bocian czarny Ciconia nigra. W latach 1991-96 sześć stwierdzeń 1-2 ptaków, po trzy z kwietnia i maja. W latach 1997-01 trzy obserwacje pojedynczych osobników: 03.07.1999 (HS), 04.06.2000 (HS) i 29.03.2001.
Warzęcha Platalea leucorodia. W 1951 zastrzelono na tere- nie Wielikąta jednego ptaka (Cempulik 1985).
Łabędź niemy Cygnus olor. W pierwszej połowie lat 90.
omawiany teren był najważniejszym pierzowiskiem łabędzia niemego na Śląsku. W latach 1991-92 na stawach pierzyło się około 1300 ptaków, a w latach 1993-96 od 700 do 960 łabędzi.
W latach 1996-01 liczba nielęgowych osobników nie przekro- czyła 500 (07.07.2001; HS). Opuszczały one pierzowisko wkrótce po uzyskaniu zdolności do lotu i liczebność tego gatunku od
początku września systematycznie malała. Zazwyczaj jesie- nią na stawach przebywało około 100 łabędzi.
Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. W latach 1990-96 ob- serwowany osiem, a w latach 1996-01 12 razy; maksymalnie 20 ptaków (12.12.1994).
Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus. Stwierdzony jeden raz: 03.12.1994 – 1 ad.
Gęś zbożowa Anser fabalis. Obserwowana dziewięciokrot- nie podczas przelotu wiosennego, maksymalnie 300 ptaków (11.03.1997; HS). Wyjątkowo późna obserwacja: 26.04.1992 – 2 ptaki. Z okresu przelotów jesiennych pochodzi siedem ob- serwacji, maksymalnie 500 gęsi (02.11.1997; HS).
Gęś białoczelna Anser albifrons. Wiosną stwierdzona dwa razy: 15.04.1995 – 1 ptak i 01.03.1997 – 27 ptaków (BP). Pod- czas przelotów jesiennych widziana 10 razy, maksymalnie 91 osobników (07.11.1993).
Gęś mała Anser erythropus. 15.04.1988 widziano jednego osobnika.
Gęgawa Anser anser. Corocznie wiosną frakcja nielęgowa liczyła od 15 do 200 ptaków. Aż 1400 osobników zanotowa- no 30.10.2000. Skrajne daty pojawów: 21.02.1998 – 80 (HS) i 03.12.2000 – 39 ptaków (AR, KH).
Bernikla rdzawoszyja Branta ruficollis. Jednego dorosłego ptaka stwierdzono 25.11.2000 (AR, KH).
Ohar Tadorna tadorna. Obserwowany sześć razy:
31.05.1984 – 1 ♀, 07.12.1997 – 9 (HS), 23.03.1998 – 6 ptaków (HS), 04.06.2000 – 1 ♀ (HS), 12.11.2000 – 1 ad. (AR, KH) oraz 18.03.2001 – 1 ♀ (AR, KH).
Świstun Anas penelope. Regularnie spotykany na przelotach.
Maksymalne zgrupowanie wiosną – 300 ptaków (18.04.1996), jesienią – 35 osobników (30.10.1993). Późna obserwacja:
12.12.1994 – 17 ptaków. Na uwagę zasługuje obserwacja pary ptaków dokonana 15.06.1997.
Krakwa Anas strepera. Skrajne daty pojawów: 11.03.2001 – 4 i 23.12.1994 – 3 ptaki. Maksymalne zgrupowanie: 17.10.1993 oraz 04.09.1994 – po 80 osobników.
Cyraneczka Anas crecca. Maksymalna koncentracja: 500 osobników – 16.11.2000 (MB).
Krzyżówka Anas platyrhynchos. Najwyższe liczebności za- notowano: 02.11.1990 – 3360 oraz 12.11.2000 – ca. 3000 ptaków.
Rożeniec Anas acuta. Nieliczny gatunek przelotny. Łącznie,
w latach 1992-01, 6 stwierdzeń wiosennych (po 1-8 osobników w okresie 1.03.-1.05.) oraz 4 jesienne (pojedyncze ptaki).
Najliczniej odnotowany 11.04.1996 – 6 par.
Cyranka Anas querquedula. Najwcześniejsze stwierdzenie:
02.03.1990 – 1 ♂.
Płaskonos Anas clypeata. Największa koncentracja: 180 osobników – 18.04.1996. Obserwacja zimowa: 29.01.1995 – 2 ptaki. Płaskonos jest jedną z najrzadziej zimujących kaczek właściwych (Czapulak, Betleja 1998).
Hełmiatka Netta rufina. Skrajne daty obserwacji:
11.03.2001 – 1 para oraz 19.11.1994 – 1 ♀.
Głowienka Aythya ferina. Największa koncentracja:
29.09.2001 – 450 ptaków.
Podgorzałka Aythya nyroca. Czterokrotne stwierdzenia w jesieni: 17.09.1989 – 4, 02.09.1991 – 2 osobniki, 29.10.2000 – 1 ♂ (AR, KH) i 28.10.2001 – 4 ptaki.
Czernica Aythya fuligula. Największe zgrupowanie w okresie wędrówek: 30.03.2001 – 400 ptaków (MB).
Ogorzałka Aythya marila. Tylko jedna obserwacja:
15.05.1994 – 1 para.
Lodówka Clangula hyemalis. Cztery stwierdzenia: 20.04.- 07.05.1995 – 1 ♂, 16-20.07.1996 – 1 ♂ imm., 11.04.1999 – 1 ♀ (HS) oraz 02.11.2001 – 1 ♀ (DS).
Markaczka Melanitta nigra. 11.11.2001 – 11 ptaków. Jest to jedno z największych stadek, jakie stwierdzono na Śląsku (por. Dyrcz i in. 1991).
Gągoł Bucephala clangula. Widywany nieregularnie w mar- cu i kwietniu, maksymalnie do 50 ptaków – 01.03.1997 oraz od października do grudnia, maksymalnie do 46 osobników (13.11.1998). Cztery razy obserwowany w zimie, w tym mak- symalne skupienie: 60 ptaków – 17.01.1998.
Bielaczek Mergus albellus. Trzy obserwacje: 16 i 23.03.1991 – 1 ♂ i 2 ♀♀, 27.11.1994 – 1 ♀ oraz wyjątkowa obserwacja z maja:
31.05.1994 – 1 ♀.
Szlachar Mergus serrator. Jeden raz obserwowany:
20.04.1995 – 1 ♂.
Nurogęś Mergus merganser. Często obserwowany od li- stopada do kwietnia, maksymalnie widziano 200 osobników (21.02.1998). Wyjątkowo: 02.05.1995 – 1 ♂ i 2 ♀♀.
Sterniczka Oxyura leucocephala. Informację o samcu za- bitym być może na terenie kompleksu Wielikąt podaje Pax (1925).
Ryc. 1. Lokalizacja kompleksu stawowego Wielikąt. A – lasy, B – pola, C – łąki, D – drogi, E – linia kolejowa. Stawy (powierzchnia w ha): 1 – Kierszczok (7,0), 2 – Kompleks Pierwszych Przesadek (19,3), 3 – Nowik (3,0), 4 – Z Pola (2,0), 5 – Nowy (8,5), 6 – Grabowski (6,9), 7 – Razy (11,6), 8 – Łącznik (7,9), 9 – Topolowy (16,6), 10 – Cymynciok (17,9), 11 – Lubomski I (39,7), 12 – Lubomski II (32,2), 13 – Syryński IV (22,7), 14 – Syryński III (40,6), 15 – Syryński II (36,9), 16 – Syryński I (31,5), 17 – Rzymskie (2,1), 18 – Żabniok (6,6), 19 – Podymacz (7,9), 20 – Malik (39,8), 21 – Kopalniany I (6,2), 22 – Kopalniany II (2,0).
– Location of the Wielikąt Ponds. A – forests, B – arable fields, C – meadows, D – roads, E – railway. 1-22 – ponds' names (area in ha)
Kania czarna Milvus migrans. Dwie obserwacje pojedyn- czych ptaków: 15.03.1992 oraz 01.04.2000 (BP).
Tab. 1. Liczba par lęgowych ptaków wodnych na stawach Wielikąt w latach 1994-1996.
„-„ – gatunek nie gnieździł się, ? – brak danych.
– Number of waterfowl breeding pairs on the Wielikąt ponds in the years 1994-1996.
“-“ – species didn’t nest, ? – no data.
Gatunek Lata
1994 1995 1996
1 2 3 4
Perkozek T. ruficollis 28-31 27-29 30
Perkoz dwuczuby P. cristatus 59-65 50-52 58-64
Perkoz rdzawoszyi P. grisegena 4-5 3 3
Zausznik P. nigricollis 13-14 13 25
Kormoran Ph. carbo - - 9
Bąk B. stellaris 4-5 2 3
Bączek I. minutus 6 8-10 4
Bocian biały C. ciconia 2 2 2
Łabędź niemy C. olor 7 7 5-7
Gęgawa A. anser 4-6 8-12 9-10
Krakwa A. strepera 40-44 43-48 53-58
Cyraneczka A. crecca 1 3-4 13
Krzyżówka A. platyrhynchos 68 43-50 41
Cyranka A. querquedula 1-2 7-8 16
Płaskonos A. clypeata 5 5-7 6-7
Hełmiatka N. rufina 4-5 2 1
Głowienka A. ferina 67-68 65 75-80
Podgorzałka A. nyroca 1 - 2
Czernica A. fuligula 98-106 102 63
Błotniak stawowy C. aeruginosus 11 14-15 14-15
Wodnik R. aquaticus 2 3 5
Kropiatka P. porzana - 0-1 -
Kokoszka G. chloropus 15-17 17 20
Łyska F. atra 168-180 138-149 112-120
Sieweczka rzeczna Ch. dubius 2 4-5 1-2
Sieweczka obrożna Ch. hiaticula - - 1
Kszyk G. gallinago - - 0-1
Rycyk L. limosa 3-4 3 0-1
Krwawodziób T. totanus 3 2 3-5
Samotnik T. ochropus 1-2 2 -
Piskliwiec A. hypoleucos - 1-2 -
Zimorodek A. atthis 1 1 -
Podróżniczek L. svecica 2 5 10
cd. tab. 1
1 2 3 4
Świerszczak L. naevia 2 1 -
Strumieniówka L. fluviatilis 2 2 9
Brzęczka L. luscinioides 12-14 8 6
Rokitniczka A. schoenobaenus ? ? 50
Łozówka A. palustris ? ? 70-80
Trzcinniczek A. scirpaceus ? ? 210
Trzciniak A. arundinaceus ? ? 58-62
Wąsatka P. biarmicus - 1 -
Remiz R. pendulinus 14 18 14
Potrzos E. schoeniclus ? ? 20
Kania ruda Milvus milvus. Stwierdzona tylko jeden raz:
10.03.1994 – 1 osobnik.
Bielik Haliaeetus albicilla. W latach 1993-01 wielokrot- nie obserwowano zarówno dorosłe, jak i młodociane osobniki.
Stawy są miejscem polowań pary gniazdującej od 2000 roku w sąsiedztwie stawów. Regularnie obserwowany poza sezonem lęgowym, również w zimie.
Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Skrajne daty do- tyczą obserwacji pojedynczych samic: 08.03.1992 oraz 28.10.2001.
Rybołów Pandion haliaetus. Pojedyncze osobniki ob- serwowano corocznie w okresie przelotów (20 stwierdzeń).
Najwcześniejszy termin: 27.03.2000; ostatnia obserwacja:
02.11.1993. Maksymalnie widziano 3 ptaki (31.03.2001).
Wodnik Rallus aquaticus. Zimującego ptaka stwierdzono 22.01.2000.
Kropiatka Porzana porzana. Dorosłego ptaka widziano 17.04.1993, a 04.10.1992 znaleziono martwego ptaka w szacie młodocianej.
Zielonka Porzana parva. Dwie obserwacje dorosłych sam- ców: 03.05.1990 i 29.03.2001 (ozn. KF).
Kokoszka Gallinula chloropus. Zimujące osobniki stwier- dzono: 1993/94 (2 ptaki), 21 i 29.01.1995 (3), 22.01.2000 (1) oraz 13.01.2001 (5 osobników).
Łyska Fulica atra. Maksymalne koncentracje odnotowano:
01.10.2000 – 2300 i 29.09.2001 – ca. 2000 łysek.
Żuraw Grus grus. Trzykrotnie stwierdzono pojedyncze ptaki:
22.04.1993, 15.10.1994 i 02.03.1997 (HS).
Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Maksymalne li-
czebności w okresie przelotów: 04.04.1993 – 45 ptaków oraz 29.03.2001 – 52 ptaki.
Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. Pięć obserwa- cji pojedynczych ptaków dorosłych w okresie wędrówek: 12 i 18.09.1993, 05.03.1994, 07.10.1995 i 04.05.1997, oraz 01.04.1995 – 5 ad. i 18.03.2001 – 3 ptaki (AR, KH).
Siewka złota Pluvialis apricaria. Wiosną tylko trzy razy: 20.04.1991 i 29.04.1995 widziano pojedyncze ptaki, a 01.03.1997 – 2 ptaki (HS). Corocznie gatunek ten zatrzy- mywał się podczas jesiennych przelotów od 06.10. do 10.12.
Największe stada: 11.11.1999 – 1200 (DS), 02.11.2001 – 585 (DS) i 07.11.1998 – 400 osobników (HS).
Siewnica Pluvialis squatarola. Wiosną dwa razy spo- tkano pojedynczego ptaka w szacie godowej: 02.05.1993 i 27.05.1996 oraz 02.05.1997 – 16 osobników. Ośmiokrotnie
stwierdzona w okresie migracji jesiennej (VIII-XI), maksymal- nie zanotowano 70 ptaków – 26.10.1991.
Czajka Vanellus vanellus. Większe liczebności w okresie przelotów: 31.10.1999 – 2000 (HS) i 28.10.2001 – ca. 1000 czajek. Skrajne daty: 10.02.2001 – 11 (AR, KH) i 15.12.1996 – 2 ptaki.
Piaskowiec Calidris alba. 18.05.1994 widziano dwa osob- niki.
Biegus malutki Calidris minuta. Stwierdzony 11 razy od września do listopada, do 16 osobników (02.11.2001; DS).
Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea. Zanotowany je- den raz: 05.10.1996 – 1 ptak.
Biegus zmienny Calidris alpina. W okresie przelotów spo- tykano stada od kilkunastu do 40 ptaków (17.10.1993). Naj- późniejsza obserwacja: 20.12.1992 – 3 biegusy.
Batalion Philomachus pugnax. Pojawiał się regularnie na przelotach, maksymalnie do 220 ptaków (04.04.1994). Dwie
obserwacje marcowe (pojedynczych ptaków): 01.03.1992 i 01.03.1997 (HS), należą do najwcześniejszych w kraju (To-
miałojć 1990).
Bekasik Lymnocryptes minimus. Stwierdzony raz: 02.04.1989 – 2 ptaki.
Kszyk Gallinago gallinago. W okresie przelotów spotykano skupienia liczące do 37 osobników (07.10.1995). Najwcześniej- sza obserwacja: 16.03.1991 – 2 ptaki; najpóźniejsza obserwacja:
24.11.1996 – 2 ptaki.
Dubelt Gallinago media. Pojedyncze ptaki widziano dwu-
krotnie, wiosną 11.03.2001 oraz jesienią – 28.10.2001.
Rycyk Limosa limosa. Na przelotach obserwowany nielicz- nie, maksymalnie zanotowano 50 rycyków (17.04.1993).
Szlamnik Limosa lapponica. Trzy razy widziano pojedyncze osobniki: 07 i 13.10.1991 oraz 21.09.1996.
Kulik wielki Numenius arquata. Obserwowany (13 stwier- dzeń) tylko na przelotach jesiennych – w okresie 27.07.-16.11.
po 1-20 osobników. Największe stado zanotowano: 16.11.1997 – 100 ptaków.
Brodziec śniady Tringa erythropus. Corocznie obserwo- wany na przelotach, jednak nielicznie. Największe skupienie:
20.10.1992 – 30 ptaków.
Krwawodziób Tringa totanus. Najwcześniejsza obserwacja:
11.03.1995 – 4 ptaki. Maksymalnie na przelotach do 16 osob- ników (11.04.1993).
Brodziec pławny Tringa stagnatilis. Dwukrotnie widziano pojedyncze ptaki: 16.04. i 07.05.1994.
Kwokacz Tringa nebularia. Obserwowany corocznie na przelotach, zwykle po 1-4 ptaki; maksymalnie 16 osobników (17.07.1991).
Brodziec samotny Tringa ochropus. Podczas przelotów ob- serwowano do 15 ptaków (15.04.1995). Raz stwierdzono zi- mowanie: 19.02.1995 – 1 osobnik.
Łęczak Tringa glareola. Obserwowany corocznie na przelo- tach, najwięcej policzono 02.05.1994 – 26 ptaków.
Terekia Xenus cinereus. Pojedynczego ptaka widziano 14.05.2000.
Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. W okresie wędrówek spotykany nielicznie (do ośmiu ptaków). Raz obserwowany zimą: 31.01.1995 – 1 ptak. Zimowanie tego gatunku w Polsce należy do wyjątków (Tomiałojć 1990, Dyrcz i in. 1991).
Płatkonóg szydłodzioby Phalaropus lobatus. Stwierdzony dwukrotnie: 06.09.1992 – 1 osobnik oraz 17-20.05.2001 – 1 osobnik (♀).
Mewa mała Larus minutus. Obserwowana corocznie, ale tylko w okresie wiosennym (kwiecień-czerwiec). Największe skupienie, liczące 130 mew, zanotowano 29.04.2001.
Śmieszka Larus ridibundus. Liczna w ciągu całego roku.
Maksymalna koncentracja: 29.10.2000 – 2200 ptaków (AR, KH).
Mewa pospolita Larus canus. Spotykana zarówno wiosną, jak i jesienią w liczbie do 35 ptaków; a jedynie 12.11.2000
stwierdzono 140 osobników (AR, KH).
Mewa srebrzysta Larus argentatus. Obserwowana corocz- nie; 12.11.2000 na stawach przebywało 170 mew srebrzystych (95 ad. i 75 imm.; AR, KH).
Mewa białogłowa Larus cachinnans. 22.10. i 16.11.2000 stwierdzono 5 ad. (DS; MB).
Mewa żółtonoga Larus fuscus. Dwukrotnie widziano poje- dyncze dorosłe osobniki: 09.06.1993 oraz 26.03.1994.
Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. Po kilka osobników (4-8) widywano od końca IV do końca VII, maksymalnie 35 ptaków (28.06.1998; MR).
Rybitwa czarna Chlidonias niger. Wiosną obserwowana corocznie od 22 IV do 11 VI. Liczebność zazwyczaj wahała się od kilku do 32 osobników, ale 12.05.1993 zanotowano sta- do 70 rybitw. Tylko jedna obserwacja w jesieni: 29.09.2001 – 1 ptak.
Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus. Obserwo- wana tylko wiosną, pięć stwierdzeń: 09.05.1988 – około 30 ptaków, 18.05.1997 – 1 ad. (BP), 27.05.1998 – 30 (HS), 28.04.
i 14.05.2000 – 1 ptak.
Rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus. Stwierdzona dwa razy: 23.04.1994 – 3 ad., a 02.06.2001 – 1 ptak.
Zimorodek Alcedo atthis. W okresie polęgowym spotykano 1-2 ptaki. Ponadto zimą 1993/94 stwierdzono zimowanie trzech ptaków, a zimą 1995/96 jednego osobnika. Maksymalnie na stawach przebywało 5 zimorodków (30.10.2000).
Podróżniczek Luscinia s. svecica. Najwcześniejsza data:
23.03.1991 – 1 ♂. Jest to najwcześniejsza obserwacja wiosenna podróżniczka na Śląsku (por. Dyrcz i in. 1991).
Brzęczka Locustella luscinioides. Najwcześniejsza obser- wacja: 17.04.1993 – 1 ♂.
Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus. Zanotowane skrajne daty: 01.04.2000 – 1 ♂ (BP) i 01.10.1996 – 6 ptaków.
Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus. 13.10.2000 widziano 3 ptaki (MB). Jest to jedna z najpóźniejszych obserwacji tego gatunku na Śląsku (por. Dyrcz i in. 1991).
Wąsatka Panurus biarmicus. Corocznie obserwowana po- między 13.11. a 15.04. Maksymalnie zanotowano 48 ptaków – 23.12.1992.
Remiz Remiz pendulinus. Najwcześniejsza obserwacja:
11.03.2001 – 1 ptak, co jest najwcześniejszą datą dla Śląska (por. Dyrcz i in. 1991).
Dziwonia Carpodacus erythrinus. W latach 1997-01 stwier- dzona tylko jeden raz: 21.06.1998 – 1 ♂ (MR).
W toku przeprowadzonych dotąd badań na terenie kom- pleksu stawowego Wielikąt stwierdzono dotychczas wystę-
powanie 106 gatunków z grupy ptaków wodno-błotnych, a wśród nich 44 gatunki lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe.
Uwzględniając również pozostałe gatunki, awifauna komplek- su stawów Wielikąt obejmuje 210 gatunków ptaków.
Omawiane stawy są obecnie jednym z trzech na Śląsku (Dyrcz i in. 1991) i jednym z nielicznych w Polsce miejsc lę- gowych hełmiatki. Swoje stanowisko lęgowe ma na tym tere- nie także szybko zanikająca podgorzałka. Stwierdzono tu lęgi 9 gatunków ptaków wpisanych do Polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński red. 2001). Obok dwóch gatunków wymienionych kaczek, są to: bąk, bączek, bielik, zielonka (?), sieweczka obrożna, podróżniczek i wąsatka.
Poza znaczeniem związanym z zapewnieniem warunków do lęgów dla bogatego zespołu awifauny, stawy rybne Wie- likąt pełnią też ważną funkcję jako miejsce odpoczynku pta- ków w okresie przelotów i koczowania polęgowego. W latach 90. były one najważniejszym pierzowiskiem łabędzi niemych w południowo-zachodniej Polsce, skupiającym do 1300 pta- ków. Późną jesienią są one również ważnym miejscem żero- wania i odpoczynku siewki złotej i siewnicy, o czym świad- czą stwierdzenia dużych stad obu tych gatunków. Ponadto na przelotach stwierdzono tu wiele gatunków rzadkich w Polsce, takich jak: kormoran mały, czapla nadobna, czapla purpu- rowa, warzęcha, gęś mała, bernikla rdzawoszyja, ohar, mar- kaczka, sterniczka, sokół wędrowny, brodziec pławny, terekia, mewa żółtonoga i sowa błotna.
Omawiany kompleks stawowy jest niewątpliwie jednym z najważniejszych miejsc dla lęgowych i przelotnych ptaków wodno-błotnych na Górnym Śląsku. Ostatnia waloryzacja akwenów Śląska (Stawarczyk 2001), podobnie jak wcześniej- sze (Wesołowski, Winiecki 1988, Dyrcz 1989), wykazała ko- nieczność objęcia kompleksu Wielikąt ochroną rezerwatową.
Wszystkim ornitologom, których obserwacje wykorzystano w tym artykule (w nawiasach podano inicjały zastosowane w artykule przy poszczególnych stwierdzeniach) składam serdeczne podziękowania za ich udostępnienie. Są to:
M. Buchalik, K. Henel, B. Pawlik, M. Rojek, A. Rok, D. Szlama i H. Szymiczek.
SUMMARY
Waterfowl of the Wielikąt Ponds
The Wielikąt Ponds are situated in the Odra River valley, not far from the Morawska Gate, in the Wodzisław Śląski administrative district (Upper Silesia). The study area comprises about 800 ha, including ponds with dikes which cover 370.5 ha. The ponds are fed by two streams. The main mass of emerged vegetation is formed by Phragmites australis, Typha angustifolia and T. latifolia.
The paper presents non published faunistic observations from the Wielikąt Ponds collected in the years 1997-2001. Information from the years 1982-1996 was added to the material cited from Szyra (2001).
The text contains a list of all waterfowl species recorded in the Wielikąt Ponds up to 2001. Data concerning breeding aquatic birds collected in the years 1994-1996 were presented in Table 1.
The Wielikąt Ponds were identified as considerable refuge of nest- ing and passage birds of national importance (Gromadzki et al. 1994).
Altogether 210 bird species, including 106 waterfowl ones, were recorded in the area. Among them there are 44 breeding or probably breeding species (e.g. 4 grebe species, 9 duck species, 5-6 species of Rallidae family, 6-8 of Charadriiformes family). The ponds are one of the few breeding grounds of Netta rufina in Poland. Other species as Botaurus stellaris, Ixobrychus minutus, Aythya nyroca, Haliaeetus albicilla, Porzana porzana, Luscinia svecica and Panurus biarmicus have also their breeding localities in the area. Species, which are rare in Poland, such as Phalacrocorax pygmeus, Egretta garzetta, Ardea purpurea, Platalea leucorodia, Anser erythropus, Branta ruficollis, Oxyura leucocephala, Xenus cinereus and Chlidonias hybridus were recorded there during their migrations. The ponds are also an important moulting ground of Cygnus olor in south-western Poland.
In the 1990s up to 1300 individuals of the species were recorded in the area. In autumn the ponds are an important feeding ground and a rest area of Pluvialis apricaria and Squatarola squatarola.
PIŚMIENNICTWO
Cempulik P. 1985. Wodno-błotne Non-Passeriformes na stawach rybnych Wielikąt (Górny Śląsk). Acta orn. 21: 115-134.
Czapulak A., Betleja J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na Ślą- sku w latach 1990-1995. Ptaki Śląska 12: 127-143.
Dyrcz A. 1989. Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Przegl. Zool. 33: 417-37.
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska – monografia faunistyczna. Wrocław.
Ferens B., Wasilewski J. 1977. Fauna słodkowodna Polski – Ptaki Aves. Warszawa-Poznań.
Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Krę- gowce. PWRiL, Warszawa.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994.
Ostoje ptaków w Polsce. OTOP, Biblioteka Monitoringu Środowiska.
Gdańsk.
Komisja Faunistyczna 2001. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2000. Raport nr 17. Not. Orn. 42: 193-214.
Krotoski T. 1983. Melanistyczny okaz czapli siwej (Ardea cinerea).
Not. Orn. 24: 102.
Pax F. 1925. Wierbeltierfauna von Schlesien. Berlin, 557 pp.
Stawarczyk T. 2001. Ornitologiczna waloryzacja akwenów Śląska.
Ptaki Śląska 13: 5-18.
Szyra D. 2001. Awifauna stawów rybnych Wielikąt koło Lubomi (województwo śląskie). Ptaki Śląska 13: 67-85.
Szyra D. 2003. Obserwacja melanistycznego osobnika czapli siwej na Górnym Śląsku. Przyroda Górnego Śląska 32: 14.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa.
Tucker G. M., Heath M. F. 1994. Birds in Europe: their conservation status. Cambridge, U.K.: BirdLife International (BirdLife Conservation Series No. 3).
Wesołowski T., Winiecki A. 1988. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych w Polsce. Not. Orn. 29: 3-25.
