K W A R T A L N I K S T A T Y S T Y C Z N Y
R O K 1925, T O M II, Z E S Z Y T 3.
REVUE T R IME S T R I E L L E DE S T A T I S T I Q U E
ANNÉE 1925, TOME II, FASCICULE 3.
D R . J O Z E F B U Z E K .
Z A K R E S D Z I A Ł A N I A I B U D Ż E T Y P A Ń S T W O W Y C H U R Z Ę D Ó W S T A T Y S T Y C Z N Y CH P R Z E D W O J N Ą I O B EC N IE.
WSTĘP.
I. Pogląd na wzrost zadań państwowej statystyki administracyjnej.
Zakres działania państwowych urzędów sta
tystycznych zależy z jednej strony od zadań państwowej statystyki administracyjnej, z dru
giej zaś strony od organizacji statystyki pań
stwowej .
Zakres zadań państwowej statystyki administra
cyjnej zależy bezpośrednio od zadań państwa.
Jeżeli państwo pragnie być regulatorem całego ży
cia gospodarczego i społecznego, musi rozwinąć da
leko wszechstronniej swoją statystykę admini
stracyjną aniżeli państwo, którego podstawą jest własność prywatna, wolność i inicjatywa prywatna poszczególnych obywateli. Z tego powodu jest obecnie zakres działania statystyki administracyj
nej najobszerniejszy w Rosji sowieckiej, tam też pracownicy zajęci w służbie statystycznej liczą się nie na setki ale na tysiące (por. Allgemeines statistisches Archiv 13 Band, str. 244 i nast., I)r, Philipp S c h n o r t z , Die amłliche Stati- stik in Sowjet-Russland und den russischen Rand- staaten ).
Znacznie szczuplejszy jest zakres zadań pań-
1 Bardzo wymowny wyraz znajduje wzrost znaczenia statystyki w następującym ustępie, wyjętym z pierw
szego sprawozdania dyrektora kanadyjskiego biura statystycznego, R. H. Coatsa, (F ir s t A n n u a l R e p o rt of the D o m in io n S ta tis tic ia n 1918-19 str. 7 i 8):
„Nie ostatnią z nauk, danych nam przez wojnę światową, jest przekonanie, iż dnie panowania zasady „lais
sez faire" bezpowrotnie minęły i że statystyka musi się stać coraz to więcej przewodnikiem rządów, ponieważ ludzkość wyrosła już z półhazardowych metod przeszłości. Jest rzeczą bardzo charakterystyczną, iż Włochy zreorganizowały w r. 1917 swoją statystykę ze względów obrony narodowej, przyczem bez wątpienia miały na oku rolę, jąką spełnia niemiecki urząd statystyczny, jako oręż Niemiec. Słusznie też wyraził się w r. 1917 Wysoki Komisarz Angielski w Stanach Zjednoczonych, iż za pomocą statystyki Anglja wojnę wygra. Można śmiało twierdzić, iż w Stanach Zjednoczonych w roku następującym po wypowiedzeniu wojny Niemcom organi
zacja statystyczna zdwoiła swój zakres działania. W położeniu, w jakiem znajduje się Kanada w świtającej obecnie erze pokoju i odbudowy, będzie skutek polityki państwowej zależał bez wątpienia w niemałej mierze od troskliwie uporządkowanych i analizowanych wiadomości, które rząd może zebrać co do sił i możliwości kraju, innemi słowy od statystyki".
stwowej statystyki administracyjnej w państwach nie sowieckich. Ale i tutaj wzrosły zadania sta
tystyki po wojnie bardzo znacznie.
Wskutek nowożytnego rozwoju techniki wo
jennej nie prowadzi się obecnie wojen li tylko siłą wojska, ale trzeba rzucić na szalę wszystkie siły fizyczne, intelektualne i gospodarcze narodu.
Dla przygotowania obrony narodowej potrzebna jest daleko dokładniejsza znajomość sił i zasobów na
rodu, aniżeli dawniej. Dalej wymaga obecny roz
wój społeczeństw cywilizowanych coraz to inten
sywniejszej ingerencji państwa w stosunki spo
łeczne i ekonomiczne. Z tych dwóch głównie po
wodów jest we wszystkich państwach zakres za
dań administracji po wojnie znacznie obszerniejszy niż dawniej, a można to stwierdzić nawet w tych krajach, które nauczyło doświadczenie, iż prze
sadny etatyzm więcej szkodzi niż pomaga roz
wojowi gospodarczemu.
le m u wzrostowi zadań administracji odpowiada wzrost zadań państwowej statystyki administra- c y jn e j.1 Wzrost ten znajduje swój wyraz także we wzroście liczby pracowników, zajętych w pań
stwowych urzędach statystycznych i we wzroście budżetów tych urzędów. B y uwidocznić to z całą dokładnością, przedstawiamy w pracy niniejszej
Kwartalnik S tatystyczn y 1935. 23
zakres działania i budżety państwowych urzędów statystycznych nietylko w roku 1924, wzgl. 1925, ale także przed wojną t. j. w r. 1913 lub 1914.
II. Główne kierunki działalności państwowych urzędów statystycznych i pogląd na organizację
produkcji cyfr statystycznych.
W działalności współczesnych urzędów statystycz
nych rozróżniamy 4 kierunki główne, a mianowicie:
1. Służbę produkcyjną 2. Służbę recepcyjną 3. Służbę informacyjną
4. Służbę publikacyjną i analityczną.
S ł u ż b a p r o d u k c y j n a polega na orga
nizowaniu, przeprowadzaniu i opracowywaniu do
chodzeń statystycznych. W każdem dochodzeniu statystycznem należy odróżniać stadjum samego badania statystycznego, czyli t. z. obserwacji statystycznej, od stadjum opracowania zebranego podczas obserwacji surowego materjału. Obser
wacji statystycznej dokonywa np. komisarz spiso
wy, idący podczas spisu ludności od domu do domu i wpisujący do arkuszy spisowych dla każdej osoby przebywającej w okręgu spisowym dane indywi
dualne jak płeć, wiek, wyznanie, zawód i t. d.
Tak samo dokonywa obserwacji statystycznej urzędnik stanu cywilnego, wpisujący do formula
rza statystycznego dane o każdym indywidualnym wypadku ślubu, urodzenia, lub zgonu zapisanym do ksiąg stanu cywilnego. Obserwacja statystyczna musi być przeprowadzona zawsze na miejscu, a więc z reguły daleko od urzędu statystycznego.
Natomiast powinno opracowanie wypełnionych podczas obserwacji statystycznej formularzy indy
widualnych następować z reguły w urzędzie sta
tystycznym. Urząd ten powinien być producentem cyfry statystycznej nie tylko przez projektowanie i zarządzenie danego dochodzenia statystycznego, ale także przez opracowanie zebranego materjału surowego.
Urzeczywistnienie tej napozór tak prostej za
sady nastąpiło w historji dopiero w ostatnich dziesięcioleciach. Dawniej pozostawiano opraco
wanie zebranego materjału surowego tym władzom administracyjnym, które kierowały samą obserwa
cją statystyczną. Tak np. w Austrji opracowywały starostwa aż do roku 1880 spisy ludności. Na pod
stawie formularzy spisowych, wypełnionych przez komisarzy spisowych, dokonywało starostwo wszel
kich obliczeń dla każdej gminy i dla całego powiatu i przesyłało wyniki swych obliczeń do władzy krajowej, która obliczała sumy dla całego kraju, Centralny Urząd Statystyczny wyprowadzał potem z sum krajowych sumy państwowe, nie zobaczyw
szy nawet surowego materjału formularzy spi
sowych . Podobnie była w Austrji zorganizowana
aż do roku 1894 statystyka ruchu naturalnego ludności, wówczas to każdy urząd stanu cywilnego zestawiał dla swego okręgu statystykę urodzeń, zgonów i ślubów, starostwa sumowały dla całego powiatu cyfry, obliczone przez duszpasterzy a Cen
tralny Urząd Statystyczny wyprowadzał z sum powiatowych sumy krajowe i państwowe.
Cechą charakterystyczną rozwoju statystyki ad
ministracyjnej jest fakt, iż produkcja cyfr staty
stycznych była początkowo wszędzie zadaniem władz administracyjnych, iż działalność staty
styczna nie była w y d z i e l o n a z całokształ
tu działalności władz administracyjnych. Cały późniejszy postęp statystyki polegał n a w y d z i e l e n i u działalności obliczeniowej z za
kresu działania władz administracyjnych i poru- czeniu jej fachowym urzędom statystycznym, zorganizowanym z reguły przy ministerstwach.
Dodatnie skutki w y d z i e l e n i a d z i a ł a l n o ś c i statystycznej z agend administracyjnych polegają na względach następujących:
1. Władze administracyjne uważają bardzo czę
sto pracę statystyczną za mniej ważną, za zbyteczne obciążenie i nie czują z reguły potrzeby otrzy mania obliczeń ścisłych ani też nie posiadają od
powiednich wiadomości fachowych i nie rozpo
rządzają odpowiednią techniką. Natomiast facho
we biuro statystyczne odczuwa daleko intensywniej potrzebę produkowania jaknajdokładniejszych cyfr i posiada też potrzebne w tym celu fachowe wia
domości i technikę.
2. Cyfry, opracowywane przez niższe władze administracyjne, b yły w wielu wypadkach zupełnie ze sobą nieporównalne, władze te postępowały bowiem z natury rzeczy różnie przy subsumowaniu poszczególnych jednostek obserwacji pod rubryki, przewidziane planem tablic statystycznych. Tak naprzykład umożliwiło dopiero centralne opracowa
nie spisów zawodowych przez fachowy urząd sta
tystyczny jednolitą statystykę zawodową.
3. Opracowanie bardziej szczegółowych tablic statystycznych wymaga używania postępowej tech
niki, dostępnej z reguły tylko dla fachowych urzę
dów statystycznych. Wskutek tego zostało do
kładniejsze poznanie skomplikowanych stosunków gospodarczych i społecznych umożliwionem do
piero przez scentralizowanie opracowania w facho
wym urzędzie statystycznym.
Z powyższego wynika, iż produkcja c y f r s t a t y s t y c z n y c h p o w i n n a s i ę o d b y w a ć z r e g u ł y w f a c h o w y c h u r z ę d a c h s t a t y s t y c z n y c h i m o ż e b y ć p o z o s t a w i o n a w ł a d z o m a d m i n i s t r a c y j n y m t y l k o t a m , g d z i e c y f r a s t a t y s t y c z n a j e s t u b o c z n y m p r o d u k t e m n o r m a l n e j d z i a ł a l n o ś c i
a d m i n i s t r a c y j n e j , g d z i e w i ę c w y d z i e l e n i e d z i a ł a l n o ś c i s t a t y s t y c z n e j n i e j e s t a n i m o ż l i w e a n i w s k a z a n e . N a t o m i a s t w i n n a b y ć p r o d u k c j a c y f r s t a t y s t y c z n y c h z z a k r e s u t a k z w a n e j s t a t y s t y k i w y d z i e l o n e j s k o n c e n t r o w a n a w f a c h o w y c h u r z ę d a c h s t a t y s t y c z n y c h . Słuszność tego postulatu jest obecnie uznana we wszystkich państwach cywilizowanych, w urzeczywistnieniu je
go zachodzą jednak znaczne różnice między poszcze- gólnemi państwami. Wskutek tego należą nie
które dziedziny statystyki w niektórych państwach do statystyki niewydzielonej i są prowadzone przez władze administracyjne podczas gdy w innych państwach należą do statystyki wydzielonej i na
leżą do zakresu działania fachowych urzędów statystycznych.
Dalsze głębokie różnice w organizacji statystyki administracyjnej różnych państw wynikają stąd, iż w niektórych państwach jest produkcja cyfr statystycznych we wszystkich dziedzinach staty
styki wydzielonej scentralizowana w jednym urzę
dzie statystycznym, podczas gdy w innych państ
wach jest podzielona między kilka urzędów sta
tystycznych. Dla przykładu przytaczamy tylko, iż statystyka angielska jest zorganizowana na za
sadzie decentralizacji, podczas gdy statystyka głównych dominiów angielskich, jak Australja, Indje i K an ada1 jest scentralizowana w jednym urzędzie statystycznym. W Anglji istnieje przy każdem niemal ministerstwie odrębny wydział lub urząd statystyczny. Tak, statystykę handlu za
granicznego opracowuje biuro statystyczne departa
mentu ceł i podatków pośrednich (Statistical Office of the Department of Customs and Excise), staty
stykę ruchu naturalnego ludności opracowuje Gene
ral Register Office, statystykę pracy Ministry of Labour, statystykę żeglugi morskiej i przewozu towarów kolejami opracowuje departament han
dlowy ministerstwa handlu, statystykę rolniczą opracowuje oddział statystyczny ministerstwa rol
nictwa, statystykę szkolną ministerstwo oświaty i t. d. Natomiast jest naprzykład w Kanadzie, począwszy od roku 1918, cała statystyka wydzielona scentralizowana w jednym urzędzie statystycznym, Dominion Bureau of Statistics. Na mocy osobnej ustawy statystycznej z roku 1918 powinno biuro t o ,,zbierać, opracowywać i publikować wiadomości statystyczne, dotyczące stosunków handlowych, przemysłowych, społecznych, ekonomicznych, tu
dzież ogólnych warunków rozwoju i istnienia naro
du“ . Działalność jego obejmuje wszystkie dziedziny statystyki wydzielonej bez wyjątku, a więc za
równo statystykę ludnościową jak statystykę sanitarną, szkolną, rolniczą, górniczą, przemysłową, handlową, kredytową, kolejową, robotniczą i t. d.
Inne władze centralne kanadyjskie produkują cyfry statystyczne tylko o tyle, o ile cyfry te w ynikają— bez potrzeby osobnego skomplikowane
go opracowania — jako produkt uboczny zwykłej działalności administracyjnej lub o ile cyfry te powstają jako wynik rachunkowości administra
cyjnej. Ale i wtenczas winny władze administra
cyjne porozumieć się z urzędem statystycznym co do planu zbierania cyfr statystycznych, plan ten powinien bowiem być dostosowany do ogólnych potrzeb statystyki państwowej. Bliższe dane co do unormowania stosunku kanadyjskiego urzędu statystycznego do prac statystycznych władz ad
ministracyjnych znajdzie czytelnik w First Annual Report of the Dominion Statistician, Ottawa 1919, str. 17— 19.
Doświadczenie historyczne uczy, iż s y s t e m s p e c j a l n y c h u r z ę d ó w s t a t y s t y c z n y c h ma wiele stron ujemnych, których u n i k a s y s t e m s c e n t r a l i z o w a n i a całej pro- dukcji cyfr statystycznych w zakresie statystyki wydzielonej w jednym państwowym urzędzie sta
tystycznym. Korzyści, wynikające z systemu centralizacji polegają głównie na ześrodkowaniu doświadczeń praktycznych i wiedzy fachowej w jednym punkcie, co gwarantuje daleko lepsze zorganizowanie dochodzeń i daleko umiej ętniejsze opracowanie i wyzyskanie wyniku dochodzeń.
Dalej, rozbicie pracy produkcyjnej statystycznej na kilka lub kilkanaście urzędów uniemożliwia albo utrudnia używanie najpostępowszych środków technicznych, a zwłaszcza maszyn elektrycznych systemu Holleritha lub Powersa. Pozatem utrudnia system specjalnych urzędów statystycznych opra
cowanie jednolitego planu dochodzeń statystyki państwowej; z tych powodów nie należy się dziwić, iż wszędzie tam, gdzie w państwach nowopowsta
jących należało zorganizować odrazu państwową statystykę administracyjną, zorganizowano ją we- dług systemu centralizacji w jednym urzędzie statystycznym. W ten sposób zorganizowano sta
tystykę nietylko w państwach, powstałych wskutek wojny, jak Czechosłowacja, Polska, Łotwa i Estonja ale także w Rzeszy Niemieckiej i na Węgrzech, które to państwa zostały zorganizowane w r. 1867.
W państwach zorganizowanych oddawna jak Fran
cja, Anglja, Stany Zjednoczone, Belgja, Szwecja,“
1 Co do organizacji statystyki australijskiej i kanadyjskiej patrz O ffic ia l Y e a r B ook of the C o m m o n wealth of A u s tr a lia , 1923, str. 1071—1076, wzgl. The C a n a d a Y e a r B o o k, 1920, str. 57—64.
a Ustrój statystyki państwowej Szwecji jest przedstawiony w pracy G u i n c h a r d a , Sweden, Stock
holm 1914, tom I, str. 219— 225.
23*
Finlandja przeważa stanowczo system specjalnych urzędów statystycznych, we wszystkich tych państ
wach domagają się jednak znawcy stosunków gruntownej reformy organizacji statystyki państwo
wej przez scentralizowanie prac statystycznych w jednym ogólnym urzędzie statystycznym.
Usiłowania te odniosły zwycięstwo w roku 1899 w Holandji, (por. wydaną w r. 1921 broszurę Bureau Central de Statistique des Pays-Bas), w roku 1896 w Danji, w roku 1918 w Kanadzie.
Także w Anglji, we Francji i w Stanach Zjedno
czonych była sprawa ta przedmiotem ożywionych debat i studjów szczegółowych. Bliższe dane co do tego znajdzie czytelnik w rozdziałach niniejszej pra
cy, dotyczących Stanów Zjednoczonych i Francji.
W Anglji zarządziła Rada Ministrów uchwałą z dnia 15 lipca 1920 roku osobne w tej kwestji badanie, którego wyniki znajdzie czytelnik w sprawozdaniu wydrukowanem w Londynie w roku 1921 pod tytułem Report on the Collection and Présentation of Official Statistics.
111. Rozwój służby recepcyjnej, informacyjnej, publikacyjnej i analitycznej państwowych urzędów
statystycznych.
W czasach, gdy statystyka nie była jeszcze wydzielona z administracji, gdy więc każda władza administracyjna produkowała sama po
trzebne jej cyfry statystyczne, zachodziła na
gląca potrzeba utworzenia c e n t r a l n e g o b i u r a s t a t y s t y c z n e g o , któreby zbierało dane, wyprodukowane przez poszczególne władze admini
stracyjne, porządkowało je w jedną całośc, i zesta
wiało tabele statystyczne, obejmujące całokształt życia państwowego i społecznego. Działalność tych biur była czysto r e c e p c y j n a i k o m p i l a- c y j na. Wyniki swej pracy podawały biura te do wiadomości kierujących władz państwowych w formie szeregu tablic albo też w formie umoty
wowanych cyfrowo opinij, udzielanych władzom państwowym. Na tem polegała i n f o r m a c y j n a s t r o n a działalności biura. Ponieważ dane statystyczne były uważane przez długi czas za tajemnicę urzędową, nie publikowały biura ze
branych cyfr statystycznych ani też nie rozbierały ich w pracach krytycznych lub analitycznych.
Wskutek późniejszego rozwoju politycznego, gospodarczego i socjalnego społeczeństw cywilizo
wanych rozszerzył się zakres zadań biur statystycz
nych także w dziedzinie służby recepcyjnej, infor
macyjnej, publikacyjnej i analityczno-naukowej.
Po obaleniu monarchij absolutnych rozpoczęto wszędzie publikować wyniki badań statystycznych.
Szerokie koła publiczności nabyły prawo korzy
stania z cyfr posiadanych przez biura statystyczne.
B y ułatwić publiczności korzystanie z cyfr staty
stycznych, rozpoczęły urzędy statystyczne publiko
wać rozprawy, zawierające rozbiór krytyczny i nau
kowy opublikowanych cyfr statystycznych. Miaro
dajny był tutaj zwłaszcza przykład statystyki admi
nistracyjnej belgijskiej, która pod kierownictwem uczonych tej miary jak Q u e t e l e t i H e i s c l i i i n g zainaugurowała erę organicznego połączenia statystyki administracyjnej z nauką statystyki. Po
łączenie to znajduje obecnie swój wyraz zwłaszcza przez wydawanie przez urzędy statystyczne kwar
talników lub miesięczników statystycznych, za
wierających krytyczne i analityczne omówienie cyfr statystycznych. W związku z tem rozszerzyła się także działalność informacyjna urzędów sta
tystycznych, urzędy te udzielają obecnie informa- cyj i opinij nie tylko władzom państwowym, ale także władzom komunalnym, organizacjom go
spodarczym i szerokim kołom publiczności, kra
jowym i zagranicznym. W' czasach najnowszych musi być ponadto działalność informacyjna i pu
blikacyjna urzędów statystycznych przystosowana do wymogów propagandy zagranicznej w najlep- szem tego słowa znaczeniu.
Co się nareszcie tyczy s ł u ż b y r e c e p c y j n e j , to znaczenie tej służby stało się z jednej strony mniejszem wskutek scentralizowania produk
cji cyfr statystycznych w samym urzędzie staty
stycznym, z drugiej jednak strony wzrosła zna
cznie konieczność zbierania cyfr statystycznych, dotyczących państw zagranicznych. Służba recep
cyjna współczesnych urzędów statystycznych polega na zbieraniu cyfr produkowanych przez niewydzie- loną statystykę administracyjną, na wydawaniu rocznika statystycznego, zawierającego uporząd
kowany całokształt cyfr statystycznych, dotyczą
cych danego państwa bez względu na to, kto jest producentem tych cyfr, a nareszcie na zbieraniu systematycznem danych statystyki zagranicznej.
Służbie tej recepcyjnej służy bibljoteka urzędu i międzynarodowa wymiana wydawnictw staty
stycznych. Ze względu na coraz to większe znacze
nie stosunków międzynarodowych umieszczają roczniki statystyczne w najnowszych czasach coraz to częściej obszerne działy, poświęcone statystyce międzynarodowej.
IV. Plan niniejszej pracy.
By móc porównać stopień rozwoju statystyki administracyjnej w różnych państwach, pragnie
my w rozdziałach następujących przedstawić najpierw organizację państwowej statystyki ad
ministracyjnej, następnie zaś zakres działania, liczbę pracowników, liczbę maszyn i budżet pań
stwowego urzędu statystycznego, względnie tam, gdzie istnieje więcej urzędów tego rodzaju, zakres działania, liczbę pracowników, liczbę maszyn i budżet najważniejszych z tych urzędów
Oprócz stanu najnowszego uwzględniamy wszędzie, gdzie to jest możliwem, także stan przedwojenny.
Organizacja państwowej statystyki administra
cyjnej zależy w wysokim stopniu od organizacji samego państwa, a więc zwłaszcza od tego, czy dane państwo jest państwem jednolitem czy też federacyjnem. W państwach związkowych ma nie tylko federacja urząd lub urzędy statystyczne, ale z reguły także poszczególne państwa lub stany, do federacji należące. W państwach tych jest państwowa statystyka administracyjna podzielona między federacją i poszczególnemi państwami.
Przytem zachodzą jednak między poszczególnemi federacjami daleko idące różnice.
Z państw związkowych uwzględniamy w niniej
szej pracy tylko Rzeszę Niemiecką, Szwaj car ję i Stany Zjednoczone Ameryki. W Szwajcarji nie mają zwykle kantony znaczniejszych biur staty
stycznych, dla Stanów Zjednoczonych omawiamy tylko organizację statystyki federacyjnej, co się zaś tyczy Rzeszy Niemieckiej, to omawiamy oprócz organizacji statystyki Rzeszy także organizację statystyki państwowej największego państwa Rze
szy, to jest Prus.
Od roku 1919 jest Austrja niemiecka także pań
stwem związkowem. Ustrój statystyki państwowej austrjackiej nie dostosował się jeszcze do faktu prze
kształcenia państwa dawniej jednolitego na federa
cję. Z tego powodu należy pod względem organizacji statystyki traktować Austrję jako państwo jednolite.
Z państw jednolitych dwzględnia nasze badanie oprócz Polski tylko Węgry, państwa bałtyckie, (Łotwę, Estonję i Finlandję), tudzież Czechosło
wację i Francję. We Francji i Finlandji istnieje po dziś dzień system decentralizacji statystyki, a więc szereg państwowych urzędów lub oddziałów statystycznych. Natomiast przyjęto w Polsce, w Czechosłowacji, na Węgrzech, Estonji i Łotwie, podobnie jak w Niemczech i Prusach, system j e d n e g o p a ń s t w o w e g o u r z ę d u s t a t y s t y c z n e g o . 1
W rozdziałach następnych omawiamy n a j p r z ó d p a ń s t w a , które przyjęły w praktyce s y s t e m j e d n e g o p a ń s t w o w e g o u r z ę d u s t a t y s t y c z n e g o , a to najprzód pań
stwa jednolite, tj. 1) Polskę, 2) Czechosłowację,
3) Węgry, 4) Łotwę i 5) Estonję, następnie zaś 6) Niemcy — Prusy jako typ państwa związkowego.
Potem przedstawimy p a ń s t w a o s y s t e m i e k i l k u p a ń s t w o w y c h u r z ę d ó w (lub oddziałów) s t a t y s t y c z n y c h , rozpoczynając i tu od państw jednolitych, tj. od 7) Francji i 8) Fin
landji a kończąc na państwach związkowych, jako to 9) Austrja, 10) Szwajcarja i 11) Stany Zjednoczone. W końcowym rozdziale X II. zre
asumujemy wyniki naszego badania.
RO Z D Z IA Ł 1.
STATYSTYKA PAŃSTWOWA RZECZYPOSPO
LITEJ PO LSK IEJ.
I. Organizacja statystyki państwowej w Polsce.
Organizacja statystyki państwowej w Polsce została określona ustawą z dnia 21 października 1919 roku o organizacji statystyki administracyjnej, Dz. U. Nr. 85 poz. 454. Art. 1 tej ustawy stanowił, iż „organem naczelnym państwowej statystyki administracyjnej jest Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej“ , a artykuł 1 statutu dodawał, iż ,,urząd ten podlega bezpośrednio Radzie Ministrów“ . Przepisy tej ustawy i statutu, określające zakres działania i stosunek Głównego Urzędu Statystycznego do innych władz, zostały w niektórych szczegółach zmienione ustawą z dnia 1 czerwca 1923 r. Dz. Ust. Nr. 60 poz. 436. W myśl tej ustawy i dodanego do niej statutu Głównego Urzędu Statystycznego podlega obecnie urząd ten bezpośrednio Ministrowi Spraw Wewnętrznych.
Zadaniem Głównego Urzędu jest w myśl art. 2 statutu:
1. przeprowadzanie badań statystycznych we
dług programu, zatwierdzonego przez Radę Mini
strów na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych.
2. nadawanie jednolitego kierunku wszystkim badaniom statystycznym , podejmowanym przez polskie władze państwowe, z wyjątkiem tych tylko badań, które drogą specjalnej ustawy prze
kazane są innemu urzędowi.
3. ogłaszanie wyników badań statystycznych, przeprowadzanych zarówno przez Główny Urząd Statystyczny, jak również przez inne urzędy państwowe.
W myśl tych przepisów obejmuje służba recep
cyjna i publikacyjna Głównego Urzędu Staty
stycznego z zasady wszystkie dziedziny działalności statystycznej państwa. Na mocy art. 5 statutu mogą być jednak wyniki badań statystycznych, przeprowadzanych przez urzędy państwowe, ogła
szane zamiast w wydawnictwach Głównego Urzędu Statystycznego także w wydawnictwach poszcze
gólnych ministerstw albo innych urzędów państwo
wych, ale tylko za zgodą Głównego Urzędu Sta
tystycznego. Wyciągi z tych badań muszą być w każdym razie ogłoszone w Roczniku statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, wydawanym przez Głów
ny Urząd Statystyczny.
Co się tyczy p r o d u k c y j n e j d z i a ł a l n o ś c i statystycznej, to ustawa wychodzi z za
łożenia, iż o ile ustawa specjalna nic innego nie stanowi, winna do Głównego Urzędu Statystycznego należeć produkcja cyfr statystycznych w tych dziedzinach, w których statystyka może być od normalnej działalności administracyjnej odłączona
1 Por. Friedrich Zahn, Z u r K o n s o lid ie ru n g der am tlich e n S ta tis tik Roma, 1925.
W dziedzinie statystyki niewydzielonej należy oczywiście produkcja cyfr statystycznych do za
kresu działania ministerstw fachowych.
Iż w dziedzinie statystyki wydzielonej produkcja cyfr statystycznych jest z zasady rzeczą Głównego Urzędu Statystycznego, wynika z przepisów art. 4 i 6 statutu Głównego Urzędu Statystycznego.
Artykuły te opiewają następująco:
Art. 4. Jeżeli jakiemu urzędowi państwowemu dla celów administracyjnych potrzebne są wykazy statystyczne, nieprzewidziane w planie prac Głów
nego Urzędu Statystycznego, lub jeżeli wykoń
czenie takich wykazów przewidziane jest w termi
nie późniejszym, aniżeli potrzeba danemu urzędowi, a Główny Urząd Statystyczny nie jest w stanie uczynić zadość żądaniu urzędu, w takim razie urząd ten może przydzielić do Głównego Urzędu Statystycznego swego referenta i potrzebną ilość sił pomocniczych dla przeprowadzenia lub przy
śpieszenia potrzebnej mu statystyki“ .
Art. 6. ,,Przy zbieraniu dat statystycznych Główny Urząd Statystyczny ma prawo żądać pomocy od wszystkich urzędów państwowych, po uzyskaniu na to upoważnienia od właściwego ministerstwa“ .
Podczas gdy Główny Urząd Statystyczny może produkować daty statystyczne przy pomocy wszyst
kich urzędów państwowych, mogą inne urzędy państwowe i ministerstwa produkować cyfry sta
tystyczne w myśl art. 3 statutu tylko ,,w obrębie swej działalności i przez własne organy“ i tylko po wysłuchaniu opinji Głównego Urzędu Staty
stycznego jako organu powołanego ,,do nadawa
nia jednolitego kierunku wszystkim badaniom sta
tystycznym, podejmowanym przez polskie władze państwowe“ .
„W razie nieprzychylenia się zainteresowanego ministerstwa do opinji wyrażonej przez Główny Urząd Statystyczny, ministerstwo powiadamia o tem Główny Urząd Statystyczny.
W ciągu miesiąca od otrzymania powyższego powiadomienia, Głównemu Urzędowi Statystycz
nemu przysługuje prawo wniesienia sprawy przez ministra spraw wewnętrznych na Radę Ministrów celem jej rozstrzygnięcia. Do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez Radę Ministrów zainteresowane ministerstwo nie może rozpoczynać badań, którym sprzeciwia się Główny Urząd Statystyczny. Przepis ten nie dotyczy tych badań, które drogą specjalnej ustawy są przekazane innemu urzędowi.“
Na podstawie powyższych przepisów ustaw z roku 1919 i 1923 koncentruje się w Głównym Urzędzie Statystycznym produkcja cyfr statystycz
nych ze wszystkich dziedzin statystyki wydzie
lonej z niektóremi wyjątkami wyszczególnionemi w następującem zestawieniu, wykazującem prace
statystyczne władz państwowych, wykonywane poza Głównym Urzędem Statystycznym tak w za
kresie statystyki wydzielonej jak i niewydzielonej.
1. Na mocy art. 2, p. 23 ustawy zasadniczej sanitarnej z dnia 19 lipca 1919 r., Dz. U. Nr. 63, p. 371 należy „ s t a t y s t y k a l e k a r s k a “ do kompetencji Ministerstwa Zdrowia Publicznego, a obecnie Generalnej Dyrekcji Służby Zdrowia.
Statystyka lekarska obejmuje badania, polegające na danych dostarczonych przez lekarzy powia
towych (wykazy zachorowań i zgonów na choroby zakaźne), przez" lekarzy szpitalnych (sprawozdania szpitalne roczne i indywidualne statystyczne karty szpitalne), przez lekarzy wolno praktykujących (ankiety w sprawie niektórych ważniejszych cho
rób, jak choroby weneryczne, rak, wole), wreszcie przez lekarzy dentystów i niższy personel lekarski w sprawie ich rejestracji.
2. W Ministerstwie S p r a w W e w n ę t r z n y c h prowadzi się statystykę paszportów i opcyj, w Głównej Komendzie Policji Państwowej zaś statystykę przestępstw zameldowanych i w ykry
tych, we wszystkich tych wypadkach chodzi jednak o statystykę nie wy dzieloną.
3. Ministerstwo S p r a w W o j s k o w y c h prowadzi, podobnie jak ministerstwa zagraniczne, statystykę systematycznie tylko w dziedzinie sto
sunków sanitarnych w a rm ji.
4. Ministerstwo S p r a w i e d l i w o ś c i spo
rządza statystykę czynności sądów i statystykę więziennictwa, i to niemal wyłącznie jako sta
tystykę niewydzieloną.
'5 . W M i n i s t e r s t w i e S k a r b u zestawia referat statystyczny departamentu podatków bez
pośrednich statystykę wymiaru i wpływania po
datków. Dalsze referaty statystyczne, produkujące cyfry statystyczne, istnieją w zarządzie głównych monopoli państwowych.
6. M i n i s t e r s t w o R o l n i c t w a i D ó b r P a ń s t w o w y c h prowadzi statystykę wete
rynaryjną (epizootje, rzeźnie i t. p.) i statystykę rybołósta morskiego. Statystyka weterynaryjna jest prowadzona wyłącznie jako statystyka nie- wydzielona.
7. W M i n i s t e r s t w i e P r z e m y s ł u i H a n d l u prowadzi osobny referat w wydziale polityki przemysłowej statystykę zatrudnienia, osobny referat w departamencie gómiczo-hutni- czym statystykę produkcji górniczej i hutniczej, liczby robotników w kopalniach i hutach itp.
Generalna Dyrekcja Poczt i Telegrafów prowadzi statystykę pocztową, telegraficzną i telefoniczną, Urząd Patentowy statystykę wynalazków, znaków ochronnych itp., Urząd Miar statystykę swych czynności urzędowych itp., we wszystkich tych wypadkach (z wyjątkiem statystyki zatrudnienia
i statystyki górniczo-hutniczej) mamy jednak do czynienia ze statystyką nie wy dzieloną.
8. M i n i s t e r s t w o K o l e i prowadzi oprócz statystyki niewydzielonej (statystykę per
sonelu, pracy taboru, zarobków itp.) statystykę przewozu towarowego, zatrudniając w niej kilka
dziesiąt osób.
9. M i n i s t e r s t w o R o b ó t P u b l i c z n y c h prowadzi statystykę samochodów, statków i przewozu towarów na drogach wodnych.
10. M i n i s t e r s t w o P r a c y i O p i e k i S p o ł e c z n e j organizuje w departamencie ubez
pieczeń społecznych wydział statystyczny o bar
dzo szerokim zakresie działania. Na podstawie sprawozdań państwowych urzędów pośrednictwa pracy wygotowuje wydział statystyczny Dyrekcji Funduszu Bezrobocia statystykę bezrobocia, wydział pośrednictwa pracy zaś statystykę pośrednictwa pracy. Oprócz tego prowadzi Urząd Emigracyjny statystykę emigracyjną, inspekcja pracy w depar
tamencie ochrony pracy produkuje zaś cyfry staty
styczne ściśle w zakresie statystyki niewydzielonej.
Ti. M i n i s t e r s t w a S p r a w Z a g r a n i c z n y c h , W y z n a ń i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o i R e f o r m R o l n y c h nie produkują cyfr statystycznych w zakresie statystyki wydzie
lonej.
Z zestawienia tego wynika, iż niektóre mini
sterstwa produkują cyfry statystyczne z zakresu statystyki wydzielonej w niektórych wypadkach wbrew przepisom art. 3 i 4 statutu Głównego Urzędu Statystycznego, zawartego w ustawie z dnia 1 czerwca 1923 r. Ze względu na ujemne skutki tego stanu rzeczy wezwała uchwała Rady Ministrów z dnia 5 grudnia 1924 ministerstwa do ścisłego przestrzegania przepisów statutu Głów
nego Urzędu Statystycznego, zarazem zaś zleciła Rada Ministrów poszczególnym ministrom wyda
nie zarządzeń, aby podwładne im urzędy ,,nie zwracały się bezpośrednio do organów samorzą
dowych (gmin) o dostarczanie dat statystycznych, lecz aby czyniły to wyłącznie za pośrednictwem Głównego Urzędu Statystycznego, któremu służyć będzie wyłącznie prawo zapotrzebowania dat od organów samorządowych' ‘ .
Według art. 1 statutu Głównego Urzędu Staty
stycznego dyrektor Głównego Urzędu Statystycz
nego podlega i referuje bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych. W wykonaniu tego prze
pisu ustawy wydał minister spraw wewnętrznych okólniki nr. 120 z 18 października 1923 r. i nr.
65 z 8 lipca 1925 r., stanowiące co następuje:
Ze spraw, należących do kompetencji Głównego Urzędu Statystycznego podlegają decyzji ministra spraw wewnętrznych sprawy następujące:
a) projekty ustaw i rozporządzenia wykonawcze,
b) sprawy odnoszące się do Sejmu, Senatu, Prezydenta Rzeczypospolitej, prezesa Rady Ministrów oraz do ministrów osobiście, c) sprawy organizacyjne Urzędu,
d) nominacja i zwolnienie ze służby urzędników etatowych od V II st. służ. włącznie wzwyż (art. 17 ustawy o państwowej służbie cywilnej Dz. U. R. P. Nr. 21, poz. 164),
e) wszelkie sprawy, które poza powyższemi minister dla siebie zarezerwuje.
We wszystkich sprawach niezastrzeżonych do decyzji ministra, decyduje ostatecznie dyrektor Głównego Urzędu Statystycznego.
W wypadkach czasowej nieobecności ministra zastępstwo ministra w zakresie działania Głównego Urzędu Statystycznego należy do dyrektora tegoż Urzędu.
Po objęciu przez ministra z powrotem obowiąz
ków służbowych dyrektor Głównego Urzędu Sta
tystycznego składa mu urzędowy raport we wszyst
kich zdecydowanych przez siebie w zastępstwie ministra sprawach, przedkładając odnośne akta.
Decydując w czasie nieobecności ministra sprawy, zastrzeżone do jego decyzji, dyrektor Urzędu podpisuje pod wyrazami ,,za Ministra“ . Pod wyrazami ,,za Ministra“ winny być podpisywane również akty dotyczące nominacji urzędników zgodnie z punktem d.
II. Podział Głównego Urzędu Statystycznego na wydziały.
Podział Urzędu na wydziały i zakres działania każdego z tych wydziałów został określony w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 18 marca 1921 roku, Monitor Polski Nr. 74. W myśl tej uchwały dzieli się Urząd na 9 wydziałów z na
stępującym zakresem działalności:
1. W ydział prezydjalny załatwia sprawy oso
bowe, budżetowe, kasowo-buchalteryjne i gospo
darcze oraz prowadzi dochodzenia statystyczne, dla których nie utworzono odrębnego wydziału.
W ydział ten posiada nadto kancelarję urzędu.
2. W ydział wydawnictw i pomocy naukowych redaguje Rocznik statystyki, Kwartalnik Staty
styczny i Wiadomości Statystyczne, zajmuje się drukiem miesięcznika Statystyki Pracy oraz częściowo innych wydawnictw, wydawanych przez wydziały fachowe (Miesięcznik Handlu Zagranicznego i Statystyka Polski) . Oprócz tego wydział posiada biuro tłomaczeń na język francuski, tudzież biuro prac graficznych. Dalej podlega w y
działowi bibljoteka i archiwum Urzędu. Nareszcie udziela wydział informacyj statystycznych insty
tucjom zagranicznym.
3. Wydział spisu ludności opracowuje jedno
dniowy spis ludności, domów, lokali, zwierząt gospodarskich, przedsiębiorstw rolniczych, staty
stykę zawodową i mieszkaniową.
4. Wydział ruchu naturalnego ludności prowadzi statystykę urodzeń, ślubów i zgonów.
5. Wydział statystyki szkolnej opracowuje sta
tystykę szkół powszechnych, średnich, wyższych, zawodowych i oświaty pozaszkolnej.
6. Wydział statystyki rolniczej, aprowizacyjnej i cen prowadzi statystykę miesięcznego stanu za
siewów, przestrzeni uprawnych i żniw, statystykę płaconych rolnikom cen płodów rolniczych, sta
tystykę cen hurtowych i detalicznych i t. p.
7. W ydział statystyki pracy i przemysłu opra
cowuje statystykę strajków i lokautów, umów zbiorowych, płac i zarobków, pośrednictwa pracy, konjunktur na rynku pracy, tudzież statystykę produkcji przemysłowej i ruchu budowlanego w miastach.
8. Wydział statystyki handlu zagranicznego opracowuje statystykę wywozu i przywozu to
warów przez granice państwa.
9. W ydział statystyki finansów i samorządu prowadzi statystykę kredytową i skarbową, staty
stykę finansów komunalnych, banków, kas oszczęd
ności, współdzielni, spółek akcyjnych, upadłości i pożarów.
W roku 1926 zostanie ponadto utworzony nowy wydział statystyki kryminalnej, który zajmie się opracowywaniem statystyki przestępczości. Do
tychczas statystyka ta była opracowywana przez Ministerstwo Sprawiedliwości.
III. Pracownicy (»łownego Urzędu Statystycznego według stanu z dnia 1 stycznia 1925 r.
Wśród pracowników Głównego Urzędu Staty
stycznego należy odróżniać pracowników stale za
jętych i pracowników przyjętych przejściowo dla dokonania pewnych prac. l a k wśród pierwszych jak wśród drugich należy odróżniać pracowników 0 charakterze urzędniczym od pracowników o cha
rakterze woźnych lub robotników, tych ostatnich nazywa się funkcjonarjuszami niższymi. Urzędni
ków stale zajętych dzieli się (według natury stosunku służbowego) na urzędników etatowych i kontrakto
wych, według rodzaju wykonywanej przez nich pracy zaś na 4 kategorje następujące:
1. Urzędnicy referendarscy czyli kierowniczy 1 naukowi.
2. Urzędnicy rachunkowi dla spraw kasowo- buchalteryjnych i budżetowych.
3. Urzędnicy podreferendarscy dla dokonywania prac, wymagających wyższej samodzielności tudzież
dla nadzorowania pracy urzędników kancelaryj
nych.
4. Urzędnicy kancelaryjni,uskuteczniający prace rachunkowe, kancelaryjne i t. p.
Do urzędników przyjętych przejściowo dla do
konania pewnych prac zalicza się oprócz urzędni
ków spisu ludności t. zw. pracowników godzino
wych.
Według stanu z dnia 1 stycznia 1925 r. liczył Urząd:
Ogółem wszystkich pracowników Urzędu. . . . 469 I. Urzędników stale z a j ę t y c h ... 206
1. Urzędników referendarskich . . . . 19 2. Urzędników rachunkowych i podrefe
ren d arskich ...
3. Urzędników kancelaryjnych . . . II. Urzędników przyjętych przejściowo .
1. Urzędników wydziału spisu ludności 2. Pracowników godzinowych . . . . III. Woźnych i gońców stale pracujących IV. Woźnych i gońców wydziału spisu ludności 11
Podział tych pracowników' między poszczególne wydziały Głównego Urzędu Statystycznego podaje następujące zestawienie:
14047 240 205 35 12
Wydział Ra
zem
Urzędnicy stale pracujący
Pod- Refe- i refe- Kan-
reu- ren- dar-i dar- ceU*
*cy j scy ryjoi iracb.
Urzęd
nicy przy
jęci przej
ściowo
Ogółem 446 19 47 140 240
W tern: etatowi . . . . 120 19 40! 61 — kontraktowi . . 291 — 7 79 205
godzinowi . . . 35 — 35
Prezydjalny... 18 2 81 8 Wydawnictw... 10 1 5 4
Spisu ludności... 208 1 1 1 205 Kuchu ludności... 8 — 2! 0 —
Statystyki szkolnej . . . 7 2 2 3
Stat ystyki rolniczej i cen 18 1 7 9 1
Stat. przemysłu i pracy . 21 4 6 9 2
Stat. handlu zagranicznego 134 3 8 93 30
Stat. finansów i samorządu I 221 5 8| 7 2 Z zestawienia tego wynika, iż z dniem 1 stycznia 1925 r. liczył Główny Urząd Statystyczny 469 pracowników. Z tego było zajętych w wydziale spisu ludności 208 urzędników i 11 woźnych i gońców', razem więc 219 pracowników. We wszystkich innych wydziałach Urzędu było za
jętych 250 pracowników, z tego 12 woźnych i goń
ców i 238 urzędników.' Szczegółowe^zajęcia tych 238 urzędników podaje następujące zestawienie:
1. W ydział prezydjalny zatrudniał urzęd
ników ... , . . . 18
a to: a) Kierownictwo, sekretarjat, sprawy
personalne ...3
b) Referat b u d że to w y ... ...1
c) Kancelarja i maszyny do pisania 5 d) Oddział rachunkowo-kasowy . • 5 e) Referat g o s p o d a r c z y ... ...2
f) Administracja wydawnictw . . . 2
2. W ydział wydawnictw i pomocy naukowych zatrudniał u r z ę d n ik ó w ... 10
a to: a) K ie ro w n ic tw o ...1
b) Biuro tło m a cze ń ...1
c) Biuro k a rto g ra fic zn e ... ...1
d) Druk wydawnictw i korekty . . 2
e) B ib ljo te k a ...4
f) A rch iw u m ...i
3. W ydział ruchu ludności zatrudniał urzęd ników ... & 4. Wydział statystyki szkolnej zatrudnia! u r z ę d n ik ó w ... 7
5. Wydział statystyki rolnej zatrudniał u r z ę d n ik ó w ... a to: a) Kierownictwo i sekretarjat wy działu ... 2
b) Ewidencja korespondentów rolni czych i badania specjalne . . . 4
c) Statystyka zasiewów, zbiorów, za pasów zboża itp... 7
d) Statystyka cen hurtowych i deta licznych ... 5
6. W ydział statystyki pracy i przemysłu zatrudniał u rzę d n ik ó w :...21
a to: a) Kierownictwo i sekretarjat . . . 2
b) Dział informacyjny i prace spe cjalne ... 2
c) Miesięcznik Statystyki Pracy . . . 1
d) Kartoteka bibljograficzna i wycinki z p r a s y ... 1
e) Statystyka stanu zatrudnienia i pro dukcji p rze m y sło w e j... 9
f) Statystyka płac i zarobków . • 2 g) Statystyka strajków i lokautów . 2 h) Statystyka bezrobocia i pośred nictwa p r a c y ... 1
i) Statystyka ubezpieczeń socjalnych i ruchu budow lanego... 1
7. W ydział handlu zagranicznego zatrudniał u r z ę d n ik ó w ...* 3 4 a to: a) K ie ro w n ic tw o ... 1
b) Przyjęcie materjału z poczty, rekla macje, sprawa znaczków statystycz nych i k a n c e l a r j a ...12
c) Symbolizowanie i jego kontrola, odtarowywanie ...34
d) Referat w a rto ś c i...14
e) Dziurkowanie i kontrola, segrego wanie i tabulacja... 37
f) Opracowywanie wyników otrzy manych z referatu maszyn i z refe ratu wartości, przygotowanie do druku p u b l ik a c y j ... 26
g) Opracowanie przewozu i ruchów w a ru n k o w y c h ...10
8. Wydział statystyki finansów i samorządu zatrudniał u rz ę d n ik ó w ...22
a to: a) Kierownictwo i roboty specjalne . 2 b) Finanse komunalne i statystyka tr a n s p o r to w a ... ...7
c) Statystyka sk arb o w a ... 1
d) Pożyczki k o m u n a ln e ... 2
e) Statystyka k r e d y t o w a ...3
f) Statystyka współdzielni, pożarów i rejestry h a n d l o w e ... 2
g) Spółki akcyjne, bilans płatniczy i archiwum w y d z ia łu ... 2
h) Statystyka urzędników i giełdy . 3 IV. Maszyny. Dla opracowania spisu ludności, statystyki hundlu zagranicznego, statystyki ruchu natural nego ludności i stanu zatrudnienia w przemyśle używa Główny Urząd Statystyczny pomocy maszyn elektrycznych systemu Powersa. Maszyn takich posiadał urząd dnia 1 stycznia 1925 roku: T ab ulatorów ... 2
S e g r e g a to r ó w ... *8
D z iu r k a r e k ...4^
Oprócz tych maszyn posiadał jeszcze Urząd: 1. Arytmometrów ręcznych systemu Brunswiga, Unitas, Thales, Monos, Rema, Dalton, Sund- s tr a n d ) ... .... 25
2. Arytmometrów elektrycznych (Mercedes, Euklid, B o ro u gh s)... 5
3. Maszyn do pisania (Underwood, Mercedes) 7 4. Maszyn do powielania (Roneo, Adrema, S ch a p iro g ra f)...4
Z tego wynika, iż uposażenie Lrzędu w maszyny było bardzo skromne. W ciągu roku 1925 zaku
piono jeszcze 7 segregatorów systemu Powersa i 1 opalograf.
V. Budżet Głównego Urzędu Statystycznego.
Ze względu na konieczność ograniczania wydatków w epoce sanacji finansów państwowych zreduko
wano w roku 1924, a jeszcze więcej w r. 1925 wydatki Głównego Urzędu Statystycznego tak znacznie, iż obecnie dochody urzędu przewyższają
wszystkie jego wydatki. Budżet Urzędu jest tak ograniczony, iż urząd nie jest w stanie obejmować swą działalnością wszystkich tych dziedzin sta
tystyki, któreby ze względu na naglące potrzeby administracji państwowej powinny wchodzić w plan prac Głównego Urzędu Statystycznego. Następu
jące zestawienie podaje budżet Urzędu na rok 1925, tudzież faktyczne jego dochody i w ydatki w roku 1924 i w pierwszej połowie roku 1925.
Wyszczególnienie
Wyniki rzeczywiste
w roku
1924
w 1 pół
roczu r. 1925
Budżet na rok
1925 z ł o t y c h 2030 887
997 322 1 033 565
915 172
346 795 568 377
1875 579
700 532 1 175 047
584 301 120 431
327 362 109 153
646934 225 712
105 383 9 74 ° 213 710
65 797 6635 59 430
120951 12000 169450 1987 405 1199 814 2 040 958
1 973 899 12 378 1 128
1 182 000 14 033 3 781
2 005 758 :î:î 900 1 300 Wydatki ...
W tem: spis ludności.
Inne wydatki . . . .
W tem:
Uposażenia i inne wy
datki osobowe dla pracown. stale zajęt.
Wydawnictwa . . . . Badania statystyczne
i pobory pracowni
ków godzinowych Książki i pisma . . . Inne wydatki rzeczowe Dochody ...
W tem: z handlu zagra
nicznego (opłaty sta
tystyczne i sprzodaż formularzy) . . . . Sprzedaż wydawnictw Inne dochody . . . .
Ponieważ roboty masowe nad opracowaniem spisu ludności z r. 1921 zostały w ciągu r. 1925 ukończone, obniżyły się w r. 1925 wydatki Urzędu na opracowanie spisu. W zamian zato zwiększono zwłaszcza wydatki na w y d a w n i c t w a , które dopiero uprzystępniają wyniki badań statystycz
nych władzom i publiczności. W r. 1925 są dochody Urzędu dość znacznie wyższe od wydatków.
Największe dochody pobiera Urząd podobnie jak zagraniczne urzędy statystyczne z o p ł a t s t a t y s t y c z n y c h . Na mocy upoważnienia, zawar
tego w ustawie z 24 października 1919 roku, określa Rada Ministrów wysokość opłat staty
stycznych, pobieranych od towarów przywożonych lub wywożonych z obszaru Rzeczypospolitej. Obec
nie pod tym względem obowiązujące rozporządze
nie Rady Ministrów z dnia 6 maja 1925 r.
(Dz. U. Nr. 53, poz. 358) zawiera następujące przepisy:
Opłata statystyczna wynosi:
1. Od towarów o p a k o w a n y c h w całości lub częściowo 5 gr. od każdych 100 kg wagi brutto.
2. Od towarów n i e o p a k o w a n y c h : a) Od węgla, koksu i torfu 5 gr. od każdych
1 000 kg
b) Od piasku, granitu i innych kamieni, od ropy naftowej, rud, starego żelaziwai stali 10 gr.
od każdych 1 000 kg
c) Od wyrobów z ropy naftowej 30 gr. od każdych I 000 kg
d) Od wszystkich innych towarów nieopako
wanych 20 gr. od każdych 1 000 kg
3. Od każdej paczki pocztowej bez względu na wagę i rodzaj opakowania 10 gr.
Jeżeli porównamy wysokość naszych opłat sta
tystycznych z opłatami pobieranemi w Niemczech (patrz rozdział VI), to okaże się iż opłata od towa
rów opakowanych jest u nas trochę więcej niż 4 razy wyższa aniżeli w Niemczech. Opłata od towarów nieopakowanych jest u nas z reguły trochę więcej niż 3 razy wyższa aniżeli w Niemczech.
Od węgla, koksu i torfu jest jednak u nas opłata trochę więcej niż 4 razy wyższa, od piasku, rud, kamieni — 8 razy, od drzewa, zboża, kartofli, cementu, nawozu i t. p. 16 razy wyższa.
Pomimo więc, iż nasz handel zagraniczny jest blisko siedmiokrotnie mniejszy od handlu zagra
nicznego Niemiec, są u nas dochody państwa z opłat statystycznych niemal tak wysokie jak w Niem
czech, wynosiły bowiem w r. 1924 — 1 973 899 złotych podczas gdy w Niemczech 2 247 259 złotych.
KOZDZIAŁ II.
STATYSTYKA PAŃSTWOWA CZECHO
SŁOW ACJI.
I. Pogląd ogólny na organizację statystyki w Czechosłowacji.
Organizacja statystyki w Czechosłowacji zo
stała przedstawiona w t sposób wyczerpujący w osobnej książce, wydanej w roku 1923 przez urząd statystyczny czeskosłowacki pod ty
tułem La Statistique Tchécoslovaque, son déve
loppement et son organisation, Prague 1923. Or
ganizacja statystyki państwowej opiera się na przepisach ustawy z 28 lutego 1919 roku o or
ganizacji słueby statystycznej.1 Ustawa ta została uchwalona na wniosek posła Dr. Englisza. W uza
sadnieniu wniosku czytamy, iż celem centralnego urzędu statystycznego ma być skoncentrowanie w jednym punkcie „ w s z e l k i e j s ł u ż b y s t a t y s t y c z n e j p a ń s t w o w e j . “ Tylko
1 Tekst tej ustawy jest wydrukowany w języku czeskim i francuskim w B u lle tin S tatistiqu e de la R e p u blique Tchécoslovaque, Styczeń 1920 r.
w wyjątkowych wypadkach i ze specjalnych po
wodów możnaby pewne prace statystyczne powie
rzyć zainteresowanemu ministerstwu. Organizacja statystyki państwowej w Czechosłowacji miała być dokonana zupełnie inaczej, niż w dawnej Austrji, gdzie kilka ministerstw miało swe własne oddziały statystyczne. Czeski urząd statystyczny powinien zbierać ,,materjały statystyczne wszelkie
go rodzaju, potrzebne dla administracji i nauki i powinien ześrodkować całą oficjalną statystykę wszystkich ministerstw“ . ,,Ponieważ zachodziło nie
bezpieczeństwo, iż urząd statystyczny, przyłączony do jednego z ministerstw fachowych, będzie jedno
stronnie przez to ministerstwo używany, podczas gdy powinien zcentralizować agendy statystyczne, należące do najróżnorodniejszych ministerstw, musi urząd stać poza wszystkiemi fachowemi mini
sterstwami i podlegać prezesowi Rady Ministrów.“
Stosownie do tych zamierzeń artykuł pierwszy ustawy z dnia 28 lutego 1919 roku o organizacji statystyki brzmi w sposób następujący:
,,Państwową służbę statystyczną będzie organi
zowała, kierowała, i wykonywała na całym ob
szarze Republiki czeskosłowackiej :
a) Państwowa Rada Statystyczna jako organ doradczy i uchwalający,
b) Państwowy Urząd Statystyczny jako organ wykonawczy ‘ *.
W myśl par. 2 ustawy podlegają tak Państwowa Rada Statystyczna, jak i Państwowy Urząd Staty
styczny bezpośrednio prezydentowi Rady Ministrów.
Prezydent Państwowego Urzędu Statystycznego jest równocześnie prezydentem Państwowej Rady Staty
stycznej. Bliższe przepisy o składzie, kompetencji i metodzie obrad Państwowej Rady Statystycznej zostały wydane dekretem rządu Republiki czesko
słowackiej z dnia 28 listopada 1919 roku. Drugim dekretem rządu z tej samej daty, zawierającym statut Państwowego Urzędu Statystycznego, okreś
lono skład , i sposób urzędowania Państwowego Urzędu Statystycznego. Oba dekrety są wydru
kowane w języku czeskim i francuskim w zeszycie marcowym Bulletin Statistique z r. 1920 str. 135 do 149.
II. Zakres działania Państwowego Urzędu Statystycznego.
Czeski urząd statystyczny mógł stosownie do zamierzeń ustawy zasadniczej statystycznej scentralizować wszelkie niemal państwowe prace statystyczne dzięki przepisom, zawartym w obu powołanych powyżej dekretach z 28 listopada 1919 roku. Według tych przepisów powinna Pań
stwowa Rada Statystyczna co roku opracować pro
gram państwowych prac statystycznych. Program ten ustala się w sposób następujący:
W miesiącu lutym każdego roku wzywa Państwo
w y Urząd Statystyczny wszystkie ministerstwa i Najwyższą Izbę Kontroli do zgłoszenia swych żądań co do planu prac statystycznych w roku następnym, przesyłając im równocześnie swoje własne wnioski. Odpowiedzi ministerstw na to wezwanie winny wpłynąć do urzędu statystycznego do końca marca. Na podstawie postulatów, w y
rażonych przez ministerstwa, winien prezydent urzędu statystycznego wypracować w ciągu kwiet
nia projekt programu prac wraz z uzasadnieniem i z obliczeniem kosztów każdej pracy z osobna.
Program ten winien nietylko wyliczać prace pro
jektowane, ale także kolejność ich wykonania.
Plan ten ma być uważany za program maksymalny prac przyszłego roku. Program wraz z obliczeniem kosztów rozsyła się członkom Państwowej Rady Statystycznej.
Po przyjęciu programu przez Główną Radę Staty
styczną opracowuje prezydent Państwowego Urzędu Statystycznego budżet Urzędu i przedstawia go prezesowi Rady Ministrów. W wypadku, gdyby zatwierdzony przez władze ustawodawcze budżet Urzędu nie pozwalał na wykonanie wszystkich prac, przewidzianych programem prac Urzędu, decyduje prezydent Urzędu które prace statystyczne należy wstrzymać. Gdyby pod tym względem doszło między nim a któremś z ministerstw do różnicy zdań, rozstrzyga ostatecznie Rada Ministrów. Jeże
liby natomiast budżet uchwalony wystarczał na wykonanie całego programu rocznego, może prezy
dent Urzędu zmienić ten program tylko z ważnych powodów i tylko po uzyskaniu uprzedniej zgody Państwowej Rady Statystycznej, względnie w w y
padkach nagłych prezesa Rady Ministrów. Jeżeliby które ministerstwo żądało wykonania badań staty
stycznych, nie objętych dorocznym programem pracy, decyduje prezes Rady Ministrów, czy docho
dzenie winno być dokonane, czy też nie. Zacho
dzące w tej sprawie między poszczególnymi mini
strami konflikty, rozstrzyga Rada Ministrów. Pań
stwowy Urząd Statystyczny może z własnej inicja
tyw y uskuteczniać także badania, nie przewidziane programem prac, ale tylko wtenczas, jeżeli doko
nanie tych prac nie stoi na przeszkodzie wykonaniu prac przewidzianych programem.
W myśl paragrafu 17 rozporządzenia R ady Mini
strów, zawierającego statut Państwowego Urzędu Statystycznego, decyduje Państwowa Rada Staty
styczna, które władze państwowe mają przepro
wadzać, opracowywać i publikować dochodzenia statystyczne, przewidziane planem prac. Na w y
padek gdyby pracy nie powierzono Państwowemu Urzędowi Statystycznemu winien Urząd ten czuwać nad przeprowadzeniem dochodzenia. W szczegól
ności winien Urząd żądać, by władza przeprowadza
jąca dochodzenie, przedłożyła do uprzedniej apro
baty urzędu formularze wraz z instrukcją, plan opracowania technicznego, wzory tablic koncen
tracyjnych i publikacyjnych. Niemal zawsze prze
kazuje Państwowa Rada Statystyczna wykonanie dochodzeń przewidzianych planem prac Państwo
wemu Urzędowi Statystycznemu. W wypadku tym może urząd przy przeprowadzeniu dochodzenia jwsługiwać się pomocą jakiej bądź władzy państwo
wej po uzyskaniu na to zezwolenia właściwego ministra. Zezwolenia takiego nie potrzeba, jeżeli program prac zatwierdzony oznaczał władze, które powinny jx)magać urzędowi statystycznemu przy przeprowadzeniu dochodzenia. Paragraf 19 statutu dodaje do tego, iż we wszystkich sprawach staty
stycznych może Państwowy Urząd Statystyczny korespondować bezpośrednio z wszystkiemi wła
dzami państwowemi, samorządowemi, tudzież z in
stytucjami i osobami prywatnemi.
Z przepisów powyższych wynika, iż Główna Rada Statystyczna czeskosłowacka ma bardzo ważne funkcje administracyjne, nie jest bowiem li tylko ciałem doradczem, ale i decydującem. Z tego powodu podajemy jeszcze przepisy o składzie Państwowej Rady Statystycznej. Prezesem jej jest prezydent Państwowego Urzędu Statystycznego, członkami rady zaś są osoby następujące:
1. Każde ministerstwo ma prawo mianowania jednego członka stałego; takie samo prawro przysłu
guje Najwyższej Izbie Kontroli, Głównemu Urzędowi Ziemskiemu i Urzędowi dla handlu zagranicznego.
2. Władze samorządowa wybierają 10 reprezen
tantów'.
3. Każdy uniwersytet i każda politechnika ma 1 reprezentanta.
4. 8 reprezentantów wybierają związki gospo
darcze i socjalne, wymienione w rozporządzeniu jak izby adwokackie, izby notarjalne, kasy chorych, związek kooperatyw, i t. p.
5. 16 reprezentantów wybierają korporacje głów
ne, rolnicze izby handlowe i przemysłowe, izby inżynierskie, izby lekarskie, banki i inne zakłady finansowe.
6. Kilku reprezentantów mianują związki za
wodowe robotnicze. Liczba ich reprezentantów' zależy od liczby członków związku.
7. 3 reprezentantów mianuje związek przemy
słowców.
8. Dalej są członkami Rady zastępca prezy
denta Państwowego Urzędu Statystycznego i 2 innych urzędników tegoż urzędu, mianowanych przez prezesa Rady Ministrów.
9. Członkami Rady^są nareszcie eksperci, z któ
rych 5 mianuje prezes Rady Ministrów na vniosek prezydenta Urzędu, podczas gdy najwyżej
5 ekspertów wybiera sama Państwowa Rada Staty
styczna.
Członkowie Państwowej Rady Statystycznej są wybierani na lat 6. Ogólna liczba członków Rady wynosiła z końcem r. 1923 87, przeważali wśród nich reprezentanci organizacyj gospodarczych i spo
łecznych.
III. Wydziały Państwowego Urzędu Statystycznego.
Państwowy Urząd Statystyczny składa się z prezydjum i 7 wydziałów. Prezydjum składa się z biura prezydjalnego, z oddziału rachunkowego, z dyrekcji służby pomocniczej, z ekonomatu, z bibljoteki i sali maszyn. Biuro prezydjalne opracowuje sprawy personalne urzędu wraz z spra
wami personalnemi członków Państwowej Rady Statystycznej i rady wartości handlowych, dalej załatwia biuro sprawy budżetowe, opracowuje roczny plan pracy i sprawozdania z działalności urzędu, do niego należą nareszcie kwest je natury prawnej, stosunki z zagranicą, wydawanie komuni
katów dla prasy codziennej i specjalnej, urządzanie kursów i egzaminów statystycznych i opracowywa
nie projektów ustaw i rozporządzeń.
Oddział rachunkowy załatwia sprawy kasowe i buchalteryjne i prowadzi rachunki także dla wydziału handlu zagranicznego.
Do dyrekcji służby pomocniczej należy służba biurowa i manipulacyjna, nadzór nad woźnymi, nadzór nad maszynami i ich używaniem, zarząd litograf]i, wyeliminowanie niepotrzebnych aktów, centralne biuro podawcze i centralny ekspedyt.
Ekonomat zarządza inwentarzem biurowym, materjałami piśmiennemi, składem, sprzedażą i w y
mianą publikacyj.
W bibljotece, liczącej 20 000 tomów, prowadzi się katalog rzeczowy artykułów umieszczonych w cza
sopismach fachowych i archiwum wycinków z gazet.
Do prezydjum przyłączono nareszcie salę maszyn, obejmującą dziurkarki, segregatory i tabulatory.
W roku 1923 pracowało w' tej sali 18 dziurkarek w pierwszej, 19 w drugiej zmianie; segregatorów pracowało 12 na dwie zmiany, tabulatory praco
wały dwa, także na dwie zmiany. W oddziale maszyn wydziurkowano w r. 1923, 8 313 461 kart statystyki przewozowej, 3 543 796 kart statystyki handlu zagranicznego, 299 214 kart statystyki kryminalnej i 60 198 kart ruchu naturalnego lud
ności.
Wydział I , wydawnictw, opracowuje Rocznik Statystyczny i Wiestnik Statystyczny Czeskosło- wacki, kieruje redakcją i wydawnictwami urzędu, i przeprowadza druk i korektę tych wydawnictw, udziela informacyj i opinij z pomocą wydziału zainteresowanego, i dokonvwFa wszelkich tłumaczeń.
