175 socjologii jest znanych za granicą, dzięki publikacjom w obcych językach i dzięki udziałowi

R E C E N Z JE

175

socjologii jest znanych za granicą, dzięki publikacjom w obcych językach i dzięki udziałow i socjologów polskich w m iędzynarodow ym życiu naukow ym .

Zwraca słusznie uwagę na znaczenie pełnienia różnych funkcji przez uczonych polskich w św iatow ych stow arzyszeniach naukow ych, takich jak: funkcja prezydenta M iędzynarodow ego Stow arzyszenia ISA, którą pełnił Jan Szczepański, funkcje w iceprezydentów tej organizacji peł­

nione przez Stanisława O ssow sk iego i M agdalenę Sok ołow sk ą, a także różne funkcje pełnione przez P olak ów w K om itetach ISA i innych organizacjach m iędzynarodow ych.

W piątej części książki rozpatrywane są różne aspekty nauczania socjologii w szkołach wyższych. Tym i zagadnieniam i zajmują się w kolejnych artykułach — W ładysław K w aśniewicz, P aw eł Ł ączkow ski i M arian M alikow ski. Porusza się tu sprawy kształcenia profesjonalnych socjologów oraz nauczania socjologii ogólnej na różnych kierunkach studiów , upow szechnianie wiedzy socjologicznej wśród potencjalnej inteligencji z wyższym wykształceniem .

- W sumie recenzowana praca jest niewątpliwie interesującą lekturą zarówno dla socjologów, jak i dla innych osób zainteresowanych rozwojem socjologii: reprezentantów z pokrewnych nauk społecz­

nych i praktyków korzystających w swej pracy z dorobku socjologii. W pracy pokazano różne aspekty rozwoju tej nauki w specyficznych warunkach państwa socjalistycznego. D ostarcza ona wiele materia­

łu do przemyśleń na tematy współczesnego życia społecznego, kierowania społeczeństwem i badań naukowych. Trzeba jednak mieć na uwadze, że praca ta pow stała w 1987 г., a późniejsze przemiany w naszym kraju wpłynęły znacząco i na stan, i na perspektywy socjologii w Polsce.

Stanisław Kosiński, Włodzimierz M irow ski

JAC EK W Ó D Z: Patologia społeczna w życiu codziennym miasta. K atow ice 1988 Śląski Instytut N au kow y, ss. 235.

Problem y zjawisk aspołecznych, zwanych także zjawiskam i patologii społecznej, nie obce są naszem u społeczeństw u, znajdującem u się w toku gruntow nych przemian. O d kilku lat w zm aga się zainteresowanie specjalistów zjawiskam i negatyw nym i i szkodliwymi. M a to swój społeczny rezo­

nans w upowszechnianiu tej problematyki oraz uczuleniu opinii społecznej na te istotne zjawiska.

W polskiej literaturze naukowej istnieje szereg prac poświęconych problemom patologii społecznej.

Nie jest to jednak kwestia zamknięta, choćby ze względu na różne teorie i podejścia badawcze.

N o w e spojrzenie na zjawiska patologiczne przedstawia Jacek W ódz w książce pt. P atologia społeczna w życiu codziennym m iasta, która ukazała się nakładem Śląskiego Instytutu N au kow ego.

Autor, profesor socjologii w Uniw ersytecie Śląskim w K atow icach, o d lat interesuje się badaniam i zjawisk patologii społecznej. N a łam ach książki autor prezentuje podejście jak ościow e do badań społecznych, które w iążą się z tzw. socjologią życia codziennego. R ozw ażania nad badaniam i zjawisk patologicznych koncentrują się na opisie określonych zjawisk, pow szechnie uw ażanych za szczególnie społecznie niebezpieczne. Przyjęte natom iast przez autora m etody badawcze, wynikają­

ce z tzw. podejścia „niekodeksow ego”, nie pozw alają na typow ą analizę ilościow ą zjawisk patologi­

cznych, lecz na odtw orzenie sp osob u w idzenia pew nych negatyw nych zjawisk przez badane osoby.

Autor podkreśla; że nie m ożna rozpoczynać badań od arbitralnego przyjęcia, które zjawiska będą badane jak o patologiczne. N ależy najpierw zbadać, jakie wartości, norm y i wzory p ostęp ow ania posiada określona społeczność, a dopiero później zbierać informacje d otyczące zjawisk negatyw ­ nych. J. W ódz nieprzypadkow o odw ołuje się do życia codziennego, poniew aż konieczne jest zbadanie wszystkich uw arunkow ań zjawisk negatywnych, które wynikają z sytuacji i zdarzeń obserw ow alnych na co dzień.

Prezentację dotyczącą przebiegu badań, zaistniałych sytuacji poprzedza autor ogólnym i rozw ażaniam i na temat sp osob ów definiow ania i badania zjawisk patologii społecznej. J. W ódz

176

słusznie zauważa, że trudno jest określić jednoznacznie, kiedy pojaw ia się refleksja nad w y­

stępow aniem zjawisk negatywnych. Już w czasach starożytnych pow stają określone wartości społeczne, normy, które są nie tylko podstaw ą pewnych*nakazów i przepisów, lecz kształtow ania się poczucia sprawiedliwości społecznej i oceny ludzkiego postępow ania. A utor wym ienia dyscyp­

liny naukow e, które w mniejszym lub większym stopniu zajmują się zjawiskami patologicznym i, m.in. filozofię m oralną, prawo, socjologię.

N a gruncie polskim badania nad tymi problem am i zainicjow ał A. Podgórecki. P om im o że istnieje wiele prac badawczych na ten temat, to — jak stwierdza autor — trudno jest stworzyć uniwersalną teorię socjologiczną. W ybór podejścia badaw czego i określenie badanych zjawisk warunkuje J. W ódz dw om a czynnikami. P o pierwsze, jest to zainteresowanie zjawiskami patologii społecznej widzianym i w perspektywie życia codziennego. P o drugie, badania prow adzone są w określonych zbiorow ościach miejskich — w Sosnow cu. A utor przez pojęcie „zjawiska patologii społecznej” rozum ie te zachow ania, które uznawane są przez członk ów danych zbiorow ości za szkodliwe. O tym, czy zachow anie będzie zakw alifikowane do zjawisk patologicznych, decyduje opinia badanych.

A utor P atologii społecznej w życiu codziennym miasta prezentuje m ożliw ości rozwoju na gruncie polskim tzw. socjologii życia codziennego, który to nurt mieści się w szeroko pojmowanej socjologii humanistycznej. Badania prow adzone przez autora nad zjawiskami patologicznym i w konkretnych warunkach i środowiskach stanowią podstawę do wysuwania ogólnych teorii i hipotez mieszczących się w ramach socjologii życia codziennego. Socjologii potrzebna jest perspek­

tywa, pozwalająca na zauważenie jednostki działającej społecznie w konkretnych warunkach prze­

strzennych. Człowiek, jakiego widzi socjologia życia codziennego, to człowiek aktywny, który „mieści w sobie” charakterystyczne cechy swojego otoczenia, człowiek wyposażony przez daną społeczność w zapas wiedzy społecznej, która umożliwia mu bezkonfliktowe istnienie w tej społeczności.

Czynnikiem , którem u autor pośw ięca wiele miejsca, jest przestrzeń społeczna. Interesujące jest to, w jakim stopniu przestrzeń w pływ a na aktyw ność społeczną jednostki, w jakim stopniu określa treść ludzkich zachowań. J. W ódz nawiązuje do stwierdzenia E. H alla, że ludzie poprzez szereg specyficznych zachow ań zawłaszczają dla siebie jakąś przestrzeń społeczną po to, by w niej odczuw ać „swoich bliskich społecznie ludzi”. A utor podkreślając dużą rolę przestrzeni społecznej w kształtow aniu się negatywnych zjawisk, określa ją m ianem przestrzeni zdegradowanej. Prze­

strzeń taka, co potwierdzają badania, istnieje w św iadom ości ludzi ja k o miejsce „niebezpieczne”, stwarzające zagrożenie oraz miejsce tw orzenia się zjawisk patologii społecznej.

Badania w znacznym stopniu opierają się na ocenie poszczególnych zjawisk negatywnych przez osob y mieszkające w tych dzielnicach, a więc będące w pew nym stopniu uczestnikam i tych zjawisk. Jednak, jak podkreśla autor, w obrębie badanych obszarów różnie spostrzega się udział

„sw oich” i „obcych” w poszczególnych sytuacjach patologicznych. U d ział osób „obcych” w tych sytuacjach zależy w dużym stopniu od integracji poszczególnych obszarów. D op uszczenie „ob­

cych” do sytuacji, które stanow ią elem enty zachow ań patologicznych, odbywa się w edług reguł przyjętych przez określone społeczeństw o lokalne.

O dpow iedzi na szereg pytań zawartych w książce autor starał się znaleźć w trakcie sw oich badań, które prowadził w Sosnow cu (w 1987 г.), a konkretnie w dw u wybranych przez autora obszarach, traktow anych jako pewne specyficzne m iejskie zbiorow ości lokalne. W yszedł od stwier­

dzenia, że miejskie zbiorow ości lokalne obfitują w wiele elem entów życia codziennego, uwarun­

kow anych organizacją przestrzeni.

Jacek W ódz w sw oim dorobku naukow ym posiada w iele prac, w których zajmuje się problem am i tego regionu. U zyskane wcześniej wyniki znakom icie wykorzystuje w tej książce.

Rzutuje to na dobór m etod badawczych, które — jak już wcześniej w spom niano — należą do typow o jakościow ych, m.in. m onografia problem owa, terenowe lustracje problem owe, wywiady.

Szczególną rolę odegrały w yw iady z ekspertam i społecznym i, które prowadziły do rekonstrukcji ważnych elem entów zjawisk patologicznych w tym mieście. W kolejnych rozdziałach książki autor

REC E N Z JE

177

prezentuje badane środow isko ujęte na tle ogólnej charakterystyki miasta. Prezentację tę autor trafnie podpiera fragmentami w yw iadów z badanym i oraz licznymi fotografiami.

Badania zjawisk społecznie negatywnych dotychczas skupiały się na określonych typach zachow ań nagannych. A utor nie określa z góry zjawisk czy zachow ań, które m ożna nazwać patologicznym i. Podkreśla, że wiele zjawisk patologicznych, choć było dostrzegalnych w począt­

kowej fazie występow ania w naszym społeczeństwie, nie zostało w należyty sp osób potraktow ane.

Przeprow adzona przez autora analiza różnych form i zjawisk patologii społecznej w badanych dzielnicach m iasta pozw ala na stwierdzenie, że z perspektywy codzienności „wielkie zjwiska patologiczne” (z wyjątkiem tych, które zw iązane są z alkoholizm em ) funkcjonują w niewielkim stopniu w św iadom ości badanych. Funkcjonują one o tyle, o ile stanow ią zagrożenie. Interesujące są rozważania dotyczące spostrzegania przez badanych zjawisk patologicznych i umiejscowienia ich na określonym terenie.

Najczęściej zauw ażonym przez badanych zjawiskiem patologicznym jest w ystępow anie al­

koholizm u. Problem ten występuje w znacznym stopniu na obszarze, który ma dobrze rozwinięty system usług zw iązanych z piciem alkoholu (bary, sklepy m onop olow e, place). Jak wskazuje autor, zdecydow aną grupę o só b kojarzonych z piciem alkoh olu stanow ią mężczyźni w różnym wieku (pochodzą oni z tzw. m arginesu społecznego lub są to osob y przypadkowe). A utor podkreśla, że wiele badanych osób zwraca uwagę na udział kobiet w sytuacjach patologicznych. Są to kobiety ubogie, o wyraźnym uzależnieniu od alkoholu. O cenianym negatywnie zjawiskiem jest także wandalizm. W ulgarne słow nictw o, awantury, alkoholizm stanow ią zagrożenie dla o só b misz- kających na terenie bezpośrednio związanym ze zjawiskami patologicznym i. D otyczy to szczegól­

nie dem oralizacji nieletnich. Zjawisko to ma cechy patologii społecznej i jest negatywnie oceniane przez badanych. A utor stara się uchwycić ogóln e reguły tworzenia się typow ych sytuacji patologi­

cznych. D och od zi do w niosku, że wszystkie sytuacje patologii życia codziennego tworzą się w ok ół środow iskowej akceptacji sym ptom ów tego zjawiska, np. nadm iernego picia alkoholu. P odłoże p atologii społecznej tkwi w wielu sytuacjach społecznych. A utor słusznie zwraca uwagę, że istnienie zjawisk patologicznych w wybranych obszarach m iasta rzutuje na ogólny sąd o mieście, w tym przypadku Sosnow cu.

W nioski z badań socjologicznych zawarte w pracy J. W odza ukazują skalę problemu, jakim jest zjawisko patologii społecznej w codziennym życiu. Prezentow ane przedsięwzięcie badawcze jest tylko pewną próbą, odsłaniającą now e perspektywy badawcze w dziedzinie zjawisk patologii społecznej. Sygnalizow ane przez autora zjawiska wciąż są obecne w naszym społeczeństwie, i nie tylko na Śląsku, a więc nadal istnieje potrzeba zajm ow ania się nimi. O dw ołanie się do socjologii życia codziennego w yznacza w jakim ś stopniu m ożliw ości pełniejszego poznania tych zjawisk, określenia przyczyn ich pow stania i tendencji rozwoju, a dzięki temu — m ożliw ości zapobiegania tym zjawiskom i ich eliminacji. K siążka J. W odza jest interesująca nie tylko z poznaw czego punktu widzenia socjologii, ale przydatna społecznie i praktycznie.

Barbara M arek

JA D W IG A STA NISZK IS: Ontologia socjalizmu. W arszawa 1989. W yd. In Plus.

W książce Ontologia socjalizmu Jadwiga Staniszkis podejm uje interesującą niewątpliwie próbę stw orzenia teorii formacji socjalistycznej. A utorka koncentruje sw oją uwagę na sferze gospodarki i polityki, choć om aw ia także sprawy ideologii i św iadom ości społecznej. Za cechy charakterystycz­

ne dla socjalistycznej ekonom iki J. Staniszkis uznaje: polityczny charakter własności, tj. jej uzależnienie od władzy politycznej, nieistnienie zasadniczych interesów ekonom icznych w „re­

produkcji środków trwałych”, w ystępow anie państw a jak o siły wytwórczej. Z kolei sw oiste dla