ESEJ RECENZYJNY
Julita Pieńkosz
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
SOCJOLOGIA JAKO PROJEKT – SVETLI KOLEVY BADANIA SOCJOLOGII NARODOWEJ
SVETLA KOLEVA: Sotsiologiyata kato proekt. Nauchna identichnost i so- tsialni izpitania v Balgaria 1945–1989. Sofiya: Pensoft Publishing House. 288 s. (w języku bułgarskim)
Na kursach pierwszego roku uporczywie powtarza się studentom, że socjolo- gia jest ogólnoświatową dyscypliną akademicką, a odwołując się do tej samej tra- dycji uprawiana jest prawie we wszystkich krajach. Jednakże w każdym z nich różne zagadnienia znajdują się w centrum socjologicznego zainteresowania lub te same problemy rozpatrywane są odmiennie. W latach trzydziestych XX wieku socjologowie dostrzegli, że ich dyscyplina w poszczególnych krajach różni się od siebie. Gdy w roku 1933 ukazało się czeskie wydanie książki Rural Sociology Johna M. Gillette’a, czechosłowacki socjolog Edward Chalupny napisał: „ani je- den rozdział tej książki nie może wyświetlić naszych stosunków i być przyjęty bez zastrzeżeń. A nie idzie tu o różnice w szczegółach, lecz w kwestiach podsta- wowych […] Przenoszenie wniosków amerykańskiej socjologii na nasze stosun- ki ekonomiczno-społeczne dać może efekty opaczne” (Chalupny 1933 cyt.
za Wincławski 1991: 86). Dwa lata później Raymond Aron w książce La socio- logie allemende contemporaine zauważył, że nawet w obrębie socjologii niemiec-
Instytut Socjologii UMK, ul. Fosa Staromiejska 1A, 87-100 Toruń, e-mail: julcia1980@gmail.com
kiej i francuskiej istnieją znaczące różnice, które wynikają z procesu kształtowa- nia się samowiedzy różnych grup społecznych w odmiennych warunkach kultu- rowych, społeczno-politycznych i ekonomicznych (Aron 1964/1935: 130).
W ostatnich dwóch dekadach problem tożsamości socjologii narodowej znowu stał się przedmiotem zainteresowań badaczy. Mimo to nie istnieje powszechna teoretyczno-metodologiczna rama studiów nad socjologiami poszczególnych kra- jów. Publikacja, będąca głównym przedmiotem niniejszego tekstu, jest monogra- fią socjologii bułgarskiej od roku 1945. Niemniej jednak celem niniejszej recenzji nie będzie prezentowanie ciekawego opisu socjologii bułgarskiej (dominujących teorii, koncepcji metodologicznych czy rozwoju instytucjonalnego i organizacyj- nego). Książka Kolevy stanowi natomiast próbę stworzenia spójnej teoretyczno- -metodologicznej koncepcji badania rozwoju socjologii narodowej. Pomysł ten będzie punktem wyjścia dalszych moich rozważań na temat sposobów badania socjologii narodowych.
Svetla Koleva przez ostatnie dziesięć lat prowadziła studia nad rozwojem i in- stytucjonalizacją socjologii w okresie od powstania socjalizmu do jego upadku.
Jej zainteresowania badawcze wykraczały poza teren Bułgarii, sięgając po mate- riał porównawczy do innych krajów. Pierwsza dekada po zakończeniu II wojny światowej była w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych okresem in- tensywnego rozwoju socjologii zarówno pod względem instytucjonalnym, jak i teoretycznym. W państwach socjalistycznych socjologia uznana została za „bur- żuazyjną pseudonaukę” i zastąpiona przez marksizm-leninizm czy naukowy komunizm. To ogólne stwierdzenie zaprowadziło bułgarską badaczkę do prze- prowadzenia studiów nad zróżnicowaniem instytucjonalnym i poznawczym roz- woju wiedzy socjologicznej w byłych krajach socjalistycznych. Mimo podobnych warunków politycznych, w których one funkcjonowały, Koleva odrzuca popular- ne podejście zuniformizowanego rozwoju socjologii w państwach totalitarnych i proponuje nowe spojrzenie. Dzięki tej perspektywie można wyróżnić niuanse w rozwoju socjologii w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, która nie może być – zdaniem Kolevy – redukowana do wspólnego schematu.
Chcąc pokazać wskazane powyżej różnice badaczka tworzy konceptualną ra- mę, którą nazywa „projektem dyscypliny” („distsiplinaren proekt”). Koleva zakła- da, że rozwój socjologii w każdym kraju można analizować z punktu widzenia zmian w tym projekcie. Projekt dyscypliny składa się z kilku komponentów: teo- retyczno-epistemologicznego, instytucjonalnego, deontologicznego, aksjologicz- nego. W każdym kraju ze względu na odmienne warunki historyczne, polityczno-społeczne czy strukturalne komponenty te kształtują się inaczej. Spo- sób patrzenia na rozwój dyscypliny polega na dostrzeżeniu, jak te elementy się zmieniają i co o tej zmianie decyduje. Innymi słowy, projekt dyscypliny jest tym, co Gilles Deleuze i Felix Guattari definiują jako „prawdopodobny nowy począ- tek tego samego procesu w nowym kontekście” (Deleuze i Guattari 1995: 166–
167). Używając tego pojęcia mamy szansę rozważać rozwój socjologii narodo- wej jako proces nieustannej zmiany, która jest stymulowana przez lokalne czyn- niki społeczne, polityczne, gospodarcze czy strukturalne. Nie oznacza to oczywiście, że socjologowie, którzy uczestniczyli w analizowanym procesie po- wstania i rozwoju socjologii, używali terminu projekt dyscypliny. Propozycja Ko- levy zakłada jedynie, że ich działania mogą być postrzegane przez pryzmat realizacji projektu dyscypliny post factum. Bułgarską badaczkę interesuje, w jaki sposób, z jednej strony czynniki polityczno-społeczne, z drugiej indywidualne motywacje wpływają na zmianę w tym projekcie.
Drugą, metodologiczną propozycją w badaniu przeszłości socjologii, jest dy- rektywa „pamięci dyscypliny” („distsiplinarna pamet”). Zakłada ona patrzenie na rozwój socjologii z punktu widzenia motywów i działań poszczególnych osób oraz uwikłania dyscypliny w kontekst społeczno-polityczny. Koleva próbuje zre- konstruować rozwój socjologii w Bułgarii, kładąc nacisk na podmiotowy wkład nie tylko samych socjologów, ale także polityków oraz przedstawicieli innych dyscyplin naukowych. Według autorki książki ważne jest, by studiując przeszłość socjologii korzystać z wszystkich form pamięci dyscypliny. Składają się na nią:
artykuły pojawiające się w tym czasie w czasopismach socjologicznych, projek- ty badawcze i ich konsekwencje, urzędowe dokumenty, osobiste wspomnienia, pamiętniki, korespondencja. Postulat ten realizuje Koleva po pierwsze poprzez analizę dokumentów dotyczących decyzji politycznych, które miały wpływ na po- wstanie socjologii w Bułgarii. Udaje się w ten sposób autorce pokazać związki między decyzjami politycznymi i kolejnymi etapami rozwoju projektu dyscypli- ny. Po drugie, poprzez analizę ponad dwóch tysięcy artykułów zamieszczonych w pierwszym bułgarskim czasopiśmie socjologicznym „Sociologicheski proble- mi” (ukazującym się od 1968 roku). Pismo to autorka traktuje jako autonomicz- ną formę pamięci dyscypliny. Studia nad periodykiem pozwalają dostrzec, w jaki sposób projekt dyscypliny się rozwijał; dostarczają informacji o zmianach w ten- dencjach badawczych i teoretycznych w bułgarskiej socjologii, rozwoju instytu- cjonalnym, powinnościach i obowiązkach dyscypliny. Równocześnie autorka analizuje partyjne dokumenty oraz prywatną korespondencję socjologów, co po- zwala dostrzec czynniki, które na te zmiany wpływały. Technika bibliometrii wy- korzystana w badaniu pokazuje nie tylko zawartość merytoryczną czasopisma.
Przede wszystkim ma na celu poszerzenie wiedzy o narodowości autorów, typach publikacji (publikacje naukowe, recenzje, materiały polityczne, wywiady) lokali- zacji problemów, orientacjach politycznych i naukowych, cytowanych autorach (współczesnych oraz klasykach socjologii), odniesieniach do innych nauk spo- łecznych oraz do nauk matematyczno-przyrodniczych. Autorka bada również, jak poszczególne kategorie łączą się ze sobą, tworząc sieci zależności. Poprzez wizu- alizację tych zależności (w postaci grafów) udaje się Kolevie wskazać zmiany w poszczególnych komponentach projektu dyscypliny. Początkowo w periodyku
ukazywały się głównie teksty dotyczące marksizmu, następnie zaczęto podejmo- wać zagadnienia dotyczące innych koncepcji teoretycznych i metodologicznych oraz publikować wyniki badań empirycznych. Coraz wyższy był też wskaźnik cytowań autorów zagranicznych i klasyków socjologii (od 7 cytowań w latach 1969–1974 do 47 w latach 1986 do 1989). Analizie autorka poddaje także język, jakim poszczególne teksty zostały napisane, wskazując na: idiomy, zwroty reto- ryczne, gry językowe. Prezentuje w ten sposób różne strategie adaptacyjne socjo- logów. Najbardziej popularną według niej była strategia używania przez badaczy ezopowego języka, pełnego eufemizmów i metafor, ale jednocześnie zrozumiałe- go dla intelektualistów potrafiących czytać między wierszami. Zmiany w projek- cie dyscypliny następowały także poprzez recepcję socjologii zachodniej w Bułgarii. Wskaźnikiem tego wpływu jest liczba recenzowanych zagranicznych artykułów oraz zachodnich recenzji bułgarskich książek socjologicznych publiko- wanych w czasopiśmie. Szkoda jedynie, że autorka prezentując narodowości róż- nych autorów, których artykuły ukazały się w bułgarskim czasopiśmie, pominęła wkład socjologów z krajów regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Nie mamy więc możliwości uzyskania wiedzy na temat publikacji polskich czy autorów innych krajów regionu w bułgarskim czasopiśmie, jeśli taki fakt w ogóle miał miejsce. Analiza czasopisma dostarcza także informacji o zmianach w instytucjo- nalnym aspekcie projektu dyscypliny. Proces ten rozpoczął się od sfery badaw- czej. Był on zainicjowany i kontynuowany przez przedstawicieli różnych nauk:
socjologicznie zorientowanych filozofów, statystyków, matematyków.
Postulat pamięci dyscypliny to nie tylko metodologiczna dyrektywa w rozu- mieniu socjologii narodowej, ale także w badaniu intelektualnej historii socjolo- gii „w ogóle”. Historyk Brian Cowan uważa, że intelektualną przeszłość można badać na trzy sposoby: poprzez kontekst tekstualny polegający na prezentacji tek- stów powstających w danym okresie, kontekst społeczny pokazujący związki mię- dzy ideami a życiem społecznym oraz kontekst kulturowy biorący pod uwagę specyfikę kultury, w której rodzą się idee (Cowan 2006). Historia socjologii czę- sto prezentowana jest jako pojawianie się nowych teorii polemizujących z teoria- mi poprzednimi. Taki sposób prezentowania historii dyscypliny przyczynia się do poszerzenia wiedzy na temat intelektualnego dziedzictwa, ale niewiele mówi o kulturowym i społecznym kontekście tworzenia idei.
Svetla Koleva poprzez użycie kategorii pamięci dyscypliny stara się przeła- mać tę słabość. Myśliciele, którzy tworzą daną dyscyplinę naukową, żyją w okre- ślonym porządku społecznym, kierują się kulturowymi konwenansami, wartościami, uprzedzeniami i oczekiwaniami swoich czasów, często także ide- ologią. Strategia wykorzystania pamięci dyscypliny przełamuje słabość patrzenia na rozwój dyscypliny jedynie przez kontekst tekstualny dając możliwość zrozu- mienia drogi powstawania teorii, idei, instytucji w rozwoju dyscypliny.
Podobny zabieg stosuje Wolf Lepenies do analizy intelektualnej historii so-
cjologii w Europie Zachodniej. Autor Trzech kultur opisując socjologiczne dzie- dzictwo Francji, Niemiec i Anglii skupia się nie tylko na przedstawieniu teorii czy kierunków myśli społecznej charakterystycznych dla tych krajów, co na ogół jest głównym celem kursów historii socjologii. Koncentruje się on natomiast na re- konstrukcji pól wymiany myśli naukowej, inspiracji wynikających z osobistych re- lacji między myślicielami oraz ich uwikłania w dany kontekst społeczny i kulturowy. Lepenies, śledząc dla przykładu korespondencję Augusta Comte’a, wskazuje na osobiste motywacje, które odcisnęły piętno na zmianach w jego kon- cepcjach naukowych (Lepenies 1997). Podobnie postępuje Koleva. Poszukując odpowiedzi na pytanie o status socjologii po 1945 roku w Bułgarii sięga do kore- spondencji Zhivko Oshavkova (inspiratora powstania socjologii w okresie socja- lizmu), by uchwycić osobiste i społeczne motywacje; do dokumentów partyjnych, chcąc pokazać polityczne czynniki rozwoju socjologii; do artykułów w socjolo- gicznym czasopiśmie, by pokazać zmiany w jej rozwoju.
Propozycja badania socjologii narodowej przedstawiona przez Kolevę jest re- alizacją modelu analizy kontekstualnej zaproponowanego przez Dana Chekkiego w 1987 roku. Model ten odpowiada na pytanie o przyczyny dominacji takich lub innych kierunków, szkół, mód, a także o wpływ stosunków społeczno-politycz- nych, konfliktów oraz władzy na rozwój i stan dyscypliny (Chekkie 1987). Kole- va stara się pokazać, w jaki sposób decyzje polityczne, warunki społeczne, gospodarcze, tradycja naukowa wpływały na zmiany w projekcie socjologii w Bułgarii. Innymi słowy, nie jest ważny dla niej kontekst tekstualny. Nie idzie bowiem o przedstawienie intelektualnej historii idei socjalizmu czy teoretycznych koncepcji socjalizmu w Bułgarii. Podejście Kolevy, kładąc nacisk na kontekst społeczny i kulturowy rozwoju socjologii pozwala spojrzeć na dyscyplinę z punk- tu widzenia konkretnych wydarzeń historycznych, z których każde może być po- traktowane jako case study pokazujące warunki, w których powstaje wiedza socjologiczna. Skupiając się głównie na warunkach lokalnych autorka nie poka- zuje więc socjologii narodowej w szerszym kontekście rozwoju tej nauki. Warto być może wobec tego na chwilę zatrzymać się nad innymi propozycjami badania socjologii narodowej.
W ciągu ostatnich dwóch dekad powstało kilka publikacji, które podejmują zagadnienie rozwoju dyscypliny przez pryzmat jej narodowych wariantów (Genov red. 1989; Genov i Becker red. 2001; Mucha i Keen red. 1995; Mucha i Keen red.
2004, Nedelman i Sztompka 1993; Wincławski 1991). Autorzy do opisu historii dyscypliny w danym kraju posługują się dychotomicznymi schematami. Opiera- ją się one na opozycjach:
– tradycja/zmiana,
– zewnętrzne/wewnętrzne czynniki rozwoju dyscypliny, – jakościowe/ilościowe metody wykorzystywane w socjologii, – zachód/wschód,
– marksistowski/niemarksistowski paradygmat w socjologii (szczególnie w pu- blikacjach poświęconych socjologii w byłych krajach socjalistycznych).
Propozycja badania socjologii narodowej przedstawiona przez bułgarskiego socjologa Nikolai Genova opiera się na dwóch kategoriach – indygenizacji i in- ternalizacji, czyli wskazaniu lokalnych uwarunkowań rozwoju socjologii (zagad- nień, problemów, które są podejmowane przez socjologów w danym kraju) oraz tych koncepcji teoretycznych, które łączą socjologię narodową z socjologią
„w ogóle” (Genov 1989: 11). Dlatego też nie ogranicza się on do analizy rozwo- ju socjologii w jednym państwie. Książka National Traditions in Sociology jest te- go najlepszym przykładem. Zbiór esejów autorów różnych narodowości jest próbą przedstawienia odmiennych wariantów rozwoju socjologii w krajach socjalistycz- nych, zachodnich i rozwijających się. Ten sposób analizy socjologii narodowej sprowadza się do przedstawienia najważniejszych paradygmatów i zagadnień po- dejmowanych w trzech grupach państw oraz próby znalezienia podobnych czyn- ników (zarówno wewnętrznych, jak zewnętrznych), które zdecydowały o takim a nie innym rozwoju socjologii. Taka propozycja badania socjologii narodowej skupia się na analizie treści socjologii (teoriach, paradygmatach) popularnych w poszczególnych krajach oraz uzasadnia ich dominującą rolę wpływem lokalne- go kontekstu. W państwach socjalistycznych są to czynniki polityczne, w krajach rozwijających się czynniki ekonomiczne, zaś w rozwiniętych czynniki kulturo- we. Wartość takiej analizy tkwi przede wszystkim w możliwości pokazania tego, co w danej socjologii narodowej jest tworem specyficznego lokalnego kontekstu (indygenizacja), co zaś jest zaadaptowane z socjologii powszechnej (internaliza- cja). Warto dodać, że dzięki takiemu ujęciu udało się Genovowi wskazać aspek- ty bułgarskiej socjologii, które Koleva zmarginalizowała, a mianowicie osiągnięcia powojennej socjologii bułgarskiej, które stanowią o jej oryginalności w stosunku do innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Podobne ujęcie badania socjologii narodowej proponują Birgitta Nedelmann i Piotr Sztompka. Autorzy Sociology in Europe. In Search of Identity patrzą na so- cjologie narodowe przez pryzmat ich wkładu do socjologii europejskiej. Starają się wskazać zarówno to, co lokalne w tych socjologiach, jak również te elemen- ty, które mogą stać się częścią tożsamości socjologii europejskiej. Badacze uwa- żają, że zarówno uniwersalne, jak i partykularne (kontekstualne) orientacje w nauce są w nieustannym napięciu, które jednak stymuluje naukowy rozwój.
Dzięki temu można mówić nie tylko o socjologii konkretnego kraju, ale także o socjologii europejskiej jako przeciwwadze wobec socjologii amerykańskiej.
Takie spojrzenie na rozwój socjologii narodowej pozwala wskazać na wzajem- ne oddziaływanie pomiędzy uniwersalnymi i narodowymi orientacjami socjolo- gicznymi. Jest to perspektywa, która stara się mimo zgody na peryferyjność socjologii państw Europy Wschodniej – dostrzec – teoretyczne osiągnięcia po- szczególnych socjologii narodowych. Stanowią one według Nedelmann i Sztomp-
ki część tożsamości socjologii europejskiej. W przypadku Polski takim wkładem są oryginalne koncepcje z zakresu socjologii wsi, edukacji czy socjologii narodu (Kwaśniewicz 1993: 20). Skonfrontowanie opisów różnych socjologii narodo- wych z punktu widzenia ich wspólnej tożsamości europejskiej pozwala na obale- nie wielu twierdzeń, które uważane są za pewniki dla rozwoju socjologii w danym kraju jak: silny wpływ władzy na socjologię, wielkość kraju, międzynarodowa współpraca. Przypadki Austrii i Skandynawii pokazują, że nawet w małych pań- stwach socjologia może się z powodzeniem rozwijać, a odizolowanie danego kra- ju od pozostałych może być czynnikiem stymulującym namysł nad oryginalnymi koncepcjami (Nedelmann i Sztompka 1993: 12). Autorzy uważają również, że kontrola socjologii przez państwo nie była specyficzna tylko dla Europy Środko- wo-Wschodniej po 1945 roku, lecz występowała także, oczywiście w mniejszym wymiarze, w Europie Zachodniej. Paradoksalnie, podczas gdy w krajach socjali- stycznych socjologowie usiłowali się odciąć od niechcianego marksizmu, w latach sześćdziesiątych w Europie Zachodniej walczono o to, by marksizm do socjolo- gii wprowadzić (Nedelmann i Sztompka 1993).
Najnowsza spośród polskich prac poświęconych sensu stricte rozwojowi socjo- logii w byłych państwach socjalistycznych, która może stanowić punkt odniesienia wobec pracy Kolevy, to Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej 1956–1990. Au- torzy tego projektu, Janusz Mucha i Mike Keen, wychodzą z założenia, że istnieje wspólna historia socjologii Europy Środkowo-Wschodniej (Mucha i Keen red.
1995). Można więc założyć, że istnieje socjologia nie tyle narodowa, ile regional- na, którą charakteryzuje podobna sytuacja polityczna, społeczna, ekonomiczna oraz dominujący paradygmat marksistowski w socjologii. Jednakże porównując poszcze- gólne kraje regionu badacze dostrzegają, podobnie jak Koleva, lokalne, narodowe różnice takie jak: siła wpływu partii komunistycznej w poszczególnych państwach socjalistycznych, długość i siła narodowej tradycji, a także odmienne strategie ada- ptacyjne samych socjologów. Wspólną płaszczyznę między pracą Kolevy i projek- tem Muchy i Keena można dostrzec w perspektywie metodologicznej. Koleva postuluje dyrektywę pamięci dyscypliny, która pozwala zrekonstruować drogę roz- woju dyscypliny w danym kraju. Autorzy projektu Socjologia Europy Środkowo- -Wschodniej 1956–1989 proponują spojrzenie na rozwój socjologii w danym kraju z punktu widzenia uczestników tego procesu, które także można uznać za element pamięci dyscypliny. W takiej propozycji metodologicznej można się oczywiście do- szukać wady braku obiektywizmu oraz trudności poszczególnych autorów w stwo- rzeniu krytycznego dystansu wobec przeszłości. Z drugiej jednak strony ma ona zalety; pokazuje zależność między politycznym zaangażowaniem socjologów a ich spojrzeniem na rozwój dyscypliny.
Przedstawione propozycje opisu różnią się od stanowiska Kolevy przede wszystkim dlatego, że sytuują socjologię narodową w szerszym kontekście, czy to historycznym (Mucha i Keen, Genov) czy też geograficznym i kulturowym (Ne-
delmann i Sztompka). Przywołani badacze poszukują w socjologiach narodowych tych elementów (głównie teoretycznych), które stanowią wkład do socjologii
„w ogóle”. Tym samym wszystkie w mniejszym lub większym stopniu wychodzą poza tylko i wyłącznie chronologiczną rejestrację intelektualnych i organizacyj- nych faktów składających się na rozwój socjologii w danym kraju. Autorom towa- rzyszą pytania o oryginalność socjologii własnego narodu i usytuowania jej w szerszym kontekście rozwoju dyscypliny. Analizy podejmowane przez badaczy pokazują narodową specyfikę i jej wpływ na popularność w danym państwie okre- ślonych kierunków teoretycznych czy metodologicznych, pozostają jednak nie- czułe, jeśli chodzi o wskazanie czynników warunkujących proces konstrukcji dyscypliny. Stanowią raczej część cyklicznie podejmowanych historycznych ba- dań nad socjologiczną praktyką. Jedynie w niewielkiej mierze poruszają problemy związane z ustaleniem teoretyczno-metodologicznych dyrektyw w badaniu socjo- logii narodowej. Czy Kolevie udało się pokonać te słabości? Propozycja projektu dyscypliny jako pewna konceptualna rama wydaje się pierwszym krokiem w tym kierunku. Podobnie jak położenie nacisku na kontekst społeczny i kulturowy w po- wstawaniu i rozwoju projektu dyscypliny w konkretnym kraju. Pozostaje jednak pytanie, jak zinterpretować sam kontekst lokalny? Czy poprzez brak odniesienia do socjologii „w ogóle” nie ryzykujemy relatywizowania wiedzy do wymiaru, w którym dyscyplina ta pozostanie jedynie zespołem precyzyjnych, lokalnych, użytecznych produktów racjonalnej działalności? Perspektywa Kolevy wprawdzie pokazuje szczegółowy proces konstruowania dyscypliny w danym kraju, ale nie uwzględnia miejsca socjologii narodowej w szerszym kontekście. Może to prowa- dzić do nieuzasadnionego stwierdzenia, że wszelka socjologia jest nauką de facto narodową, tzw. odnoszącą się do konkretnego miejsca i czasu i jako taką należy ją badać. Andrzej Malewski wskazywał jednak, że taki punkt widzenia jest uprosz- czony, gdyż istnieją faktycznie „dwa modele socjologii”; socjologia historyczna oraz socjologia teoretyczna. W obrębie tej drugiej, w przeciwieństwie do pierwszej, buduje się twierdzenia opisujące zależności, które mogą występować w różnych czasach i na różnych terenach (Malewski 1961: 49). Nie należy więc zapominać, że jądro socjologii jako nauki to jej twierdzenia ogólnoteoretyczne i ogólnometo- dologiczne, w swej istocie uniwersalne, stanowiące o istnieniu tej nauki jako dys- cypliny odrębnej w systemie nauki światowej (Wincławski 2002: 87).
Literatura
Aron, Raymond. 1964/1935. German Sociology. New York: The Free Press of Glencoe.
Chalupny, Emanuel. 1933. Prolegomena k ceskoslovenske sociologiivekova.
„Vestnik C. A. Z” t. 10, z. 4, s. 230.
Chekkie, Dan. 1987. American Sociological Hegemony: Transnational Explora- tions. Lanham: University Press of America.
Cowan, Brian. 2006. Intellectual, Social and Cultural History: Ideas in Context.
W: R. Whatmore i Richard. B. Young (red.). Intellectual History. New York:
Palgrave Macmillan, s. 171–187.
Deleuze, Gilles i Felix Guattari. 1995. Shto e filozofia. Sofia: Kritika i humanism.
Genov, Nikolai (red.). 1989. National Sociological Traditions and the Internatio- nalization of Sociology. London: SAGE.
Genov, Nikolai. 1989. National Sociological Traditions and the Internationali- zation of Sociology. W: Nikolai Genov (red.). National Traditions in Sociolo- gy. London: SAGE, s. 2–18.
Genov, Nikolai i Ulrike Becker (red.). 2001. Social Science in Southeastern Eu- rope. Paris, Bonn, Berlin: International Social Science Council, Social Scien- ce Information Centre.
Koev, Kolyo. 2006. Sociology in Bulgaria 1945–1989. Projects and Disciplina- ry Practice. „Sociological Problems”. Special Issue: 413–415.
Koleva, Svetla. 2002. The Disciplinary Identity of Sociology. Profiles of Construc- tion. „Sociological Problems” Special Issue: 74–91.
Koleva, Svetla. 2005. Sotsiologiata kato proekt. Nauchna identichnost i sotsialni izpitania v Balgaria 1945–1989 godina. Sofiya: Pensoft.
Kwaśniewicz, Władysław. 1993. Between Universal and Native: The Case of Polish Sociology. W: Birgitta Nedelmann i Piotr Sztompka (red.). Sociology in Europe. In Search of Identity. Berlin – New York: Walter de Gruyter, s. 165–187.
Lepenies, Wolf. 1997. Trzy kultury. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Malewski, Andrzej. 1961. Dwa modele socjologii. „Studia Socjologiczne” 3: 42–54.
Mucha, Janusz i Mike F. Keen (red.). 1995. Socjologia Europy Środkowo-Wschod- niej 1956–1990. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Mucha, Janusz i Mike F. Keen. 2004. Europa Środkowo-Wschodnia i jej socjolo- gia na początku ery postkomunistycznej. W: Janusz Mucha i Mike F. Keen (red.). Pierwsze lata suwerenności. Socjologia Europy Środkowo-Wschodniej o krajach tego regionu. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 13–71.
Nedelmann, Birgitta i Piotr Sztompka. 1993. Introduction. W: Birgitta Nedelmann i Piotr Sztompka (red.). Sociology in Europe. In Search of Identity. Berlin –
New York: Walter de Gruyter, s. 1–23.
Wincławski, Włodzimierz. 1991. Lud, naród, socjologia. Studium o genezie socjo- logii słowackiej. Toruń: UMK.
Wincławski, Włodzimierz. 2002. Socjologie narodowe. W: Encyklopedia socjo- logii. T. 4. Warszawa: Oficyna Naukowa, s. 84–87.
