Bolesław Przybyszewski
Działalność organizacyjna księdza
biskupa Wincentego Urbana w
archiwum i muzeum
archidiecezjalnym oraz w Bibliotece
Kapitulnej we Wrocławiu
Studia Theologica Varsaviensia 10/2, 45-65
Stu d ia T heol. Vars. 10 (1972) nr 2
BO LESŁAW PR Z Y BY SZ E W SK I
DZIA ŁALN OŚĆ O R G A N IZA C Y JN A K SIĘD ZA B ISK U PA W INCENTEGO URBANA W ARCHIW UM I MUZEUM
ARCH ID IECEZJA LN Y M
ORAZ W BIBLIO TECE K A P IT U L N E J WE W ROCŁAW IU A rch iw u m archidiecezji w rocław skiej, należącej do n a js ta r szych diecezji w Polsce, zalicza się do najcen n iejszych zbiorów, jakie posiadają ziem ie polskie. W yróżnia je bogactw o zasobów, bo zaw iera około 9000 dokum entów , około sześć i pół tysiąca rękopisów i n iep rzeb ran ą ilość akt, k tó re się dzielą na siedem grup: je s t więc n iesłychanie bogatą skarbn icą w iadom ości dla dziejów Śląska. S k arb y te b y ły w przeszłości strzeżone pieczo łowicie, czego dow odem p iękn a gotycka szafa dębow a (obecnie stojąca w M uzeum archidiecezjalnym ), spraw iona na arc h iw a lia w r. 1455 przez J a n a P a c z k o w i c z a , księga kopii Liber
Niger i R e p e rto riu m dokum entów tzw. Liber Berghianus z po
czątku X V II w ieku (1617— 1619). A rchiw um w rocław skie strz e gło cenne dla k u ltu ry polskiej pom niki, jak: V ita S. Hedvigis,
Liber fu ndationis m onasterii B. Mariae Virginis in Heinri- chau, czy P o n ty fik a t z X II w ieku, R y tu a ł biskupa H e n r y k a
z W i e r z b n a , m szał z X V w. z p ięk ny m i m iniatu ram i. Z rozum ienie dla w artości h istorycznej zbiorów k u ltu r a l nych W rocław ia w ykazał k a rd y n a ł J e rz y К o p p, k tó ry dla ich pew niejszego zachow ania przeprow adził w lata ch 1895— 1896 budow ę now ego sk rzydła na pom ieszczenie zbiorów a rc h iw a l nych i bogatej b ib liotek i k a p itu ln e j. Na ekspozycję zbiorów m uzealn y ch k a rd y n a ł przek azał tzw. Salę gotycką b iblioteki k a p itu ln e j.
W czasie II w ojn y św iatow ej sk a rb y k u ltu ry , zn ajd u jące się w m ieście W rocław iu u k ry to w rozm aitych m iejscach na te re n ie Śląska. W w7y n ik u działań w o jen n y ch dnia 1 k w ietn ia
4 6 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [ 2 ]
1945 r. spadła bom ba na b u d y n e k przeznaczony na zbiory die cezjalne i uszkodziła bardzo pow ażnie trzecie piętro, a w m n ie j szym sto p n iu drugie; dach został zupełnie zniszczony. G dy n a w ała w o jen n a po w ycofaniu się w ojsk niem ieckich przeszła,, gm ach zabezpieczono dachem prow izorycznym , najw ażniejszą jed n a k rzeczą było rato w ać to, co po u sta n iu zaw ieru ch y zniszczeń ocalało z archiw aliów , książek biblioteki i p rzedm io tów m uzealnych. Życzliw ą pomoc w tej ak cji okazał ta k dy r e k to r B iblioteki U niw ersy teck iej d r A. K n o t , ja k i d y re k to r A rch iw u m P aństw ow ego w e W rocław iu d r M. W ą s o w i c z . P rzekonano się, że archidiecezja poniosła w czasie w ypadków w ojen n y ch dużo stra t, ale pozostałe zbiory okazały się jeszcze im ponujące. A d m in istra to r apostolski w e W rocław iu ks. Κ. M i-
1 i к pow ołał wt 1946 r. R adę N aukow ą, do k tó rej w eszli p ro
fesorow ie: M a l e c z y ń s k i , P o d i a c h a, C z a p l i ń s k i
i K n o t ; m iała ona opracow ać w łaściw ą organizację ocalałych skarbów k u ltu ra ln y c h w rocław skiej archidiecezji. 1
W ty m czasie został zaproszony do W rocław ia ks. W. U r - b a n i obarczony obow iązkiem w ykładow cy h isto rii Kościoła w organizującym się sem in ariu m duchow nym a d m in istra c ji apostolskiej. O bjął on tak że opiekę nad arch iw u m archid ie cezjalnym , b ib lio teką k a p itu ln ą i ogólny nadzór nad u rząd ze niem m uzeum .
P iln y m zadaniem było zrem on to w an ie uszkodzonego w cza sie w o jn y bu dy n k u , bo prow izorium nie w ystarczało. S ta ra niem K u rii arcy bisk u p iej gm ach arch iw u m i biblio teki o trzy m ał w r. 1957 now y d a c h .2 Owocem stałej tro sk i ks. U rb an a było poddaw anie b u d y n k u corocznym sta ra n n y m oględzinom , dopilnow anie, aby dw a raz y w ro k u dokonano oczyszczania zbiorów; zapobiegał on, by m u ry budow li nie zam akały, dla tego co rok u spraw dzano całość odprow adzania wód, e w e n tu al 1 W. U r b a n , A r c h i w u m d ie c e z ja l n e w e W r o c ła w iu , N asza P rze szłość 4 (1948) s. 311— 316; tenże, M u z e u m A r c h id i e c e z j a ln e w e W r o c ła w iu Rkp, b.d.s. 2; ten że, W y k a z r e g e s t ó w d o k u m e n t ó w A r c h i w u m A r c h id i e c e
zj a ln e g o w e W r o c ła w iu , W arszaw a 1970 s. 5— 8.
2 W. U r b a n , S p r a w o z d a n i e z c zynności A r c h i w u m i M u z e u m A r
c h id iecezja ln eg o oraz B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ł a w i u 1957— 1958,
A rch iw a B ib lio tek i i M uzea K ościeln e (podaw ane przy d alszych p rzyp i sach w skrócie: A BiM K ), L u b lin 1959, t. l / l , s. 134.
[3] W IN C E N T Y U R B A N 47
nie w razie p o trzeb y w ym ieniano r y n n y ,3 na w iosnę n a p ra w ia no dachy uszkodzone w czasie zim y a także kontrolow ano dach po p rzejściu gw ałtow nej n a w a łn ic y .4 W r. I960 dano now e u rządzenia g ro m o c h ro n n e ,5 przebudow yw ano piece ogrzew alne i ich k o m in y ,6 zabezpieczano m ag azyny przed nad m iarem św ia tła 7, a ich okna k r a ta m i,8 sp raw ian o now e gabloty w ystaw ow e i r e g a ły ,9, w r. 1964 m u ry gm achu biblio tek i z X V I w. podda no sta ra n n e j konserw acji, naprawiono· m u ry przyporow e, za konserw ow ano łu k i i gzym sy. 10 W szystkie te liczne zabiegi w y m ag ały od ks. U rbana, dnia 21. X. 1959 r. podniesionego do godności b is k u p ie j,11 w iele serdecznego tru d u , k tó ry zresztą c h a ra k te ry z u je każdego dobrego gospodarza in sty tu c ji — a za razem n iem ałych kosztów, jak ie łożyła K u ria arcybiskupia.
A rch iw u m składa się z m ag azyn u i pracow ni naukow ej. Do k u m en ty pergam inow e dzielą się na dw ie grupy, to jest doku m en ty ułożone chronologicznie i na d o k u m enty rozsegregow a- ne w edług sy g n a tu r alfab ety czn y ch i odpow iednich liczb. Do dokum entów sporządzone są rep e rto ria . 12 D rugi dział stanow ią rękopisy i znaczny zasób a k t o układ zie rzeczow ym , ro zp a d a ją cy się na siedem zespołów. W ielką pom oc p rzy k o rzystan iu z nich stan ow iły katalogi. O ty ch zespołach i dalszych będzie um ieszczona w zm ianka in fo rm acy jn a p rzy om aw ianiu n ajn o w szego k atalo g u rękopisów , w ydanego przez ks. bpa U rbana.
3 S. A . P i e l a r s k a , S p r a w o z d a n i e z czyn n o ś ci A r c h i w u m i M u z e
u m A r c h id i e c e z j a ln e g o o r a z B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu w r. 1964,
A B iM K ill (1965) s. 267; ten że, S p r a w o z d a n i e z czyn n o ś ci A r c h i w u m
i M u z e u m A r c h id i e c e z j a ln e g o oraz B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu w r. 1965, A B iM K 12 (1966) s. 185. 4 W. U r b a n , S p r a w o z d a n i e z c zy n n o ś c i A r c h i w u m i M u z e u m A r c h id i e c e z j a ln e g o ora z B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu w 1963 r., A B iM K 8 (1964) s. 252; A B iM K 11 (1965) s. 267; A B iM K 12 (1966) s. 185. 5 W. U r b a n , S p r a w o z d a n i e z cz y n n o ś c i A r c h i w u m i M u z e u m A r c h id iecezja ln eg o o r a z B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu z a la ta 1960—· — 1961, A B iM K 6 (1963) s. 265— 269; A B iM K 8 (1964) s. 252— 255. 6 A B iM K 6 (1963) s. 265 i 268; A B iM K 8 (1964) s. 252. 7 A B iM K 6 (19'63) s. 265. 8 A B iM K 11 (1965) s. 267. 9 A B iM K 6 (1963) s. 268; tam że 8 (1964) s. 252. 10 A B iM K 11 (1965) s. 267— 270. 11 W. U r b a n , W y k a z r e g e s tó w , s. 320, nr 2134.
12 W. U r b a n , A r c h i w u m , N asza P rzeszłość IV s. 311— 316; ten że
S p r a w o z d a n i e z czy n n o ś c i A r c h i w u m i M u z e u m A rc h id i e c e z j a ln e g o o r a z B ib l io t e k i K a p i t u l n e j w e W r o c ła w iu z a r o k 1959, A B iM K 1/2 (1960) s.
4 8 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [4] Z biory arch iw u m co ro k u się pow iększają. In sty tu c ja ta o trz y m u je stale kopie m e try k a ln e przesy łan e przez księży p ro boszczów w różnej ilości w rocznej liczbie od przeszło 200 do przeszło 7 0 0 .13 Oprócz kopii ak tu a ln y ch proboszczowie p rzy sy łali do przechow ania w arch iw u m sta re księgi m etry k aln e, stanow iące ciekaw e źródło do ru c h u dem ograficznego na Ś lą sku, a zaw ierające w iele św iadectw o odwiecznej polskości Śląska. N a p rzy k ład w r. 1959 dostarczono 26 tom ów m e try k z p a ra fii Prusice, G-ostkowo i Pow idzko k. Milicza. 14 K sięgi te n ap ły w ały w ciągu szeregu la t i z in ny ch p arafii, choć w m n ie j szej ilości. Z darza się, że księża proboszczowie p rzy sy ła ją nie tylk o m atry k u la rz e , ale także daw ne księgi rachu nk ow e nie zm iernie w ażne dla dziejów gospodarczych Kościoła, p ra s ta re in w en tarze p arafialn e, k u ren d y . Do ciekaw szych naby tkó w a r chiw alnych należy Kro n ika szkoły parafialnej w Gostkowie z 1. 1895— 1938, a tak że dołączone do zbiorów w r. 1959 A n n a
les Francostenenses (Ząbkowice) ab. a. 1633. 15 Godna uw agi
jest Księga sodalicyjna z k a te d ry w rocław skiej z la t 1678— — 1732, k tó rą złożono w arch iw um w r. 1965.16 Szczególne za intereso w an ie m uszą budzić spraw ozdania K ó łka Polskiego w alum nacie w rocław skim stu den tó w teologii w liczbie 5 ze szytów , bo do daw nych dwóch zeszytów ks. abp B. K o m i n e k d arow ał w r. 1959 3 d a ls z e .17 Do n ajcenniejszy ch nab ytkó w arch iw u m należały dokum enty: w r. 1959 z p a ra fii W szystkich Ś w ięty ch z Gliwic przy b y ło 37 d okum entów z 1. 1415— 1772; 17 z ty ch dokum entów je s t pisanych w języku polskim i cze skim z pew nym i słow am i niem ieckim i. 14 dokum entów p e rg a m inow ych z la t 1379— 1920 przeniesiono ze Stoszowic, koło Z ą b k o w ic .18
13 W r. 1957 w p ły n ę ło do A rch iw u m A rch id iecezjaln ego 758 kopii, A B iM K 1/1 (1960) s. 135; w r. 1963 712 kopii, A B iM K 8 (1964) s. 253, zaś w r. 1965 ty lk o 237, A B iM K 12 (1966) str. 185. W r. 1959 A rch iw u m p rzy jęło 709 kopii, A B iM K 2 (1960) s. 163. B y w a ły lata, że tych k op ii n ad ch o dziło norm aln ie ponad 500, np. w r. 1960 570, A BiM K 6 (1963) s. 266, a w r. 1961 579 kopii, A B iM K 6 (1963) s. 268. 14 A B iM K 2 (1960) s. 160— 164. 15 A B iM K 2 (1960) s. 162 16 A BiM K 12 (1966) s. 185. 17 A B iM K 1 (1960) s. 162. 18 T am że, 1 (1960) s. 161.
[5] W IN C E N T Y U R B A N 4 9
Ks. d r A. S a b i s с h, k tó ry do ro k u 1959 był p racow nikiem A rch iw u m i B iblioteki, a którego w spółpracę w rocław ska w ła dza diecezjalna w ysoko ceniła, przek azał do A rchiw um sporzą dzone przez siebie pro to k óły z w ykopalisk prow adzonych z r a m ienia M in isterstw a K u ltu ry i S ztuki w p rez b ite riu m k a te d ry w rocław skiej od 7 listopada do 16 k w ietn ia 1951 roku. 19
A rchiw um , k tó re je st w y tw o rem urzędow ania i p rac w ładz d iecezjalnych, co ro k u odbiera z K u rii A rcybiskupiej k ilk a dziesiąt jed n o stek aktow ych, zbędnych już przy no rm aln y m u rzędo w an iu o rd y n ariu sza i k an celarii, p osiadających jed n a k w arto ść h isto ry c z n ą .20 Taż sam a K u ria pok ryw a w szystkie w y d atk i, zw iązane z u trz y m an ie m A rchiw um .
J a k z powyższego zauw ażyć m ożna, ks. bp U rb an w swej p rac y o rganizacyjnej odnośnie do zbiorów k u ltu ry relig ijn ej w archidiecezji je s t zw olennikiem u m iark ow an ej centralizacji obiektów zabytkow ych w in sty tu c ja c h w rocław skich. Działo się to za zgodą odnośnych kierow ników parafii, k tó rzy dobrow ol nie k iero w ali posiadane przez siebie cenne przedm ioty do zbio rów diecezjalnych.
O bjąw szy opiekę n ad b ib lio tek ą k a p itu ln ą ks. U rb an sta ra ł się now ocześnie ją zorganizow ać. Dzięki p oparciu ks. abpa K o m in ka biblio tek a o trzy m ała w r. 1957 szafę dla k atalo g u rze czowego; ks. U rb an zaś zakupił dw ie szafy dla k a ta lo g u pro w en ien cji zbiorów biblitecznych i ponad dw ie setki książek. 21 W zrastanie zasobów książkow ych dokonyw ało się zasadniczo drogą darow izn. Do n ajh o jn iejszy ch ofiarodaw ców należeli ks. abp K om inek, sam ks. bp U rban oraz w ychow anek sem in ariu m diecezji opolskiej ks. d r A. S w i e r k, k tó ry od 1 w rześnia 1959 ro k u zajął m iejsce ks. d ra Sabischa, żegnającego w tym d n iu p racę w arch iw u m i b ib lio te c e .22 Do nich dołączało się w akcji p rzesy łan ia książek bardzo w ielu księży z diecezji: a t m osfera głębokiego szacunku dla pom ników daw nej k u ltu ry Śląska i całej Polski, szerzona przez a rc y p a ste rzy W rocław ia,
1S T am że, s. 162.
20 A B iM K 6 (1963) s. 266 i 268; tam .e 11 (1965) s. 267— 268; tam że 12 <1966) s. 185.
21 A B iM K 6 (1963) s. 266. 22 T am że, s. 268.
50 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [6]
szczera ch rześcijań sk a p o staw a h u m an istyczn a ks. b p a U rb ana spraw iła, że księża d iecezjalni odnosili się z uw agą do zabytko w ych książek i rękopisów , k tó re znajdow ali na plebaniach i w kościołach: nie om ieszkali ich zabezpieczać i przekazyw ać do ce n traln e j zbiornicy diecezjalnej. W skutek tego księgozbiór co rocznie rósł w niem ałą ilość s ta ro d ru k ó w 23 i co szczególne —■ w sporą liczbę inkunabułów , k tó re są przecież w ielk ą rzad kością: in k u n ab u ły te pochodziły p rzede w szystkim z rozpro szenie B ibliotek k lasztornych. Np. w r. 1960 B iblioteka K ap i tu ln a o trzy m ała aż 62 in k u n a b u ły .24 Do cenniejszych w czesno- druków , jak ie B iblioteka pozyskała pod opieką ks. bpa U rbana należą: M i k o ł a j a L y r y Glossae in universa Biblia (No ry m b e rg a 1485), M a r c i n a P o l a k a Margaritha decreti z r. 14 9 3 , 25 A n t o n i n a z F l o r e n c j i S u m m a theologica i P olyhistor sive de m irabilibus m u n d i z r. 15 0 0 . 26 Za n a jc e n niejszy staro d ru k , k tó ry w r. 1964 sta n ą ł na półkach B iblioteki K ap itu ln ej, należy uw ażać Biblią d ru k o w a n ą w r. 1577 w ję zyku polskim w d ru k a rn i M a r k a S z a r f e n b e r g a w K ra kowie. 27
Prócz dzieł d ru k o w an y ch w rocław ska k a p itu ln a biblioteka grom adziła rów nież księgi rękopiśm ienne. Liczba rękopisów ro śnie z ro k u na rok. W r. 1957 przy b y ło 6 rękopisów , 28 ty le sam o w ro k u n astęp n y m , w r. 1959 8 k s ią g ,29 w r. 1960 69 po zycji 30, w r. 1961 po w tarza się liczbę 6 kodeksów, 31 w r. 1963 ilość nadesłan y ch rękopisów podnosi się do 1 3 ,32 w r. 1964 m a leje do 8 , 33 a w r. 1965 do 6 . 34 W śród ty ch m an u sk ry p tó w z w racają uw agę sta re an ty fo n arze (jeden z nich pochodzi z X V w.) i dw a piętnastow ieczne b re w ia rz e .35 C iekaw ostką
23 A B iM K 2 (1966) s. 160. W r. 1961 p rzyb yło 96 starodruków .
24 A B iM K 6 (1963) s. 266. W r. 1963 n adesłano 13 in k u n ab u łów . Por. A BiM K 8 (1964) s. 253. 25 N a b y tk i z r. 1958. A B iM K 1 (1960) s. 136. 26 W p łyn ęły w r. 1959. A B iM K 2 (1960) s. 160— 164. 27 A B iM K 11 (1965) s. 268. 28 A B iM K 1 (1960) s. 134 i 136. 29 A B iM K 2 (1960) s. 160— 164. ä» A B iM K 6 (1963) s. 266. 31 Tam że, s. 268. 32 A B IM K 7 (1964) s. 253. 33 A B iM K 11 (1965) s. 268. 34 A B iM K 12 (1966) s. 185. 35 A BiM K 1 (1960) s. 136; A B iM K 8 (1964) s. 253.
W IN C E N T Y U R B A N 51
w śród nowo n a b y ty c h rękop iśm ien n y ch książek B iblioteki K a p itu ln ej je s t doręczony w r. 1965 m od litew n ik p u ste ln ik a z L e w ina K ło d zk ieg o .36
Osobną, w yo d ręb n ioną jed n ostk ą je s t B iblioteka S em ina ry jn a . K sięgozbiór ten , u rato w a n y swego czasu i tym czasow o um ieszczony w b u d y n k u przy ulicy K an on ia 11, podlegał opie ce ks. U rbana. W yznaczona sio stra spisała 7026 tom ów i p rzy gotow ała ty leż k a rte k katalogow ych dla k atalo gu alfab ety cz nego i system atycznego. D zięki in icjaty w ie opiekuna w p ro w a dzono w tej bibliotece now oczesną form ę organizacji. K sięgo zbiór został w r. 1958 ostatecznie przeniesiony do głównego gm achu sem in ary jn eg o w raz z regałam i, k tó ry c h część stanow i w łasność B iblioteki K ap itu ln e j. W sali bibliotecznej spraw iono konieczne szafy i d r a b in y .37
Założone d nia 1 sierp n ia 1898 r. przez k a rd y n a ła J e r z e g o
К o p p a M uzeum A rchidiecezjalne przeszło ciężki kry zy s
w czasie II w o jn y św iatow ej. M uzealia, zabezpieczone wówczas przez w yw iezienie ich z obaw y zbom bardow ania do różnych m iejscow ości poza W rocław , nie w róciły w całości do b u d y n k u m uzealnego. Np. z 35 skrzyń, w yw iezionych i złożonych w k a p itu la rz u k laszto ru w H enrykow ie, w róciło po przejściu fro n tu ty lk o 16. Ogólnie m ówiąc: w r. 1945 w w rocław skim M uzeum A rchid iecezjaln ym brak o w ało w poró w n an iu z daw ny m stan em około 100 przedm iotów . N iek tó re z eksponatów , sk ierow anych do K rako w a i W arszaw y, później odzyskano. Zgodnie z orze czeniem M in isterstw a K u ltu ry i S ztuki — N aczelnej D yrek cji M uzeów i O chrony Z abytków z dnia 21 listopada 1946 r., że „rzeczy będące w łasnością kościelną będą m ogły w zasadzie w rócić na m iejsce p ie rw o tn e ” , w rocław skie M uzeum A rchidie cezjalne otrzym yw ało stopniow o sw oje zabytki, ale nie w szyst kie, zwłaszcza try p ty k i średniow ieczne.
B udynek m uzealny, zbom bardow any w r. 1945, został odbu dow any dzięki pom ocy finansow ej A d m in istracji A postolskiej, a n astęp n ie K u rii A rcybiskupiej w e W rocław iu. M inisterstw o K u ltu ry i S ztu k i przy zn ało kilk a razy skro m n ą subw encję, k tó
36 A B iM K 12 (1966) s. 185. 37 A B iM K 1 (1960) s. 136.
5 2 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [ 8 ]
ra w sum ie stanow iła w y d a tn ą pomoc. W r. 1966 w prow adzono do m uzeum św iatło k ry te , a w r. 1970 urządzono now y m a gazyn.
Po w yjeździe z W rocław ia dotychczasow ego d y re k to ra M u zeum i B iblioteki K a p itu ln e j d ra K. E n g e l b e r d a w r . 1946 do Niemiec, opiekę nad ty m i in sty tu cja m i objął ks. U rb an i rozw ijał ją w n iezm iernie tru d n y c h w aru n k ach . W ro k u n a stęp n y m (1947) kierow nictw o M uzeum A rchidiecezjalnego p rze kazał ks. P. S l e d z i e w s k i e m u . G dy w r. 1950 nowego d y re k to ra śm ierć zabrała, ks. W. U rb an ponow nie na k ró tk i czas zajął się zbioram i m uzealnym i. W r. 1951 rząd y diecezji w ro cław skiej przeszły w ręce w ik ariu sza kapitulnego, k tó ry d y re k to re m M uzeum m ianow ał d ra W. L e n k i e w i c z a . Z p rz y j ściem do W rocław ia pierw szego po w yzw oleniu Śląska ord y n a riu sza ks. pba K om inka ks. U rb an po raz trzeci otrzym ał zarząd M uzeum , k tó ry p ełn i po dziś dzień.
P ierw szy m zadaniem , jak ie sobie ks. U rb a n p ostaw ił obej m u jąc kierow nictw o M uzeum , b y ł dokładny spis eksponatów . In w en tary zację m uzealną, zaczętą jeszcze w r. 1946, dokończył ks. bp U rb an p rzy pom ocy sióstr E lżbietanek w r. 1970.38
Do obowiązków k iero w n ik a M uzeum należała organizacja eksponatów , do k tó ry c h się zaliczała rzeźba, m alarstw o i p rze m y sł a rty sty czn y , złotnictw o, cynow nictw o i tk an in y . M uzeum urządziło ekspozycje zabytków sztuki sak raln ej w b u d y n k u p rzy ulicy K anonia 12, gdzie ustaw iono przeszło 250 ekspona tów, n astęp n ie w zab ytkow ym O rp h a notrophium p rzy ulicy K a te d ra ln e j 4 (20 zabytków ) i w kościele św. K rzyża (4 try p ty ki). 39 W ystaw ę rzeźb i obrazów gotyckich p rzy ulicy K a te d ra l nej 4 o tw a rto w listopadzie 1958 r. u d ostępniając p rzy tej oka zji zw iedzającym gotyckie w n ę trz e kościoła św. P io tra i P aw ła.
Inż. T. W o j c i e c h o w s k i , k tó ry je s t tw órcą w itra ż y do
p rez b ite riu m k a te d ry w rocław skiej, p rzed staw iający ch zasłu żonych biskupów w rocław skich z epoki średniow iecza oraz m o ty w y herbow e k sięstw i m iast śląskich, u rządził w łasną w y 38 Bp W. U r b a n , M u z e u m A rc h id i e c e z j a ln e w e W r o c ła w iu , Rkp, s 10 15 24 i 25
[9] W I N C E N T Y U R B A N 53
staw ę k arto n ó w i p ro jek tó w w itr a ż y .40 J e d e n try p ty k należący do M uzeum , a pochodzący z 1 poł. X IV w ieku, pozostaw iono w M uzeum Ś ląskim jako d e p o z y t.41
Do k om p eten cji d y re k to ra M uzeum należało przy jm o w anie ofiarow anych do zbiorów now ych przedm iotów sztuki, jak im i m ogły być np. cztery rzeźbione w. d rew nie figury, dane
w r. 1964 przez ks. kan. K. N i e d ź w i e d z i a z O w c z a r.42
Szczególnie szybko pow iększały się kolekcje num izm atyczne przez d a ry m onet np. z W ojcieszowa (XVII w.), 20 m onet w ło skich z X IX w. dany ch przez ks. G r o m a d z k i e g o , 43 2 m o n e ty ośm iogroszowe z r. 1735 (A ugusta III) z L ubinia L egnic kiego, 44 a zdarzały się m on ety i z w. X V I .45 Ks. abp K om inek i ks. bp U rb an p rzek azali do M uzeum m edale, k tó re przyw ieźli z II Soboru W atykańskiego i i n n e .46 Ilo śl eksponatów n um iz m aty czn y ch w zrosła o k ilk a setek.
D la celów nauk o w y ch istn ieje p rzy M uzeum bibliotek a podręczna, k tó ra w r. 1958 liczyła 650 tomów. Ilość pozycji z dziedziny sztu k i w ty m księgozbiorze stale się p o w ię k sza .47 N ieodzow ną p rzy każdym M uzeum je s t pracow nia ko n ser w atorska, tk ó ra b y na bieżąco i na specjalne zlecenia p rzep ro w adzała k o nserw ację i zabezpieczenie eksponatów . N iezm iernie w ażna ta placów ka w w rocław skim M uzeum A rchidiecezjalnym w sam ym ro k u 1959 pod kiero w n ictw em Z. W r z e ś n i ó w - s k i e g o i m g ra M. P a c y n y przeprow adziła konserw ację ponad 20 obrazów i jed n ej rzeźby z Dolnego Śląska. W tra k c ie konserw ow ania w y staw ian o rzeźby p rzy ulicy K a te d ra ln e j 6 . 48 P raco w n icy m uzealni w yjeżdżali k ilkanaście razy w roku w te re n w celu rato w a n ia zagrożonych obiektów zabytkow ych.
« A BiM K 2 (1960) s. 164. 41 A B iM K 2 (1960) s. 137.
ia A B iM K 11 (1965) s. 270; W r. 1960 p rzy b y ł try p ty k g otyck i z Ogó rek, pow . B rzeg O polski, P ięk n a M adonna z K arpnik pow . J elen ia Góra, zak on serw ow an a w P K Ź w W arszaw ie. Z P K Z z K rak ow a w ró cił obraz ren esa n so w y V ir D olo ru m . Por. A B iM K 6 (1963) s. 267.
43 A B iM K 1 (1960) s. 135. 44 A B iM K 6 (1963) s. 269. « A B iM K 12 (1966) s. 187. « A B iM K 8 (1964) s. 255; T am że, 11 (1965) s. 270; T am że, 12 (1966) s. 187. 47 A BiM K 2 (1960) 164. 48 T am że, s. 960.
54 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [10]
M uzeum m oże w ykonyw ać dodatkow o rolę dydaktyczną. W rocław skie zbiory sztu k i służyły pom ocą stu d en to m m iejsco wego sem in arium duchow nego w s tu d iu m h isto rii sztu ki przez om aw ianie pod kierow n ictw em profesora eksponatów oznaczo nej epoki, w y rab ian ie zm ysłu estetycznego i przez dostarcza nie przykładów , ja k się strzec przed błęd am i z dziedziny kon serw acji zabytkow ych św iąty ń i ich artysty czneg o u rz ą d z e n ia .49
M uzeum A rchidiecezjalne posiadające zasadniczo stałą eks pozycję sta ra ło się co p ew ien czas urządzać w y staw y okresow e 0 n ajróżnorodniejszej tem atyce, zawsze b ardzo ciekaw ej i po uczającej z zak resu sztuki k o ś c ie ln e j.50
D y re k to r M uzeum je s t członkiem K om isji a rty sty czn ej p rzy K u rii M etrop o litaln ej, by w ał na posiedzeniach oraz w yjeżdżał dla ko n tro li p rac m alarsk ich w różnych kościołach w rocław skich i poza W ro c ław ie m .51
T ak zorganizow ane M uzeum odwiedzało w ielu zain tereso w anych, k tó ry c h liczba w r. 1964 doszła do 12.620, w ty m 36 w ycieczek. M iędzy zw iedzającym i byli liczni cudzoziemcy. Stąd obok głosów polskich, ja k np.: „zachw yciły nas eksponaty tego M uzeum . M ają one olbrzym ią w artość naukow ą i stan ow ią po w ażny m a te ria ł do b ad an ia h isto rii k u ltu ry chrześcijańskiej na polskich ziem iach”, 52 zd arzają się i obcojęzyczne: Der W eg
z u m G u te n f ü h r t durch das Schöne. Profende émotion. Ich bin beeindru ckt vo n der Fülle u n d der Schönheit. T h e M u se u m is being k e p t v e r y aesthetically, the e xpo n en ts are interesting and valuable itd.
M uzeum A rchidiecezjalne w e W rocław iu służy jako leg ity m acja i św iadek polskich podstaw k u ltu ry na Śląsku. Rozum ie ją to zw iedzający, z k tó ry ch jed e n dnia 7 g ru d n ia 1963 r. tak nap isał w księdze p am iątk o w ej: „N ikt nie może zaprzeczyć, że książka relig ijn a i sk ro m n y k atech izm d ocierający do dziecka tej ziemi, b y ł pierw szą i n a jtrw a lsz ą lek cją języka polskiego 1 poznania przynależności narodow ej. Toteż pełna tru d u i
ofiar-49 ABiM K 6 (1963) s. 267.
50 W. U r b a n , A r c h id ie c e z ja w r o c ła w s k a w latach 1945—1 9 6 5. IX .
D ziałaln ość w y d a w n i c z a i k u ltu ra ln a , N asza P rzeszłość 22 (1965) s. 67.
51 A BIM K 1 (1960) s. 137. 52 A B iM K 6 (1963) s. 267.
i l l ] W IN C E N T Y U R B A N 5 5
na p rac a ty c h w szystkich, k tó rzy dla rato w a n ia i zachow ania dzieł sztuki, będących w k ład em w dorobek polskiej k u ltu ry narodow ej, pośw ięcili swój czas i w iedzę, zorganizow ali i u trz y m u ją ta k cenne M uzeum od chw ili odzyskania u traco n ej niegdyś ziem i piastow skiej, zasług u ją n a podziw, słow a głębo kiego szacunku i podzięki” . 54
Ks. b p U rb an jest jed y n y m kiero w n ik iem M uzeum kościel nego w Polsce, k tó ry ogłosił w czasopiśm ie A r c h iw a Biblioteki
i M uzea Kościelne k ilk a k ro tn e spraw ozdanie o stanie tej in
sty tu c ji. 55 W Wiadomościach U rzędow ych K urii B isku piej Ślą
ska Opolskiego (20 I 1965) dru k o w ał a rty k u ł: Na tropach pro w eniencji „Madonny W rocław skiej”. Z ain tereso w an y po m nik a
m i sztuki w archidiecezji w rocław skiej w r. 1951 opublikow ał książeczkę Katedra wrocławska, a w r. 1952 opracow ał i w yd ał dla u ż y tk u zw iedzających P rzew o d nik po M u ze u m A rchid ie
cezjalnym . M uzeum m ożna zw iedzać w godz. od 10— 15.
Na koniec godzi się w obszerniejszym d y sku rsie przedstaw ić działalność ośw iatow ą ks. bpa U rbana, w łasną pracę naukow ą op artą na zbiorach A rch iw u m A rchidiecezjalnego i B iblioteki K a p itu ln e j oraz u d o stęp n ian ie ty ch zbiorów naukow com pol skim i zagranicznym dla celów badaw czych.
Ks. B iskup w poczuciu odpow iedzialności za ta k cenne zbio ry, jak ie posiada W rocław duchow ny, s ta ra ł się o to, ab y przed udostęp n ien iem egzem plarzy do k o rzy stan ia, rękopisy i księgi by ły odpow iednio zakonserw ow ane i opraw ione. Corocznie zle cano in tro lig ato ro w i opraw ę k ilk u lu b k ilk u n a stu inkunabułów i s ta ro d ru k ó w ,56 choć nieraz b y w ała ta liczba wyższa, np. w r. 1957 poddano k o m p ak tu rze 77 starod ruk ó w . W tym że rok u 2902 nyskie sta ro d ru k i zabezpieczono przed uszkodzeniem , d a jąc im p ap iero w e obw oluty. P rzeg ląd n ięto do k u m en ty p e rg a m inow e i zakonserw ow ano ich p iec z ę cie .57 Liczne rękopisy a r chiw alne i biblioteczne w rocznej ilości od 40 do 80 p rze
kazyw ano do pracow ni in tro lig ato rsk iej, k tó rą prow adził
54 A B iM K 8 (1964) s. 255.
55 P od k reśla to ks. Z. M ł y n a r s k i w artyk u le Z d z i e j ó w m u z e u m
d iece zja ln eg o w S ie dlcach, A B iM K 21 (1970) s. 171.
5S A B iM K 8 (1964) s. 252 n. 57 A B iM K 1 (1960) s. 134 n.
56 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [1 2 ]
p. J. M a j c h r z a k . N ow ych książek i różnych druków p ra cow nia ta o p raw iała w liczbie k ilk u tysięcy. Około 10.000 to m ów m e try k a ln y c h i in n ych jed n o stek arch iw aln y ch otrzym ało ochronne obw oluty p a p ie ro w e .58 Zestaw iono posiadane drze w o ry ty , uporządkow ano zbiór ikonograficzny im. ks. A. H e i n -
k e g o i a k ta księży diecezji w rocław skiej, odnoszące się do
ich s tu d ió w .59 Nie u sta w ała p raca nad k atalogiem system aty cz- n o -rzeczo w y m .60 P racow nię arch iw aln ą otw ierano od g. 10— 14, ale na specjalne życzenie b y ła ona czynna i w godzinach popo łudniow ych.
T ak przygotow ane zbiory p rag n ą ł ks. U rb an otw orzyć dla św iata n a u k i i całego społeczeństw a interesu jąceg o się sp raw a m i k u ltu ry , b y sta ły się bazą ośw iatow ą, z k tó rej by się sze rzy ła w iedza o polskiej przeszłości i kościelnej działalności w rocław skiej archidiecezji.
Z zasobów arch iw aln y ch i druków B iblioteki K ap itu ln ej ko rzy stali w w ielkiej ilości naukow cy i działacze k u ltu ra ln i: co ro k u przez p racow nie archidiecezji w rocław skiej przesuw ało się od 1000 do 2000 zainteresow anych; prosili oni o ud o stępn ie nie im m ateriałó w archiw aln ych , ja k i książek z biblioteki. Do pracow ni w ydaw ano rocznie książek w liczbie od 2000 do 4000, rękopisów od 2000 do 3500 (w yjątkow o w r. 1963 w y korzystano 9300 ręk o p isó w ).61 Do zarząd u kierow ano kw erendy : prośby 0 dostarczenie in fo rm acji historycznych. O ogrom ie pracy p e r
sonelu św iadczy w ielk a ilość ty ch k w erend: pisem nych
byw ało do kilkudziesięciu w roku, ale liczba u stn y ch do chodziła do 2 5 0 0 ,62 w niek tó ry ch latach byw ało jeszcze w ięcej, np. w r. 1958 aż 7.138 . 63 K w e re n d y by ły załatw ian e dla m iast un iw ersyteck ich Polski, a także dla Czechosłowacji, W ęgier 1 A m eryki. W jednej ze sw ych p r a c 64 ks. bp U rban po d aje ilość k o rzy stający ch w latach 1945— 1965. W ty m d w u dziestoleciu przez pracow nię nauk o w ą A rch iw u m A rchidie
58 A B iM K 6 (1963) s. 265 n. ьэ A BiM K 1 (1960) s. 160 n.
A B iM K 1 (1960) s. 136. 61 A B iM K 8 (1964) s. 252 n.
62 A BiM K 6 (1963) s. 265 n; tam że, 12 (1966) s. 185. s* A B iM K 1 (1960) s. 136.
113] W IN C E N T Y U R B A N 5 7
cezjalnego przew inęło się 26.375 stu d iu jąc y c h (około 4357 zw ie dzających), k tó ry m w ydano do u ż y tk u 45.644 jed no stek a rc h i w alnych, 52.859 tom ów książek, udzielono 19.192 inform acji, załatw iono 55.060 k w eren d . Jeżeli zw ażym y, że w a rch iw u m i bibliotece p rac u je nieliczny personel, są to liczby n ap ra w d ę im ponujące.
W ak cji ośw iatow ej, m ającej na celu szerzenie znajom ości h isto rii kościelnej, szczególnie na Śląsku, jak o też ukazyw anie daw nej k u ltu ry um ysłow ej czy św iadczenie o polskości dziel nicy śląskiej, pierw szorzędne znaczenie m iały okolicznościowe w y sta w y d pokazy. A rchiw um A rchidiecezjalne organizow ało w łasne w y staw y, jak np. w r. 1959 in te re su ją c ą ekspozy cję Historiografia p o l s k a ,65 lecz najw ięcej uw agi i n ak ła d u po św ięciło dw om w ystaw om z r. 1965. Je d n a z nich b yła u rzą dzona z okazji 400-lecia S em in ariu m D uchow nego w e W rocła wiu, zbiegająca się z p am ią tk ą d e k re tu tryd enck iego o sem i n a ria ch i ogłoszeniem d e k re tu o form acji kapłańskiej O p tata m
totius przez II Sobór W atykański. D rug a ja k b y inau gu row ała
obchód Tysiąclecia c h rz tu Polski, pośw ięcona „Tym , którzy p rz e trw a li”, obrazow ała polskie św iadectw a kościelne do rok u 1945. W ystaw a uczyła kochać ziem ię, k tó ra w yzw olona z ja rz m a w ielow iekow ej niew oli, pow róciła do m acierzy. W telew izji w rocław skiej na podstaw ie tej w y sta w y w yśw ietlono pokaz
pt. Odgrzebane —■ w yko p an e. W ystaw a ta spotkała się z w iel
kim uznaniem zw iedzających ją gości zagranicznych. Z okazji M illenium przygotow ano rów nież w y staw ę X X -le c ie organiza
cji kościelnej na Ziem iach O d z y s k a n y c h . 66
Prócz u rządzania w łasn ych w y staw A rch iw u m A rchidie cezjalne i B iblioteka K a p itu ln a ch ętn ie uczestniczyły w w y sta w ach urząd zan ych przez inne in sty tu cje . I ta k w r. 1957 Bi bliotek a K a p itu ln a w zięła udział w w ystaw ie zorganizow anej przez B ibliotekę M iejską w Zielonej Górze pt.: Książka o ziem i
zielonogórskiej. W ty m sam ym ro k u w ydano z B iblioteki pew
ne dzieła n a w y staw ę opracow aną przez Liceum SS. N iepoka- lanek w W ałbrzychu pt.: M atka Boska na Śląsku. W r. 1958 na
65 A B iM K 2 (1960) s. 160 n. 86 A B iM K 12 (1966) s. 187.
5 8 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [1 4 ]
w y staw ę urządzoną w Jelen iej Górze z okazji 850-lecia m iasta użyczono z B iblioteki k a p itu ln e j pew ne e k s p o n a ty .67 B ibliote k a U niw ersytecka w e W rocław iu pożyczyła z B iblioteki K api tu ln e j na w ystaw ę: K siążka Polska w 1960 r. 14 eksponatów : N a w y staw ę okresow ą M uzeum Śląska O polskiego w O polu pt.:
Grafika śląska X V I I i X V I I I w i e k u w ysłano w 1961 r. 7 jedno
stek. 68
K ażda w y staw a w ym aga dużo p rac y i kosztów , dlatego b y w a u rząd zan a nie często, lecz w szczególnie w ażnych mo m entach, ja k ie przżyw a in sty tu cja, m iasto, naród, Kościół Ł a t w iejszą rzeczą było organizow ać proste, okolicznościowe po kazy w ażniejszych i ciekaw szych pom ników przeszłości dla ba daczy naukow ych, m łodzieży stu d iu jącej i gości, m iędzy k tó ry m i byw ali rów nież i p rzyjezd n i z zagranicy. Na pokazy te, k tó ry c h b y w ało kilkanaście w roku, byli zaproszeni i p rzy p ro w adzali swoich gości pracow nicy B iblioteki U niw ersyteckiej w e W rocław iu, w rocław skiego W ojewódzkiego arch iw um P a ń stw ow ego oraz O ssolineum . Z pokazów k o rzy stali rów nież alu m n i m iejscow ego S em in ariu m D uchow nego. W r. 1961 za planow ano dw a pokazy okresow e: Z dziejów k u l t u M a tk i B o
skiej W nieb ow ziętej na Ś lą sk u i Św iadectw a kościelnych ksiąg m e t r y k a l n y c h o polskości Śląska, k tó re z w ielką korzyścią glą-
d a ły liczne wycieczki. Do a k tu a ln y ch w życiu K ościoła w ro cław skiego należał okresow y pokaz pt. : Polska książka religij
na szczególnie z za kresu mariologii w duszpasterstw ie diecezji w rocław skiej do r. 1945 (r. 19 6 3 69), a z zagadnieniam i sobo
row y m i b y ły zw iązane pokazy z r. 1964: Biblia Polska w zbio
rach k a p itu ln y c h do r. 1945 i Z dziejów soborów pow szech nych. 70
O rganizacja zbiorów kościelnych w e W rocław iu i ich za sób zaciekaw iały naukow ców z całej Polski. S tąd u w ró t b u d y n k u p rzy ulicy K anonia 12 we W rocław iu często pojaw iały się w ycieczki naukow e, prow adzone przez profesorów , czy g ru py studenckie, k tó re b y ły przez ks. bpa U rbana oprow adzane.
67 A BiM K 1 (I960) s. 134 n. 68 A B iM K 6 (1963) s. 265 n. es A B iM K 8 (1964) s. 252 n. 70 A B iM K 11 (1965) s. 267— 270.
[1 5 ] W I N C E N T Y U R B A N 5 9
P rzy szli k ierow nicy zbiorów w czasie tego zw iedzania dużo się uczyli i notow ali w iele spostrzeżeń, k tó re m ogły im być b a r dzo p rzy d a tn e w czekającej ich pracy. Ilość w ycieczek nau ko w y ch w ro k u dochodziła do 20.
D rugim obok w y staw i pokazów elem entem ak cji ośw iato w ej są organizow ane lub przygotow yw ane z ram ien ia d y re k cji zbiorów naukow e i p o p u larn e odczyty. Tych p rele k cji b y w ało co ro k u od 5 do 10. W yjątkow o b ogatym w akcję odczy tow ą był ro k 1959, w k tó ry m z ram ien ia arch iw u m wygłoszono n a posiedzeniach W rocław skiego T ow arzystw a N aukow ego ta kie odczyty, jak: Nieznane z a b y tk i ję z y k a polskiego z Michalic,
Księgozbiór ks. Sebastiana Schleupnera w Bibliotece K a p itu l nej we Wrocławiu, J ę z y k polski w duszpasterstwie diecezji w rocław skiej w X V I I i X V I I I w i e k u i J ę z y k polski w duszpa sterstw ie diecezji w rocław skiej w X I X w i e k u . 71 W ramach
tejż e ak cji odczytow ej w śród w ielu różnorodnych referató w w ygłoszono w e W rocław skim T ow arzystw ie N aukow ym w r.
1961 p rele k cję z zak resu księgoznaw stw a: N ajstarszy bene-
dyk cjo n a ł w Bibliotece K a pituln e j w e W ro c ław iu . 72
Ks. bp U rb an doceniał działalność O środka Archiwów’, Bi b lio tek i M uzeów K ościelnych w L ub lin ie i dlatego s ta ra ł się, ażeby p racow nik z a ję ty w obsłudze zbiorów w archidiecezji, uczestniczy* w zjazdach archiw istów , bib lio tek arzy i m uzeolo- gów, odbyw anych w r. 1957' w Częstochowie, a później w L u blinie, a organizow anych przez tenże Ośrodek. Sam w e w rześ n iu 1963 ro k u w ygłosił dla uczestników zjazdu w ykład: Zbiory
kościelne i ich rola w badaniach polskości na Ziemiach Zachod nich. 73 In s ty tu t B adań L iterack ich w W arszaw ie zaprosił
w ro ku 1960 d elegata z A rchiw um w rocław skiego na spotkanie, dotyczące katalog o w an ia średniow iecznych rękopisów . Ks. b i sk u p ustosunkow ał się do tego sp o tk ania p rz y c h y ln ie .74
Ks. bp U rb a n jak o k ierow n ik kościelnych in sty tu c ji k u ltu r a l nych W rocław ia i sam fachow y h isto ry k K ościoła dobrze ro zum iał w arto ść dogłębnych b ad ań naukow ych, o p arty ch na
’i A E iM K 2 (I960) s. 160 n. 72 A B iM K 6 (1963) s. 265 n. 73 A B iM K 8 (1964) s. 253 n. 74 A B iM K 6 (1963) s. 265 n.
60 B O L E S Ł A W P B Z Y B Y S Z E W S K I
№
zbiorach kościelnych. One m iały być solidną podstaw ą dla opracow ania h isto rii życia polskiego i kościelnego na piastow skich ziem iach śląskich. D opiero po przepro w adzen iu g ru n to w n ych studiów m ożna rozw ijać autonom iczną działalność ośw ia tow ą i k u ltu ra ln ą . D latego każda w artościow a praca naukow a na tem a t przeszłości Ś ląska je s t cennym d arem dla Ziem w y zw olonych spod obcego panow ania. D zięki życzliw ej pom ocy ks. biskupa, ch ętn em u u d zielan iu przez niego inform acji, do k o ny w an iu k w e re n d archiw aln y ch , h isto ry cy w sporej liczbie b ra li za p rzedm iot swej p rac y te m a ty o p arte o m a te ria ły p rze chow yw ane w e w rocław skich zbiorach. W lata ch 1945— 1958 ukazało się d ru k ie m 112 rozpraw , k tó ry c h au to rzy całkow icie lub częściowo k o rzy stali z w rocław skich zbiorów kościelnych ta k arch iw aln y ch jak bibliotecznych. Dodać należy, że znaczna ilość inn y ch p rac jeszcze nie u jrz a ła św iatła dziennego. 75 Ks. biskup przodow ał w ty ch zadaniach i nadal prow adzi akcję badaw czą n ad kościelnym i dziejam i Ś ląska Dolnego. Już w r. 1953 przy h a b ilita c ji na U n iw ersytecie Jag ielloń sk im przedłożył p racę z tej te m a ty k i.76 W oparciu o w rocław skie m a te ria ły arch iw alne opracow ał w r. 1959 Studia nad dziejami
w rocław skiej diecezji w pierw szej połowie X V w i e k u 77 i M a teriały do dziejów polskości na Ś lą sku w w izytacjach diecezji w rocław skiej do poło w y X V I I I w i e k u . 78
Z dając sobie spraw ę, że duszp asterstw o i życie kościelne bardzo p rzyczyniło się do u trz y m y w a n ia polskości na Śląsku, ks. bp U rban pośw ięcił jed n ą z p rac h isto rii pasto raln ej p a ra fii w G ościęcinie.79
Prócz w ielu p rac przyczynkow ych i k ró tk ich szkiców, jak np. Z dziejów sza ry te k w B y t o m i u , 80 Polskie księgi zapowie
dzi m ałżeńskich z parafii S y c ó w w X I X w . 81 czy Ostatnie k a
75 A BiM K 2 (1960) s. 163.
76 L e o p o ld hr. Sed ln ick i, k s i ą ż ę — b is k u p w r o c ł a w s k i 1836— 1840 na
tle d z i e j ó w K ościoła na Ś lą s k u w p i e r w s z e j p o ło w i e X I X w i e k u w serii S tu d i a H istoric o-Ecclesiasti ca, t. 10, W arszaw a 1955.
77 Ś lą s k i K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y S o b ó tk a , 14 (1959) nr 2 s. 149— 195. 78 Tam że, s. 119.
79 N asza P rzeszłość 9 (1959) s. 249—292. 80 T am że, 1,1 (1960) s. 25— 46.
117] W IN C E N T Y U R B A N 6 1
zanie polskie w kościele św. Marcina w e W rocławiu 82, ks. bp
U rban nap isał kilk a ujęć ogólnych z dziejów diecezji w rocław skiej w oparciu o sw oją pracow nię naukow ą w A rch iw u m A r chidiecezjalnym . N a zachętę ks. abp a K om inka opracow ał: Z a
rys dziejów diecezji wrocławskiej, k tó ry otrzym ało m iejscow e
T ow arzystw o Rozw oju Ziem Z achodnich i przesłało go do M i n iste rstw a K u ltu ry i Sztuki. D la w spom nianego w yżej Tow a rz y stw a opracow ał a rty k u ł: Uwagi na te m a t za b y tk ó w p iśm ie n
niczych in sty tu c ji kościelnych archidiecezji wrocławskiej, p rze
znaczony do K alen d arza TRZZ na ro k 1960, ale piln iejszą u w a gę budzi elab o rat dość obszerny przygotow any dla Cahiers Po
logne — Allem agne, Le role de l’Eglise dans l’histoire des liens entre la Silesie et la P o lo g n e .83 Do cenniejszych i z a w iera ją
cych ciekaw e in fo rm acje oraz w nioski należą dw ie p race ks. bisku p a, w całości o parte na m ate ria le archiw alnym : Z dziejów
duszpasterstw a p okutnego w diecezji wrocławskiej do końca X V I I I w i e k u 84 i Polskie kazn o dziejstw o i katechizacja w e w r o cław skiej diecezji w czasach p r u s k ic h . 85
U dział ks. b iskupa w w y k o rzy sty w an iu m ateriałó w a rc h i w a ln y c h jest n ajw ięk szy i w y w o łu je podziw, bo w iadom o, że d y re k to r A rch iw u m A rchidiecezjalnego m a rów nież inne za jęcia w diecezji, jest w ykładow cą w S em in ariu m D uchow nym w e W rocław iu 86 i nie szczędzi czasu na k o n su ltacje naukow e. Ale obok niego cała p lejad a naukow ców pilnie przeg ląd a ak ta i pisze p race historyczne. W r. 1960 aż 85 au to rów (w ty m pię ciu alum nów m iejscow ego S em in ariu m D uęhow nego) całkow i cie lub częściowo oparło się w sw oich p racach na zbiorach A r chiw um A rchidiecezjalnego i B iblioteki K ap itu ln e j. W lata ch n a stę p n y c h od 36 do 60 pracow ników n au k i w y k o rz y stu je dla
82 Sob ótk a 16 (1961) s. 101— 103.
83 P raca ta w y w o ła ła n ieza d o w o len ie ze stron y n iem ieck iej. Ks. pra ła t dr K. E n g e l b e r t u m ieścił w A r c h i v fü r schlesis che K i r c h e n g e
schichte w y d a w a n y m i m A u f tr ä g e des I n s t i t u t s fü r o s t d e u ts c h e K u l t u r u n d K ir c h e n g e s c h ic h t e artykuł: Poln isch e G eschic htsfälschungen. Eine B eric htig ung, n a co ks. bp W. U rban od p ow ied ział repliką: Eine B e r ic h ti g u n g ein er B eric htig ung. A n t w o r t d e m I n s tit u t fü r o s t d e u ts c h e K u l t u r u n d K ir c h e n g e s c h ic h te , N a sza P rzeszłość 26 (1967) s. 221— 242.
84 P ra w o K an on iczn e (1964) 1/2 s. 201— 231. 85 N asza P rzeszłość 17 (11963) s. 123— 186.
86 W yk ład ał rów n ież w S em in ariu m D u ch ow n ym d iecezji opolskiej w N ysie.
62 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [18]
sw oich p rac zasoby pom ników k u ltu ry pieczołowicie strzeżone przez ks. d y rek to ra.
Ks. bp U rban jest rów nież opiekunem — ja k w yżej w spo- m iano :— bogatej B iblioteki K ap itu ln e j, k tó rej w iele pośw ięca uw agi. W yrazem jego zaintereso w ań i znajom ości zbioru jest szereg artyk u łów , n iek tó re z nich m ają c h a ra k te r nie ty lko księgoznawczy, ale stan o w ią pew ne ujęcie syntetyczne. Do nich należą: Rola kościelnych śp iew n ikó w i m o d lite w n ik ó w w za
chowaniu polskiego ję z y k a na Ś lą sk u , 87 Ręko pisy liturgiczne Biblioteki K a p itu ln e j w e W rocław iu, 88 R ękopisy s k r y p t u r y - s tyczn e i egzegetyczne w zbiorach B iblioteki K a p itu ln e j w e W roc ła w iu. 89 Do· tego dochodzą jeszcze dw a k ró tk ie kom un i
katy : A u to g ra f Kaspra Elyana 90 i Mszał w X V I w i e k u z Ba
skowie Oławskich w j ę z y k u p o lsk im . 91
Z bioram i b ibliotecznym i w diecezji w rocław skiej zajął się rów nież pom ocnik ks. bpa U rb ana ks. A. Ś w i e r k , k tó ry opracow ał: P iętnastow ieczny księgozbiór Jana R od zyn y, pol
skiego kaznodziei w e W rocławiu 92 i Średniowieczna bibłioteka klasztoru k a n o n ików regularnych św. A u g u s ty n a w e Wrocła wiu, W rocław 1965.
Rów nież liczni alu m n i S em in arium D uchow nego w rocław skiego, k ierow an i przez ks. biskupa, podejm ow ali podobne opracow ania. W ykazy tem ató w historycznych, opracow anych w całości lub częściowo n a podstaw ie zbiorów kościelnych W rocław ia, b y ły k ilk ak ro tn ie ogłaszane w organie urzędow ym m iejscow ej diecezji: W rocławskie Wiadomości Kościelne. Po trzeb ę tak iej in fo rm acji podkreślał ks. doc. S. L i b r o w s k i w r. 1970.93
N iesłychanie w ażną sp raw ą było — rozszerzyć tro sk ę o za chow anie zbiorów k u ltu ra ln y c h w e w szystkich placów kach
87 N asza P rzeszłość 8 (1958) s. 231— 241.
88 A B iM K 6 (1963) s. 155— 190. Por. recen zję n ap isan ą przez ks. dra W. S c h e n k a w A B iM K 21 (1970) s. 34. ss A B iM K 9 (1964) s. 21— 36. 90 A B iM K 2 (1960) s. 171— 173. 91 A B iM K 22 (1971) s. 289— 291. 92 Ś lą sk i K w a rta ln ik H istoryczny, S ob ótk a 20 (1965). 93 K s. S. L i b r o w s k i , P o t r z e b a i p r o j e k t s t a łe j in f o r m a c j i o r u chu n a u k o w y m i s t n i e j ą c y m w k u lt u r a l n y c h z b io ra c h k o śc ie ln y c h P olski,
A B iM K 21 (1970) s. 21— 32. W zm ian k a o d ziałaln ości ks. bpa U rbana n a s. 25.
[19] W IN C E N T Y U R B A N 63
kościelnych w archidiecezji, dlatego w organie k u ria ln y m ogło szono w ro k u 1957: Zarządzenie w sprawach archiwalnych, bi
bliotecznych i m u z e a ln y c h . 94
Jeśli chodzi o dalsze u d ostępn ian ie zbiorów, to zw yczajem pow szechnie ju ż p rz y ję ty m w św iecie k u ltu ra ln y m B iblioteka K a p itu ln a p rzesyłała drogą w ypożyczeń m iędzybibliotecznych książki do innych bibliotek, ja k do B iblioteki O ssolineum , B i blioteki N arodow ej w W arszaw ie, B iblioteki N arodow ej w P o znaniu, B iblioteki U n iw e rsy te tu w e W rocław iu, B iblioteki U ni w e rsy te tu KU L, B iblioteki G łów nej W yższej Szkoły P edago gicznej w Opolu, M uzeum N arodow ego w K ra k o w ie .95
N ajnow szym sposobem u d o stęp n ian ia zbiorów było m ik ro film ow anie zapisów arch iw aln y ch rękopisów i dru k ó w biblio tecznych. M ikrofilm y w ykonyw ano w S tacji M ikrofilm ow ej U n iw e rsy te tu w e W rocław iu i O ssolineum z przeznaczeniem dla licznych naukow ców , in sty tu c ji k u ltu ra ln y c h , m iędzy in nym i także dla Telew izji w rocław skiej. Rocznie w ykonano około 30 z a m ó w ie ń .96 D la celów zabezpieczających sfilm ow ano w r. 1963 12 rękopisów a rc h iw aln y ch i 2 rękopisy biblioteczne. 97 N iezw ykłym osiągnięciem ks. bpa U rbana jako opiekuna zbiorów kościelnych jest opracow anie K atalogu A r c h iw u m A r
chidiecezji we Wrocławiu, k tó ry obejm uje całość przechow yw a
nego m a te ria łu w ce n traln e j zbiornicy diecezji. J e st to ja k do tychczas — pierw sze w Polsce tego ro dzaju dokonanie. 98
Na łam ach czasopism a A rc h iw a B iblioteki i A rch iw a K o
ścielne ukazał się w d ru k u k atalo g działu rę k o p isó w .99 Spis do
k u m en tó w w raz z ich reg estam i przeznaczył ks. biskup do oso bnej publik acji, k tó rą m u u łatw ia A kadem ia Teologii K atolic 94 W tej sp ra w ie w arto w sp o m n ieć o artyk u le ks. S. L i b r o w s k i e- g o pt.: A r c h iv a , b ib l io t e k i i m u z e a kościelne. P o d o b i e ń s t w a i różnice.
P r ó b a roz g ra n icz en ia , p u b lik o w a n y m w A B iM K 16 (1968) s. 5— 18.
95 A B iM K 8 (1966) s. 252; tam że 11 (1965) s 267 n. 96 A B iM K 12 (1966) s. 184.
97 A B iM K 8 (1964) s. 252 n.
98 K s. F. L e n o r t, P r z e w o d n i k i oraz i n w e n t a r z e po arch iw ach , z e
sp ołach i zb io ra c h o p u b l i k o w a n e w P olsce po r o k u 1945, A B iM K 18 (1969)
s. 144.
99 A B iM K 10 (1961) s. 5—-32; tam że, 11 (1965) s. 5— 108; tam że, 12 (1966) s. 6—74; tam że, 18 (1966) s. 5— 89; tam że, 14 (1967' s. 5— 131; tam że, 15 (1967) s. 91—248; tam że, 16 (1968) s. 19— 242.
6 4 B O L E S Ł A W P R Z Y B Y S Z E W S K I [20]
kiej w W arszaw ie. 100 Podczas gdy reg esty dokum entów zostały ułożone w p orząd ku chronologicznym od r. 979 (nr 1) i 1218 (nr 2) do r. 1959 (nr 2134), to zbiór rękopisów dzieli się na sze reg układów rzeczow ych: I. Ogólne dane do h isto rii diecezji. II. B iskupi i diecezja. III. K a p itu ła k a te d ra ln a . IV. K olegiaty. V. K lasztory. VI. A k ta ogólne do dziejów i spisu prow incji. VII. V aria. I A. A k ta działalności biskupów . I B. A kta b isku pów sufraganów . I C. Z ak ład y i in sty tu cje biskupie. II A. Bi skupi Sąd nadw orny. II B. K onsystorz biskupi. II C. W ik ariat gen eraln y . III. K a p itu ła i k ated ra. IV. K olegiaty. V. K lasztory. VI. S ek u lary zacja dóbr b isk u p stw a i k a p itu ły . VII. U n iw ersy tet, gim nazja i szkoły ludow e. VIII. A k ta ogólne do h isto rii Ś lą ska. IX. A k ta szkolne. X. A k ta perso nalne duchow ieństw a. XI. A k ta p a ra fii i m iejscow ości.
D w udziestopięcioletnia działalność ks. bpa U rban a w dzie dzinie organizacji i opieki n ad pom nikam i przeszłości Śląska Dolnego o p arta jest na głębokim ukochaniu przeszłości Kościo ła, w k tó ry m się p rzeb ija życie C hrystusa, jako też na oddaniu się całym sercem badaniom h isto rii Kościoła na tej ziemi, o k tó re j polskości św iadczą rodzim ym językiem pisane d o k um en ty i księgi. Ks. b isk up śledzi stare m etry k i, księgi zapowiedzi, m o dlitew n ik i śląskie i śpiew niki, pisane po polsku, kazania i k a te chizacje, n aw et jed en m szał polski. K sięgi w izy tacji kanonicz nych, relig ijn e książki m ariologiczne i całe bogate zbiory w ro cław skie są solidną podstaw ą dla tej p atrio ty czn ej pracy. Ubi
am atur, non laboratur. Miłość Kościoła i Polski to gw iazdy
przew odnie, k tó re w iodły ks. biskupa do n ieu sta n n ej, nie zna jącej odpoczynku działalności. Całą swą w iedzę i zdolności po św ięcił organizow aniu i rato w an iu , a tak że w y k o rzy sty w an iu zasobów, św iadczących o staro d aw n ej, polskiej k u ltu rz e na ślą skiej piastow skiej ziemi. W obecnej posoborow ej dobie, gdy K o ściół odczuwa potrzebę otw arcia się na św iat, postaw a h u m a nistyczna k a p ła n a silnie zbliża go do społeczeństw a. Ks. bp U rb an przez swój chrześcijański hum anizm oddał w ielką u słu
loo w . U r b a n, W y k a z r e g e s t ó w d o k u m e n t ó w A r c h i w u m A r c h id i e
[2 1 ] W I N C E N T Y U R B A N 6 5
gę Kościołow i i ludności Śląska Dolnego, zbliżając ją do dobra i piękna, a przez to i do Boga.
Słow a wdzięczności należą się rów nież W łodarzow i kościel nego W rocław ia ks. arcy b isk u p o w i K om inkow i za to, że okazy w ał m o raln e i m ate ria ln e poparcie dla in icjaty w y ks. bpa W in centego i p racy w dziedzinie chrześcijańskiej k u ltu ry , ta k że W rocław zajął w ty m zakresie jedno z czołowych m iejsc w Polsce.
L ’a c t i v i t é d e l ’é v ê q u e V i n c e n t U r b a n , o r g a n i s a t e u r d e l ’A r c h i v e e t d u M u s é e d’A r c h i d i o c è s e e t d e l a
B i b l i o t h è q u e d u C h a p i t r e à W r o c l a w
R ésum é
P arm is les n om breuses collection s cu ltu relles, join tes a u x d iocèses p o lo n a ises et les m ie u x dirigées, c’est celle d’A rch ive et du M usée d’A r-
ch id iocèse et de la B ib lio th èq u e du C hapitre à W roclaw .
C ette co llectio n qui co n tien t de p areils m on u m en ts, com m e V ita
S, H e d v i g e s ou L ib e r f u n d a tio n is m o n a s t e r i B. M aria e V irginis in H e i n ri ch ów , environs 9 ООО d ip lôm es et en viron s 6 500 m an cscrip ts etc., pour
lesq u els le cardinal G eorges K o p p a assuré un im m eu b le p articu lier dans le siè c le preced en t, a dû être après le seco n d e guerre m on d iale org a n isée à neuf, et être rendue au serv ice de la scien ce p olon aise, tellem en t
in téressée du p a ssée de la région silésien n e. C om m e su ffragan du d io c èse de W roclaw , l ’év êq u e V. U rban a rendu d’énorm es servicfes et p o ss é dé de grands m érites.
L ’auteur de cet article a p résen té son a ctiv ité p en d an t 25 ans dans le dom aine d’organ isation et p rotection de cette collection en so u lig n a n t le d év elo p p em en t de l ’archive, par leq u el p a ssen t 1000—2000 de sa v a n ts par an, et au m oins 20 d ’excu rsion s scien tifiq u es. C’est grâce a u x m a té riau x de l ’A rch iv e et de la B ib lio th èq u e des cen tain es d issertation s ont pu être p u b liées, grâce au x ressou rces cu ltu relles adm ises toujours au public au par les prêts au. par des m icrofilm s. C haque an n ée en viron s 12000 des v isite u r s p assen t par le M usée. A p art so n propre tra v a il scien tifiq u e, l ’év êq u e U rban d év elo p p e une a c tiv ité cu ltu relle en organ i sant des e x p o sitio n s tem p oraires, des con féren ces sur l ’h istoire de l ’E g li se à W roclaw etc.
Le d irecteu r de la collection a éc r it un guide de ce M usée et le ca- th aloq u e de tou te la co llectio n de l ’A rch iv e (D ocum ents et M anuscripts).
E. P r z y b y s z e w s k i
