Suchcitz, Andrzej
Materiały do historii PWSK w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen.
Sikorskiego w Londynie
"Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska", 21, 2008, s.
[100]-104
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.
ANDRZE J SUCHCI TZ
LondynMateriały
do historii PWSK
w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im.
Gen. Sikorskiego w Londynie
Chociaż w ostatnich latach można zauważyć ciągły wzrost badań i publikacji o udziale kobiet żołnierzy w zmaganiach drugiej wojny światowej - będący logiczną kontynuacją prac historyków na emigracji przed 1990 rokiem, temat wciąż czeka na obszerną syntetyczną monografię przedstawiającą całokształt zagadnienia I.
Bez sięgnięcia do bogatych źródeł Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im.
gen. Sikorskiego trudno wyobrazić, aby mogła powstać pełna i wyważona mono- grafia wojskowej slużby kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych w latach 1939-1948 Temat ten posiada szeroki wachlarz różnorodnej dokumentacji. Celem niniejszego
artykułu jest zapoznanie zainteresowanych czytelników z bogactwem tychże źródeł
i wskazanie potencjalnemu badaczowi główne zespoły do tematu.
Pierwszym, w pewnym sensie podstawowym, chociaż bynajmniej nie najwięk
szym i nie najważniejszym zespołem to Komenda Główna PWSK w dziale akt naczelnych władz wojskowych2 Posiada 19 jednostek archiwalnych zawierających
przede wszystkim akta organizacyjne, wytyczne, sprawozdania, programy szkole- niowe, ewidencyjne, wnioski awansowe i akta osobiste, w tym teczki Bronisławy
Przystajko i Filipiny Paleolog. Akta pochodzą z lat 1940-1948. Uzupełniające mate-
riały można znaleźć w zespole emigracyjnego MO , chociaż i tu badacz znajdzie akta z przed 1948 roku. W tychże aktach są dwie teczki poswięcone głównie
ewidencji PSK3.
Jednak badacz tematu winien przejrzeć cały dział akt wojskowych władz na- czelnych (obejmujący Sztab NW i MON) ponieważ w zespołach poszczególnych komórek obu instytucji znajdują się poszczególne teczki dotyczące spraw PWSK.
Andrzej Sucbcitz 101
Uporawszy się Z naczelnym dowództwem PSZ, badacz może skierować uwagę
na zespoły w zbiorach poszczególnych formacji PSZ. Ponieważ największa ilość
kobiet żołnierzy była na Środkowym Wschodzie i we Włoszech, należałoby wpierw
zwrócić uwagę na zespół akt Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR pod dowództwem gen. dyw. Władysława Andersa. Tym bardziej jest to wskazane gdyż ostateczny impuls do formalnego utworzenia PSK przyszedł właśnie stamtąd, gdzie do wojska
przybywały liczne kobiety - zesłańcy.
W aktach Oddziału I dowództwa PSZ w ZSRR znajduje się szereg pozycji za-
wierających rozkazy i zarządzenia organizacyjne, m.in. zasady przyjęcia do służby
z lat 1941-1942. Jest także teczka Inspektoratu PWSK, w której znajdują się przy-
działy do poszczególnych dywizji, sprawy organizacyjne i statut pierwszej Szkoły
Junaczek wraz z obsadą personalną i programem zajęć oraz ewakuację szkoły do Iranu. W aktach poszczególnych dywizji Armii znajdują się albo osobne teczki (np.
w 6 DP) lub w aktach ogólnych wielkich jednostek4.
Wiosną i latem 1942 roku ok. 14.500 osób oraz ok. 70.000 wojska ewakuowa- no do Iranu. Pozostali do ludność cywilna, głównie kobiety i dzieci. Połączywszy się z Wojskiem Polskim na Środkowym Wschodzie utworzono Armię Polską na Wschodzie z 2 Korpusem jako jej formacją operacyjną. W ramach APW nadano ostateczny kształt organizacyjny PWSK. Zorganizowano ośrodki szkoleniowe, kompanie transportowe, domy wypoczynkowe, szpitale wojenne, świetlice oraz
Szkoły Młodszych Ochotniczek. W aktach APW można odnaleić iródła do każ
dego z tych zagadnień. Głównym jednak podzespołem w aktach APW jest sam Inspektorat PWSK obejmujący 22 jednostki archiwalne z lat 1942-19485. Głównie dotyczą one komendy Szkół Młodszych Ochotniczek, ale nie tylko. Są tu materiały
komendantki PWSK płk. Bronisławy Wysłouchowej w tym korespondencja z lat 1942-1946, sprawozdanie z inspekcji i jej notes6.
Rola PWSK wyszła na swoje w kampanii włoskiej w ramach 2 Korpusu. W ze- spole akt 2 Korpusu jest osobny podzespół Inspektoratu PWSK obejmujący również
akta dotyczące okresu na Środkowym Wschodzie, a przede wszystkim ewidencje i wykazy imienne kobiet żołnierzy poszczególnych oddziałów 2 Korpusu ( m.in.
316, 317 Kompanii Transportowych, 318 Kompanii Kantyn Polowych i bibliotek Ruchomych oraz Plutonu PWSK 390 Kompanii ŁącznościY
Przechodząc do akt Służby Zdrowia, tu praca kobiet z Wojskowego Korpusu Sióstr przewija się w licznych sprawozdaniach z poszczególnych jednostek w polu oraz szpitali wojennych. Podobnie w zespole akt poświęconych PKPR badacz znaj- dzie materiały dotyczące tak placówek wojskowej służby zdrowia jak i ośrodków
PWSK (np. pluton żandarmerii, ośrodek oficerski i spraw gospodarczych PWSK
poklywające lata 1946-1949)8.
Wszystkie powyższe akta znajdują się w zespołach oficjalnych akt urzędowych.
atomiast nie ulega wątpliwości, że podstawowym i zasadniczym iródłem do dziejów PWSK i WKS są materiały zebrane w Kolekcji Koła Kobiet Żołnierzy PSZ przekazane do Archiwum w 1982 roku przez Koł09. Zespół obejmuje 66 jednostek archiwalnych.
Tu znajdują się kroniki poszczególnych oddziałów PSK począwszy od formujących się oddziałów na terenie ZSRR, poprzez Środkowy Wschód i Włochy. Są to ho- niki poszczególnych kursów, księgi rozkazów, podręczniki, relacje, opracowania i wspomnienia byłych żołnierzy PSK. Można tu odnaleić oficjalne sprawozdanie
102 Materiały do historii PWSK w Archiwum Instytutu Polskiego i.
Inspektoratu PWSK z działalności podczas kampanii włoskiej zawierający liczne wykresy i statystyki. Tu są materiały do szkolenia PSK w Szkocji. Funkcjonowanie PSK w ramach I Korpusu i Jednostek Wojsk w Wielkiej Blytanii jest często margi- nesowo traktowana w świadomości większości osób. Ale ich rola, chociaż mniej dramatyczna niż koleżanek we Włoszech miała poważne znaczenie dla żołnierzy
polskich przygotowujących się do wyruszenia na front.
W kolekcji znajdują się papiely po poszczególnych kobietach-żołnierzach PWSK, np. ppłk Marii Mochnackiej i mjr Wandzie Gertz, jak i bogato ilustrowana kronika
Koła Kobiet Żołnierzy PSZ.
W dziale rozkazów dziennych znajdują się m.in. rozkazy Komendy Głównej
PWSK z lat 1943-1946, Inspektoratu PWSK 2 Korpusu 1945-1947; rozkazy dzienne 3 Kompanii PWSK w Wielkiej Brytanii 1943-1945; Kompanii PWSK przy 5 Dywizji Piechoty w Rosji i na Środko~m Wschodzie 1941-1943; Kompanii PWSK przy 7 Dywizji Piechoty na Środkowym Wschodzie 1943-1944. ie nalezy zapomnieć o rozkazach dziennych poszczegolnych Szpitali Wojennych 10.
W dziale kronik i dzienników działań należałoby wymienić kroniki Szkoły Młod
szych Ochotniczek, Szkoły Powszechnej Młodszych Ochotniczek z lat 1942-1947,
sprawozdań dyrekcji nauk dowództwa Szkół Junaków i Młodszych Ochotniczek,
Ośrodka Szkoleniowego PWSK w Rehovoth 1942-194511.
Nie należy zapomnieć, że oprócz PWSK były siostrzane organizacje w Malynarce Wojennej (Pomocnicza Marynarska Służba Kobiet) i w Siłach Powietrznych (Pomoc- nicza Lotnicza Służba Kobiet). W zespole akt obu sił zbrojnych można odnaleźć małe podzespoły poświęcone PLSK (akta organizacyjno-personalno-wyszkole- niowe, jak i akta trzech polskich kobiet pilotek: Anny Leskiej, Anny Wojtulanis i jadwigi Piłsudskiej (w aktach Oficera Łącznikowego przy Transport Command RAF) i PMSK (kronika ORP "Wodna Panna" - Obozu Szkoleniowego w Wood Green w północnym Londynie zawierająca liczne wpisy gości i wesołe rysunki; akta organizacyjne i wykazy kobiet marynarzy, rozkazy Komendy PMSK za lata 1945-1947 jak i samego Obozu PMSK w Woodford Green za 1947 r.)12.
W dziale spuścizn osób prywatnych jak i organizacji są zespoły po żołnierzach
PSZ. Wśród indywidualnych spuścizn są kolekcje płk. Bronisławy Wysłouchowej,
Inspektorki PWSK 2 Korpusu 13; Teresy Zaleskiej ochotniczki PWSK służącej na
Środkowym Wschodziel\ mjr JadWigi Hausnerowej15 i kpt. Anny Bobińskiej, autorki
wspaniałej Księgi Pamiątkowej PSK, która w dużej mierze była podstawą do jej późniejszej monografii o PSK w Rosji, na Środkowym Wschodzie i we Włoszech.
Przez wiele lat była referentką historyczną Koła Kobiet Żołnierzy PSZ.
Największą osobistą spuścizną to papielY po płk. Marii Leśniakowej Komen- dantce Głównej PWSK i wieloletniej prezeski Koła Kobiet Żołnierzy PSZ, żony płk.
dypl. Jana Leśniaka znanego oficera wywiadu polskiegd6. Zespół liczy 45 jednostek archiwalnych, z których większość dotyczy tematyki konferencji. Jest to szczególnie
ważny zbiór, jeżeli chodzi o początki służby PSK siegający okresu pobytu we Francji w 1940 r., gdy w ramach PCK utworzono oddział kobiecy (komendantką była Zofia
Leśniowska, córka gen. W. Sikorskiego) poprzez organizację i działalność PSK (kanty- ny i świetlice, kursy oficerskie) w Szkocji i bóle rodowe formalnego uporządkowania
spraw organizacyjno-prawnych służby kobiecej w PSZ, załatwionych formalnie po wielu trudnościach przez MO dopiero w 1944, cztery lata po faktycznym istnieniu
Andrzej Suchcitz 103
i działalności służby. Jest to zespół równie ważny do napisania ostatniego rozdzialu historii PWSK - tj. O Kole Kobiet Żołnierzy PSZ, od jego powstania w 194917• W ko- lekcji tej jest bogaty materiał biograficzny w postaci licznych wspomień posmiertnych o żolnierzach kobietach, często pióra samej płk Marii Leśniakowej.
Wojskowy Korpus Sióstr jest reprezentowany przez spuściznę siostry Stefanii
Niediwiałowskiej-Długowskiej, siostry przełożonej 3 Szpitala Wojennego 2 Korpu- su. Materiały zaczynają się od okresu w ZSRR, jej drogi do powstającego wojska w Tockoje. Większość materiału dotyczy 3 Szpitala Wojennego (sprawozdania, in- dywidualne rozkazy dZienne) oraz pamiętnik Stefanii Niediwiałowskiej od Tockoje po Palagiano, m.p. 3 Szpitala we Włoszech.
Niecodzienny zespół związany tematycznie z żołnierzami kobietami to spuścizna
po zmarłej w 2006 roku lady Isabelle Napier, która z ramienia brytyjskiego FANY
była przydzielona do wojsk polskich w Szkocji. Szczególnie związana z 1 Dywizją Pancerną była matką chrzestną sztandaru 1 Pułku Artylerii Przeciwpancernej 18.
Wśród papierów znajdują się krótkie wspomnienia z okresu służby z Polakami jak i wrażenia z pobytu dobroczynnościowego w Polsce w 1947 roku.
W aktach i wykazach odznaczeniowych i awansowych sumienny badacz natrafi na wiele ciekawych dokumentów dotyczących kobiet żołnierzy nie tylko z PSK lecz z innych służb np. wywiadu, w tym wnioski odznaczeniowe, wykazy odzna- czonych poszczególnymi odznaczeniami i medalami.
Podjęcie badań nad historią PSK w archiwach Instytutu niebyłoby kompletne bez zwiedzenia archiwum Studium Polski Podziemnej, pododdziału Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego zachowującego wewnetrzną autonomię.
Tu znajdują się dwa zespoły szczególnie cenne do rozważanego tematu. Pierwszy zespół to Kolekcja Kobiet Żołnierzy AKlPWSK obejmująca lata 1945-1947 i dotycząca 2 Batalionu PWSK, stworzonego przede wszystkim z byłych kobiet żołnierzy AK,
jeńców niemieckich obozów w Oberlangen, Niederlangen i innych19 Są tu wyka- zy, ewidencje, rozkazy, metryki, sprawy gospodarcze żołnierzy 2 Baonu PWSK przydzielonego do 1 Dywizji Pancernej i 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej, wówczas pełniących służbę okupacyjną w północno-zachodnich Niemczech. Drugi
zespół to Polska Administracja na terenie anglosaskiej okupacji w Niemczech20. Zasadniczo obejmuje liczne wykazy osobowe i rozkazy 2 Batalionu PWSK, akta organizacyjne oraz dotyczące działalności batalionu.
Jak widać z powyższego - z konieczności krótkiego - przeglądu materiałów dotyczących PSK w Archiwum Instytutu Polskiego oraz Studium Polski Podziem- nej, histOlyka tematu czeka długa i wyczerpująca kwerenda badawcza - i to nie
licząc innych placówek archiwalnych tak krajowych jak i zagranicznych, w których
znajdują się materiały dotyczące Pomocniczej Służby Kobiet podczas drugiej wojny
światowej oraz jej powojennych losów do rozwiązania a następnie w zrzeszeniu
skupiąjacego jej weteranów.
Jakże wymowne są słowa Herminy Nagleroweej, słynnej pisarki, która we wstę
pie do pierwszej książki poświęconej kobietom żołnierzom PSZ, wydanej jeszcze w 1946 r. w Rzymie, przed rozwiązaniem PSZ napisała: Nie tu miejsce, żeby rozważać
dramaty serc matek, żon, narzeczonych, które ukrywając swoje osobiste cierpienia,
służyły sprawie wojny, wierząc, że jej dobry wynik przyniesie wolność Ojczyźnie. Stało się inaczej. Zamiast powrotu do wolnej Polski czeka nas obczyzna i tułactwo.
104 Materiały do historii PWSK w Archiwum Instytutu Polskiego i . PRZYPISY
Pielwszą pracą był album wydany w rok po zakończeniu wojny w opracowaniu Loli i Andrzeja Romańskich przy współpracy i fotomontażu Wincentego Szurawskiego, p.t.
Wsłużbie dla Ojczyzny. Kobieta - Żołnierz 2 Korpusu 1941-1946 wydany z wstępem znanej pisarki Hermuiny aglerowej, wydany przez Inspektorat PSK 2 Korpusu w Rzymie jesienią 1946. Wśród historyków polskich na emigracji pionierką tematu PSK była Maria Maćkowska autorka książki p.t. W 1996 w Londynie wydano album Pomocnicza Służ
ba Kobiet w Polskich Silach Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945 w opracowaniu Anny
Dzierżek, Zofii Galewskiej, Ireny Horbaczewskiej i H.Poliszewskiej. Opracowana na emigracji a wkraju wydana była praca Anny Bobińskiej Pomocnicza Wojskowo Służba
Kobiet 2 Korpusu 1941-1945 (Warszawa 1999) i Edwarda Cara, Kobiety w szeregach PSZ na Zachodzie 1940-1948 (Warszawa 1995). Wśród krajowych historyków wymienić należy
przede wszystkim Zofię Zawacką, "Zo" pod redakcją której wydano w ośmiu częściach dzieło Służba Polek na frontach II wojny światowej (Toruń 1997-1999) i Elizę Markert
autorkę licznych artykułów poświęconych PSK oraz monografii Polsce Wierna. Władysława
Piechowska 1900-1987, żołnierz i twórczyni organizacji wojskowych (Pruszków 2003).
2 Instytut Polski i Muzeum im. gen.Sikorskiego (dalej IPMS), A.xIl.14/ teczki nr.1-19.
3 IPMS, A.xII.89/ teczki 127 i 164.
4 IPMS, A.VII.1/ teczki 6 i 6a,36; A.VI1.12/ teczki 3 i 16.
5 IPMS, A.VIII.12/ teczki nr 1-22 oraz A.VIIIa.l/ teczki 41, 42 i 44.
6 IPMS, A.VIII.12/ teczka 3.
7 IPMS, A.xI.59/ teczki nr 1-12.
8 IPMS, A.xVIII.2/ teczki nr 11, 15 i 32.
9 IPMS, K0L.191.
10 IPMS, R.1396 - R.1399; R.255; R.566; R.692; R.972 I R.973.
11 IPMS, C.833, C.112, C.309/I1IA - III] i c.666.
12 IPMS, LOT.A.Y.l/ teczki 37a-coraz LOT.AVm/ teczka 1-11. głównie podania o przyjęcie do PLSK w tym podania grupy kobiet z osiedli polskich w Afryce; MAR.AV49/ teczki 1-2.
13 IPMS, KOL.11O/ teczki 1-6.
14 IPMS, KOL.84.
15 IPMS, KOL.231.
16 IPMS, KOL.230/ teczki 1-45.
17 IPMS, K0L.142/ teczki 1-16.
18 IPMS, KOL.656/ teczki 1-8.
19 Studium Polski Podziemnej (dalej SPP), K0L.14/ teczki 1-65.
20 SPP, KOL.21.
