R O C Z N tK I ;;T E O L 0 p I C Z N O -K A N O N I C Z N E I I 1 9 7 6
K S . J Ó Z E F K U D A S I E W IG Z
JERUZALEM — M IEJSCEM ZESŁANIA DUCHA ŚWIĘTEGO (Łk 24, 49; Dz | 4)
Zesłanie D ucha Św iętego w ujęciu Ł ukasza jest ukoronow aniem dzieła zbawczego C hrystusa. W ydarzeń® to, podobnie jak w szystkie podstaw ow e czy|Jr zbawcze Jezusa, lokalizuje on w Jeruzalem . U w y pukla to trzeci ew angelista przy pomocy pew nych czynności re d ak cy j nych, k tó re u jaw n iają jego zainteresow anie teologiczne. Tym razem czyni to jed n ak inaczej niż p rzy um iejscaw ianiu w szystkich chrystofanii w Jeruzalem . U m iejscaw iając ukazyw ania się zm artw ychw stałego P ana w św iętym mieście, w prow adził k o re k tu rę do sw ych źródeł: świadom ie i celowo pom inął galilejską trad y c ję chrystofanii, a w ybrał z racji lite- racko-fjologicznych tra d y c ję jerozolim ską II W celu natom iast zlokali zowania Z esłan ia D ucha Św iętego w Jeruzalem w prow adza nakaz Jezusa pozostania w św iętym m ieście aż do m om entu zlIliH ia obietnicy Olca (Łk 24, 49; Dz 1, 4).
1. D W IE O B I E T N I C E Z E S Ł A N IA D U C H A Ś W j i l l j i b W J E R U Z A L E M
Zapow iedzi zesłania obietnicy O jca w Jeru zalem są w ba t t BB l a M m ienny sposób rozm ieszczone w obydw u dziełach |&rajjjgfej P ierw sze sform ułow anie zapow iedzi w y stęp u je w zakończeniu Ewangelii, w kon tekście pouczeń, jak ie zm artw ychw stały C hrystus k ieru je do sw ych uczniów (Łk 24, 44-49). O trzy m u ją oni rozkaz w zyw ania do naw rócenia
w szystkich narodów . M § jj| mogli w ypełnić tę tru d n ą m isję, obiecuje im
Jezus „moc z w ysoka” i „obietnicę O jca” . N a d ary te m ają wyczekiwać w Jeruzalem . D rugie, praw ie identyczne, sform ułow anie nakazu zaw arte jest w prologu IRo Dzij§ów, gdzie zostały streszczone w ydarzenia opisane
i Por. J. K u d a s i e w i c z . Jeruzalem — m iejscem ukazyw ania stös-lsHör- tw ych w sta leg o C hrystus 24, 1-52). RTK 21 : 1964 z. 1 s. 51-60.
8 6 g p f i a Ö Z E F K U D A S IE W IC Z
w ostatnim j Ä l g l B Ewangelii *. Synoptyczne zestaw ienie tych te js tó w wskazij3e:np teg||§§m ego autcfla.
Ł k 24, 49 O to j a ześlfflijia w a s o b i e t n i q g t m o- j e g o O j c a (xf|v fctayireMnv to ö ita t- póę nou). w y z a ś p o z o s t a ń c i e w m i e ś c i e OcaJMaare żv x(j jró to i), a ż b ę d z ie c ie p r z y b r a n i m o c ą j j f j j f j o k a . D z 1, 4
A podczas wspólnego posiłku k a z a t i m n i e o d c h o d z i ć z J e r o z o l i m y (iitö 'IepoaoXüntov nń x<*>p- i£ea9ai), ale oczekiwać o b i e t n i c y O j c a (tfiv ötOYYeWav toö 7iaxpóę). Słyszeliście o niej ode mnie.
Analogie m iidzy obydwom a sform ułow aniam i są tak Islfraźne, że w skazują na tego samego p iś 8 ś # || W obydw u rpkazach w y stęp u ją iden tyczne term in y i Ä z y : „obS tnica O jca” (Dz 1, 4) i „obietnica m<fpgo O jca” (Łk 24, 49); Jerozolim a (Dz 1, 4) i m iasto (Łk 24, 49); „pozostańcie w m ieście” (Łk 24, 49) i „nie odchodźcie z Jerozolim y” (Dz 1, 4). Tylko w trzech drobnych sKCżegółach töksty się różnią: w Ł k 24, 49 m owa jest o „przyodzianiu mocą z w ysoka” , k tóra w yjaśnia b liż e j sens obietnicy Ojca, w Dz 1, 4 zaś jest w zm ianka o w spólnym posiłku i Jezusow ej za powiedzi zesłania D ucha Świętego. Nie ulega n a jm n ie j||c j wątpliwości, że obydw a sfp|M §łow ania są dziełem tego samego autora, a mianowicie Łukasza. Można te dw a fragm enty nazy v f|ć w prost d u b le ta m i3. Sfor m ułow anie drugie (Dz 1, 4) jest w iernym streszczeniem pierwszego na kazu Jezusa (Slfci24, 49). To naw iązanie w Dz 1, 4 db Ew angelii w skazuje rów nież n a !!|B l; pracy redakcyjnej Łfllg|§B | kom ponując Dzieje Apo stolskie czuje się on zw iązany z treścią synoptyczną. Jeszcze w yraźniej w idać to w D ||l , 5, gdzie praw ie d o sło w n ie||y tu je zdanie Ja n a Chrzcicie la: „Ja chrzcffim was wodą. On zaś chrzei|y was będzie Duchem Świę ty m ” (Mk 1, 9; Mt 3, 11; Łk 3, 16). Słow a te jednak przeredagow uje, przedstaw iając je= jako słow a samego Jezusa. Podobnie czyni z tym i sa m ym i słow am i Jan a w Dz 11, 16 4.
To w yraźne naw iązanie w słow ach nakazu pozostania w mieście do trad y c ji synoptycznej nasuw a uzasadnione przypuszczenie, że w obydwu form ułach zapovplijS zesłania Ducha Sw iflego należy wyróżnić pier w otną w arstw ę::tradycji przedłukaszow ej oraz literajpko-teologiczną in terp retację samego Łukasza. Przypuszczenie to potw ierdza głębsza an a
2 Por. A. W i k e n h a u s e r . Die Apostelgeschichte. 3. Aufl. Regensburg 1956 s. 24 n.
3 Por. P. B e n o i t , M. E. B o i s m a r d. i n p j des quatre evangiles eit
franęais, T. 2. Paris 1972 s. 450.
* P o r . R . P e s c h . Der A nfang der A postelgeschichte, (A p g 1, 1-11). K o m - m entarstitm e. tftf e & iie p e n—Zürich 1971 s. 11.
J E R U Z A L E M — M IE J S C E M Z E S Ł A N I A D U C H Ä | p v 3 3 | H | | i 87
liza filozoficzna obyćtwu form uł. W tych1 krótkich form ułach spotyka: się dw ie charakterystyczne g rupy term inów .
P ierw sza g ru p a to rzucające się w oczy hapaks legom ena np. cruvaXi- ęójiai (Dz 1, 4) i Ttepineveiv (Dz 1, 4) oraz bardzo rzadki czasownik X<opięe<r9ai (Dz 1, 4), k tó ry poza ty m m iejscem u Łukasza w ystępuje jeszcze w Dz 18, 1. Obecność tych niełukaszow ych term inów w Dz 1, 4a św iadczy w yraźnie, że w iersz ten n ie jest w całości elem entem red ak i cyjnym , lecz zaw iera w sobie p rz y ję tą i rozpracow aną pierw otną tra dycję przedłukaszow ą 5. Treścią te j trad y c ji było prześw iadczenie o fa k cie zesłania D ucha Św iętego w Jeruzalem .
Do drugiej g ru p y zaś należą ulubione term in y i konstrukcje Ł u k a- szowe, po k tórych m ożem y rozpoznać w kład red|M cyjny trzeciego ew an gelisty. T eksty te m ają na sobie w yraźną pieczęć Łukasza, pisarza i teo loga 6. Do term inów specyficznie Łukaszow ych należą: ŁnayyeUa — w trzeciej Ew angelii w y stęp u je tylko jeden raz (Łk 24, 49), w D ziejach natom iast aż siedem razy (1, 4; 2, 33. 39; 7, 17; 13, 23. 32; 23, 21); w uży ciu tego term in u zbliża się Łukasz w yraźnie do P aw ła (Rz 4, 13; 9, 4; 14, 8; 2 Koi* 1, 20; 7, 1; Ga 3, 14. 16. 17. 18). U pozostałych ew angelistów term in ten nie w ystępuje. Łukaszow e jest rów nież zestaw ienie iitayysWa
toö łtaipóę (por. Dz 2, 33), oraz fraza ' Sówdjnię ó\|/icrcou (Łk 24, 49;
Łk 1, 35); zestawierfU takiego nie spotykajUjb u żadnigo auto ra N ow ej# T estam entu. W kład trzeciego ew angelisty w redakcję tych logiów Jezu sa bardziej niż w term in ach uw idacznia się w ulubionych przez niego tem atach. N ależą do nich: zapowiedź — w ypełnienie, rola Ducha Świę tego w m isji apostolskiej oraz szczególne akcentow anie roli św iętego m iasta w historii zbawienia.
A naliza ta w skazuje w yraźnie, ż# iw form ułach zapBwiedzi zesłania D ucha Świętego w Jeru zalem zaw arta jest bardzo starożytna trad y cja j§ffi§(hikaszowa oraz in te rp re ta c ja te j tradycji, dokonana przez trzeciego ew angelistę. T rad y cja ta, k tóra wiern§m|i z pietyzm em strzegła słów P ana, p rz ek azała-fak t zesłania obietnicy Ojca w św iętym mieście. Ł u kasz re d Jk to r ustaWił! to w ydarzenie w perspektyw ie historio-zbaw czej i w budow ał je św iadom ie w stru k tu rę literacką obydw u s w y o S m fip jH p do p rzyjęcia jest więc sugestia J. K ram era, k tó ry form uły te w całości uw aża za tw ór re d ak cy jn y Łukasza 7.
S’-jfttffcteJjjh'-ll. 24.
* P o r . J , K r e m e r , Die Voraussagen nw s Pfingstgeschehens in A pg 1, 4-5 und 8. Ein B eitrag zur Deutung des PfingsSer’ichts. W : Die Z eit Jesu, F estschrift H. Schlier. F tf K b u r g 1970 s. 147-149; t e n ż e . P flngstbericht und Pfingstgesche- hen. Eine exegetische Untersuchungen zur f f i j j 2, 1-13. S t u t t g a r t 1973 s. 179-181; I?. Z e h n i e . P eter’s P entecost Discourse. R o m a 1968 s. 8-13.
88 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z
2. „KAZAŁ IM NIE ODCHODZIĆ Z JEROZOLIMY” (Dz 1, 4)
Obowiązek pozostania w św iętym mieście przedstaw ia Ł ukasz jako
rozkaz (aapfpfyeitefjl zm artw ychw stałego Pana, dany apostołom (aüx-
otę) podczas wspólnego posiłku (cÄaXi^öpevo?). Rozkaz ten zawiera
dwa elem enty: 1. Nie odchodzić (pf| xmpi^eaSai) z Jerozolim y i 2. Ocze
kiwać (nepiiineiv) obietnicy Ojca. Pierw sza częśdjiogionu, jak to już
uzasadniono, należy do tradycji przedłukaszow ej, druga zaś jest teolo giczną in te rp llta c ją Łukasza. W yjaśnienie tego logionu na szerokim tle całej Biblii, Ejjzczególnie w kontekście obydwu dzieł Łukasza w sk az u jf dopiero na teollgiczne zam iary redaktora.
Nakaz pozostania w Jerozolim ie w ydał Jezus w czasie bliżej nie okre
ślonego posiłku (auvaX.ięó|isvoę). Czasownik GUvaXitó|jai ma podw ój
ną etym ologię i podwójny sens: 1. Jeść razem z kim ś sól (auv — óX.ę), tow arzysz soli, czyli wspólnego stołu (Dz 10, 41); w P seudo-K lem enty- nach (Hom 13, 4) słowo to oznaczało wspólne spożywanie wieczerzy, któ ra składała się! z chleba i soli. 2. Być razem , być razem zgromadzonym
(&X.T)ę — congregatus, confertus); sens ten jest praw ie identyczny z sen
sem imiesłowu auvauA.ięó|ievoę, który w ystępuje jako lectio viarans w niektórych m inuskułach (1518 n., 522, 323, 917, 226 n.). W obydw u tych etymologiach w ystępuje idea wspólnego zgromadzenia, zebrania; w pier w szym oznacza wspólnotę stołu, w drugim w spólnotę zamieszkania, prze byw ania. W kontekście obydw u dzieł Łukasza sens pierw szy w ydaje się bardziej uzasadniony. Idea bowiem spożywania posiłku przez zm ar tw ychw stałego P an a wspólnie z uczniam i jest znana Łukaszowi, a naw et odgryw a u niego ważną rolę teologiczną (Łk l ||3 0 . 43; Dz 10, 4 1 )8. O po siłku tym nie posiadam y żadnych biblijnych danych. Łukasz przytacza jąc o nim w zm iankę z trad y cji m iał dlpew ne również cel apologetyczny. Spożywanie pokarm u przez C hrystusa zm artw ychw stałego wobec ucz niów było dla niego dowodem realn o ścijm a rtw y ch w sta n ia (Łk 24, 36-43; Dz 10, 41). W czasie jednego z takich posiłków „kazał iirMhie odchodzić z Jerozolim y” . „Im ” (afrrotę) o z n a ||a apostołów, o k |§ ||c h była w y- ufiina wzm ianka w Dz 1, 2 n.: udzielił poleceń apostołom (w. 2), im dał w iele dowodów, żaizyje (w. 3), im kazał nie odchodzić z Jjęrozołimy (w. 4). Pierw sze sform ułow anie nakazu Jezusa (Łk 24, 49)i||S vnież skiero w ane jest do apostołów. „Ześlę na w asf (źtp’ f>paę) i „w y (upsię) zostań cie”, jak w ynika 2; kontekstu, również odnosi się do apostołów (Łk 24,
8 Por. R. R o w e n. The Meaning of ouvaXi^önEvoi; in A ct 1, 4. ZNW 13 : 1912 s. 247-259. E. D o n c e 1. Sale sum pto. EI 47:1933 s. 101-112.
J E R U Z A L E M - J § j M I E J # § j Ä | Z F S Ł A N I A q | § Ä i ( l | S V Ä # ; G O 89
36-49). Rozkaz, ja k i otrzym ali apostołowie, zaw iera -wssobie d w l ele m enty. P ierw szy m a ch a rak ter negatyw ny: „kazał im nie odchodzić z Jerozolim y?’ (Dz 1, 4a), drugi zaś pozytyw ny: „(kazał im) oczikiw ap obietnicy O jca” (Dz 1, 4 b).
Polecenie Jezusa: änö 'l£poooX.ó|icDV |if| xcopl^ea&e ze względu n a
czas teraźniejszy mogłoby, zgodnie z .zasadiami greki klasycznej, ozna czać zakaz zaprzestania już rozpoczętej czynności: zatrzym ajcie się, prze stańcie oddalać się od Jerozolim y ®. Można by więc z tego wnosić, że uczniow ie m ieli zam iar opuścić Jerozolim ę lub naw et byli już w toku jej opuszczania. In te rp re ta c ja taka jest jednak nie do przyjęcia, tak z racji filologicznych ja k i kontekstow ych. K onstrukcji i form gram a tycznych Łukasza nie m ożna m ierzyć m iarą zasad greki k la sz y c z n e j1#. Przeciw takiej in te rp re ta c ji jest tek st p araleln y Łk 24, 49,;jw k tó ry m jest
try b rozkazujący aorystu KaJWaaxe. Im perativus ten, zgodnie z zasadam i
gram atycznym i, oznacza czynność jednorazow ą, a m ||t r w a j ą |l czy też pow tarzającą się11. N ależy go więci przetłum aczyć: „pozostańcie w m ie ście”. Analogiczny sens m a try b n a k a z u ją c y %cDpt£e<ySs. W f^ z ^ ie n a j bliższy kontekst (w. 3), w k tó ry m m ow a jest o 40-dniowym przebyw aniu Jezusa z uczniam i, w yklucza opuszczanie Jerozolim y przez apostołów. Rozkaz więc Jezusa w sform ułow aniu Łukaszow ym należy rozumieć jako zw ykłe zabronienie opuszczenia św iętego m iasta.
Dlaczego Łukasz aż dw a razy i ta k bardzo mocno podkreślił nakaz Jezusa nieopuszczania m iasta (Dz 1, 4) i pozostania w nim aż do m om en tu zesłania obietnicy Ojca (24, 49)? Uczynił to trzeci ew angelista z racji teologicznych i literackich. W nakazie ty m n ie chodziło o zabronienie apostołom pow rotu do Galilei (Mk 16, 7), lecz o połączenie oczekiwania na zesłanie D ucha z tym m iejscem , z którym łączyła je obietnica Boża zaw arta w S tary m Testam encie 12. „W ylanie D ucha na w szelkie ciało” prorok Joel, przynajm niej pośrednio, łączył z | | ó r ą S y jo n || i B Jeru za lem (J1 3, 1-5; 4, 17). Sw. P io tr zesłanie DMehtf ,ftöH$tego w św ijf|§ if mieście Jeruzalem w dzień Zielonych Św iątek uv|jfżał za:::wypełnienie się obietnicy Boga zaw artej w słow ach Joela proroka (Dz 2, 15). Nie był to jed y n y tek st S ta r J o T estam entu, k tó ry podkreślał szczególną rolę J e ruzalem if & ż lillc h eschatologicznych i k tó ry był inspiracją dla Łukasza.
* Por. J. H. M o u l t o n . Einleitung in die Sprache dek Neuen Testam ents. Heidelberg 1911; 198 n.
io Por. E. H a e n c h e n . Die Apostelgeschichte. 14. Aufl. Göttingen 1965 s. 110.
u Por. M. 2 e r w i c k. G raecitas biblica exem plis i l l m t r ^ i r . Ed. 4. Romae 1960 s. 242.
i* Por. P Ifläc h, jw. s. 24; K r e m e r. Die VorottS^fl®:S. 147; G. S t ä h - 1 i n. Die Apostelgeschichte. Göttingen 1968 s. 16.
9 0 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z
W czasach tych w szystkie narody należeć będą do królestw a Bożego, którego p u nktem centralnym będzie Syjon — Jeruzalem ; w szystkie n a rody pielgrzym ow ać będą do Jeruzalem , by tam połączyć się z Jahw e (Ps 87). Jeruzalem jest m atką w szystkich, ponieważ wszyscy się w niej urodzili (Ps 87, 5a — LXX). J e st to m iejsce szczególnego błogosławień stw a Bożego, źródło życia i zbaw ienia (Ps 83, 7; 36, 10; Iz 12, 3; P s 46, 5). N arody ziemi, aby uczestniczyć w ty ch błogosław ieństw ach, podążą ku Jeruzalem , k tó re się stanie ośrodkiem d la w szystkich (Iz 2, 2-3; 27, 13; 60, 1-22;.-Jr. 33, 16; Ez 40-44; Za 1, 17; J1 4, 1 7 )13. Te zapowiedzi Starego Testam entu dopiero teraz w ypełniają się w sposób doskonały. Łukasz, jako teolog „w ypełnienia Bożych zapowiedzi”, nakaz pozostania w J e ruzalem ustaw ia w yraźnie w kontekście w ypełnienia się P ism a j S f o&rtoę yeypanxai (Łk 24, 44. 4 f | W ten sposób nie tylko zaakcentow ał alu- biony przez siebie tem at „w ypełnienia -|§obietnicy”, ale rów nież bardzo w ym ownie przedgfgwił jedność ś w ię ta ; historii zbaw ienia. „Jeruzalem rep rezentifflfkoifj^nuację: m iędzy Izraelem a Kościołei§§ m iędzy epoką Izraela a K ościołll’ 14. Czas Izraela obejm ow ał dokładnie określone m iej sce, tj. i i l l ą o jlly z n ę Żydów ”] i S p i Palestynę, czas Kościoła obejmie cały świat. Obydwa te m iejsca m ają te n sam „punkt ce n traln y ” — Je ruzalem . Dzięki tem u J ||i|l;a le m jest zw ornikiem św iętej historii zba wienia. T§1 dwa etapy historii zbaw ienia nie zachodzą jednak na siebie, rozdziela je b o w |im czas o S ek iw an ia (Dz 1, 3), trw a ją cy 40 dni. W tym czasie działalność zw iązana koniecznie z rozw ojem historii zbawienia p rzestaje się rozwijfÜ; afpstołow ie m uszą pozostać w Jeru zalem i tam w e wierze,:! modlifjwie trw ać w oczekiw aniu rozpoczęcia nowej epoki historii zbawienia. Jeru zalem łączy obydwie fazy h is to rii15. Czas ocze kiw ania w skazuje na nowość i doskonałość d rugiej fazy historii. W tym now ym okresie historii zbaw ienia Jeruzalem będzie m iejscem ujaw nie
13 P o r . J. S c h r e i ń e r . Sion — Jerusalem Jahw es Kämtgsnts. Theologie der H eiligen S tadt im A lten T e S a m e n t . M ü n c h e n 1963 s. 243-?f§, 279-295; G . F o h r e r . Jerusalem (ST). T W N T V I 294-317.
n „Das Gebot in Jerusalem zu bleiben (Łk 24, 47. 49), stellt den lukanischen Kirchengedanken dar: Jerusalem repräsentiert die Kontinuität zwischen Israel und Kirche” (H. C o n z e l m a n n . Die Apostelgeschichte. Tübingen 1963 s. 21). „Die Stadt bildet das Verbindungsglied zwischen der Geschichte Jesu und der Existenz der Kirche” ( t e n ż e . Die M itte der Z eit Studien zur Theologie des Lukas. 5. Aufl. Tübingen 1963 s. ffifg Por. G. S c h n e i d e r . Verleugnung, V erspottung und Verhör Jesu nach -Lukas 22^54-71. J 4 Ü M f t p ! Lukanischen D arstellung der Pas- sion. München 1969 s. 196-203.
15 Por. H. ÜL t> n i ti g. Lukas — Theologe der . ÜWjjGötjt geführten H eils ge schickte. W: Ggäfalt und Ä m pru ch tdes Neuen Testam ents. Hrsg. vonj||. Schreiner u. G. Dautzenberg. Würzburg 1969 s. 212-220 n.; R. S c h n a c k e n b u r g. Die Kirche im Neuen Testam ent. Leipzig 1965 s. 60.
J E R U Z A L E M — M IE J S C E M Z E S Ł A N I A D U C H A »1
n ia się nowego ludu Bożego — Kościoła i p u nktem w yjścia m isji apo stolskiej dojflvszystkich ludów ziem i (Dz 1, 8 ) 16.
Rozkaz pozostania w św iętym mieście w oczekiw aniu n a obietnicę O jca łączy Ł ukasz nie tylko z w ypełnieniem się zapowiedzi S tarego Te stam en tu , lecz rów nież z realizacją obietnicy samego Jezusa: „Słyszeli ście o niej ode m nie” (Dz 1, 4b). Łukasz przechodzi tu z mowy zależnej w niezależną. Nie jest to błąd stylistyczny, lecz świadom ie użyty zabieg pisarski, użyty w ty m celu, by zapoczątkować dialog (Dz 1, 4a-8). Do jak iej obietnicy Jezusa czyni tu Łukasz aluzję? N a j p y ^ i naw iązuje on w yraźnie do Łk 24, 49, św iadczy o ty m pow tórzenie ty ch sam ych słów, które w y stęp u ją w Łk 24, 49: „obietnica O jca” . N astępnie odwołuje się do Ł k 11, 13b: „Ojciec z nieba da D ucha Świętego tym , którzy Go pro szą”. Zapowiedź ta jest ogólniejsza, nie m a w niej w zm ianki o m iejscu zesłania Ducha. N ależy przy ty m zaznaczyć, że pow oływ anie się na wcześniej w ypow iedziane słowa Jezusa należy do specyfiki literackiej i teologicznej Łukasza. Trzeci ew angelista czyni to w różny sposób: cy tu je dosłownie słowa Jezusa (Dz 11, 18; 20, 35), podaje słowa P an a w streszczeniu (Łk 24, 44) lub łączy w jedną zwięzłą całość różne w ypo wiedzi Jezusa (Łk 24, 6 n.; por. Łk 9, 22. 44; 18, 31). W ten sposób histo- riozbawczy schem at zapowiedź — w yjaśnienie łączy Łukasz z działal nością prorocką samego Jezusa 17. Zapowiedź zesłania D ucha Świętego w Jeru zalem m a dzięki tem u podw ójną perspektyw ę: obietnicę Ojca w S ta ry m Testam encie i obietnicę Syna w Nowym. Realizacja tej obietnicy jest podw ójna: jest w ypełnieniem zapowiedzi Boga i Jezusa C hrystusa.
Zapowiedzi te ziściły się w Jeru zalem w dniu Zielonych Św iątek w m omencie zesłania D ucha Świętego na apostołów. W yraża to Łukasz we w prow adzeniu do opisu zesłania Ducha: „K iedy w ypełnił się (ouiuiÄ.-
T| ponaSai) dzień Pięćjdłiesiątnicy, byli wszyscy razem n a ty m sam ym
m iejscu” (Dz 2, 1). W pierw szej części w iersza stw ierdza.Łukasz, że ze słanie D ucha Świętego jest w ypełnieniem zapowiedzi i objetnlic Bożych, w drugiej zaś mówi, że to w ypełnienie dokonało się w J i |j j j |l e m (tori
tó aiiió). Idea w ypełnienia obietnic za w arta jest w czasowniku
m)|i7tXr|-16 Stary Testament nie był jedyną inspiracją Łukasza w a k c ^ Ä g S te u roli Je ruzalem w historii zbawienia. Obok starotestam entalnego znaczeni* Jeruzalem na leży w ym ienić jeszcze następujące racje: a) Jeruzalem była purikätetB centralnym w życiu Jezusa: w niej w ypełniło się Jego dzieło zbawcze; b) Uczniowie J<ezusa, choć b yli Galilejczykami, w pierwszych latach Kościoła przebywali w J^ftUżalem (Ga 1, 18 n.; 2, 1-9; Dz 15, 2); c) Szczególna rola gminy jerozolimskiej w Kościele pier wotnym (Ga 1, 18; 1 fjo r 16, 3). Por. K r e m e r. Die VorausM|flta| s. 148; J, K u - d a s i e w i c z . Jeruzalem . — p u n k te m w yjścia m isji apostolskiej. W: M ateriały
K ongresu B iblijnego w K rakow ie 6—8 czerwca 1972 r. Kraków 1974 s. 134-141. 17 Por. K r e m e r. P fin g stb erich t s. 182; P e s c h, jw. s. 25.
92 K S . i i ö Z E F K U D A S I F W I C Z
poöaSai oraz w ynika z paralelizm u, jaki zachodzi między Dz 2, 1 i Ł k 9, 51. Bezokolicznik m)|X7tX.ripo0a9ai nie ozn|gjząflylko w ypełnianie pew nego okresu czasu, lecz w skazuje n a' wypćfeiSnie się dni zam ierzonych pftfez Boga. Czasownik ten S | znaczenie historiozbawcze: oznacza w y- p ljn iitiie obietnicy ls. P otw ierdza ||o w sposób bardzo w ym ow ny p ara- lęjtzm:
O bydw a te w ydarzenia są w ypełnieniem dni przew idzianych i zam ie rzonych przez Boga; są one rów nież z woli i postanow ienia samego Je zusa. W Łk 9, 51 Jezus podejm uje mocne postanowienie, którego celem jest podróż do Jeruzalem , gdzie w ypełni się Jego <ivdA.T||i\|/ię. N atom iast zesłanie Ducha w dzień Pięćdziesiątnicy było zapowiedziane wcześniej przez Jezusa; w ydarzenie to więc jest realizacją rów nież Jego postano w ienia i obietnicy. W 9, 51 m owa jest o dniach (lm), ponieważ dvóA.r|n\|/ię Jezusa oznacza szereg w ydarzeń z ostatnich dni Jego życia (śmierć, zm ar tw ychw stanie, w niebow stąpienie, uw ielbienieff w Dz 2, 1 „dzień” jest
lp, ponieważ JteuTSKocrcri było w ydarzeniem , k tóre w ypełniło się w je d
nym dniu. Wreszcie obydwa te w ydarzenia m iały miejsce w Jeruzalem ;
w 9, J|1 w yraża to Łukasz form alnie (śię ’IspooaaXfjn)|“ zaś w Dz 2, 1
w form ie zaimkowej (kni xó auió — w tym sam ym miejscu). Bezpośredni kontekst uprzedni (1, 12) i n astępny (2, 5) w skazuje w yraźnie, że m iej scem ty m jest Jeruzalem 19. Z paralelizm u tego jasno w ynika, że Dz 2, 1, podobnie ja k Ł k 9, 51, m ają w yraźnie ch arak ter historiozbaw czy, w y rażający się w Łukaszow ym schemacie: zapowiedź — w ypełnienie. J e ruzalem z woli Boga i postanow ienia Jezusa jest m iejscem zesłania D ucha Świętego.
Łukasz, przez w prow adzenie nakazu Jezusa pozostania w Jeruzalem , osiągnął podw ójny cel: teologiczny i literacki. Zgodnie z pierw szym za m iarem wszystkie główne w ydarzenia zbawcze znalazły sw e historio zbawcze w ypełnienie w Jeruzalem . Zesłanie Ducha Św iętego jako uko ronow anie tego dzieła m usiało rów nież w ypełnić się w Jeruzalem . Dzię 18 E. Haenchen czasownik aunic^ripoucSai z Rdz 25, 24 (LXX) tłum aczy nie jako w ypełnienie obietnicy, lecz .iako dopełnienie się tylko zwykłego czasu oczekiwania. Wyklucza całkowicie historycznozbawczy sens t e S |i||& w n ik ä j S j w . s. 131). ÜöSÄ- k jjl interpretacji skłania się również J. K g m e r (P fingstbericht s. n | . Wyraźny p śraleI5m z Łk 9, 51 wyklucza taką interpretację i wskazuje na to, i&lczasownik ten ma sens historiozbawczy. Por. E. L o h s e. Die B edeutung des P fingstberich-
tes im R ah m en des lukanischen geschichtsw erkes. EvTh 13 : 1953 s. 422-436; J. D. G. D u n n. B aptism in th e H oly Spirit. London 1970 s. 47.
19 Por. K r e m e r. P fingstbericht s. 92-98.
Ł k 9, 51 Jv flfe ou(ucX.T)po0o9ai xdę fiuśpaę xflę ävaXfinvettt? aöxoO
D z 2, 1
tv xfi> au|tnX T|po0o9ai xr)v fiuepav xfję jtevxEKoaxfję
J E R U Z A L E M — M IE J S C E M Z E S Ł A N I A D U C H A Ś W IĘ T E G O 9 3
ki tem u, zgodnie z zapowiedziam i proroków , Jeruzalem stało się m iastem błogosław ieństw a, ż j |i a i zbawienia dla w szystkich narodów (por. Dz 2, 5-13). Przepow iednia Joela proroka o w ylaniu „Ducha Bożego na wszel kie <|i>ło” spełniła się w Jeruzalem w dzień Zielonych Ś w iątek (Dz 2r. 14-21). Dzięki rozkazowi pozostania w mieście zrealizował Łukasz rów nież i f l literacki. ESSangelia i D zieje stanow ią przez to piękny dyptych,. którego p u nktem łą ffą c y m jest Jeruz|§em . Ew angelia jest opisem po dróży Jezusa z G alilei przeż Sam arię do Jeruzalem , gdzie dokonało się dzieło zbawcze (męka, śm fp jm z m lltw y c h w sta n ie i wniebowstąpienie)- Jezusa; Dzieje natom iast opisują zesłaHlSl Ducha Świętego w Jeruzalem OrjaM! podróż m isyjną apostołólw od Jeru zalem piffcz S am arię aż po krańce- ziemi (Dz 1, 8 ) 20. Jejguzalem jest p u nktem dojścia zbawczej m isji Jezu sa i punktem fUrjścia cjliaf|lr® i3i m isyjnej apostołów. W ten sposób, dzię ki przem yślanej i k<Hsekwentnej pracy redakcyjnej Łukasza, Jeruzalem nie tylko jeśf zw ornikiem historii zbawienia, Bg§gfównież jest komiSU zycyjnym zw ornikiem obydwuüjegö dzieł.
3. „POZOSTAŃCIE W 1\||£ŚCIE AŻ BĘDZIEHe PRZYBRAgjt
MOCĄ Z i f ä S p K A ” (Łk 2 4 ,: |||
Z zakazem opuszczenia świętego m iasta łąćzy Łukasz p i l i t |i i |i |n i e pozytyw ne, w k tó ry m zaw arta jest równocześnie ra cja uzasadniająca pozostanie w Jeruzalem . Przykazanie to ma ch a rak ter re dakcyjny i w y stępuje w podw ójnej formie: pierw sza — „(kazał im) oczekiwać (itepine-
ve|v) obietnicy O jca” (Dz 1, 4b); drugaffijf „pozostańcie (Kadiaate)«
w mieście, aż będziecie przyodziani mocą z w ysoka” (Łk 24, 49b). R acją pozostania w mieście jest oczekiwanie obietnicy O jfe, k tó ra jest mocą z wysoka. Czasownik nept|ievetv w N ow ym Testam encie w ystępuje ty l ko 2 razy w D ziejach Apostolskich (1, 4 i jako lectio v arians w 10, 24), w LX X rów nież tylko 2 razy (Rdz 49, 18; Mdr 8, 12). W r|e 49, 18 cza- sjownik ten oznacza pełne napięcia oczekiwanie um ierającego na pomoc Bożą. W M dr 8, 12 zaś czasownik ten został u żyty w sensie oczekiwania pełnego m ilczenia i szacunku na słowo m ędrca. W Dz 10, 24 (D) oznacza pełne napięcia, szacunku i niecierpliw ości czekanie śętnika K orneliusza na apostoła P iotra. W naszym tekście c z S o w n ik ten oznacza oczekiwa nie na w ypełnienie g ę obtejh iftr O je » łl. Tem at oczekiwania szczególne ni|ejsee zajm uje w j f o j |g i i Łukasza, k tó ry opisyw ane przez siebie w y- d||§ifenia zbawcze jferićdsławia często jako w ypełnienie si§5i obietnic
20 Por. G. B o u w i n a n . Das d ritte IppitjieliuTn. Einübung in c a l Formge— sĄ ic h tlisc h e M ethode Düsseldorf 1968 s. 67.
-94 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z
i oczekiwania Izraela (Łk 2, 25. 38; 23, 51; Dz 24, 15) 22. Idea w yczeki w ania łączy się u trzeciego ew angelisty z ideą obietnicy i w ypełnienia; tam gdzie trzeba czekać, nie nastąpiło jeszcze w ypełnienie (Łk 13, 34; Dz 10, 24), tam m iędzy czekającym a oczekiwaną rzeczą istnieje jakaś przestrzeń czasu, istnieje historia. W czasowniku rcepmeveiv zaw arta je s t idea h isto rii pojętej w sensie linearnym . Apostołowie postawieni zostali w czasie, w historii, w której m uszą wyczekiwać. Ł ukasz odkry wa w ten sposób rzeczywistość historii, k tóra niesie dla apostołów nowe problem y. Pozostanie w Jeru zalem od m om entu zm artw ychw stania aż <io zesłania D ucha Świętego w sposób obrazowy przedstaw ia w ytrw ałość ■apostołów, k tóra jest szczególnie potrzebna w czasie K ościo ła2*. Do tego trw ania w oczekiwaniu n a przyjście Ducha Świętego czyni Łukasz aluzje jeszcze w Dz 1, 13 i 14. Trw anie to m a c h a rak ter wspólnotowy i m odli tew ny: „W szyscy oni trw a li jednom yślnie n a m odlitw ie” (Dz 1, 14). Aby w ytrw ać w czasach tru d n y ch , potrzebna jest pomoc całej wspólnoty i m odlitw a. W przeciw ieństw ie do w ytrw ałości D w unastu stoi b ra k w y trw ałości i sprzeniew ierzenie się Judasza, k tó ry poszedł sw oją drogą (Dz 1, 25). Sprzeniew ierzenie to było rów |deż w ypełnieniem s i|lP ism a , ł>yło więc przewidziaife w Bożych planach zbawierftą. To bezpośrednie -zestawienie w ytrw ałości apostołów (Dz 1, 12-14) wj zdradą Judasza (Dz 1, 15-26) w sposób bardzo w ym ow ny podkreśla m yśl Łukasza: w ytrw a łość konieczna była w „czasie” Jezusa i potrzebna jest w czasie Kościoła. Celem oczekiwania nie jest paruzja, lecz zesłanie D ucha Świętego, k tó ry nazw any został obietnicą (ŻTtayysMa) Ojca (Łk 24, 49; Djfjl, 4 ) 24. W rjęąyku Łukasza ijtayyeWa łączy 'mm ściśle z darem D ucha Świętego. W id ii to w sposiBb szczególny w paralelizm ie, j^ki1 istnieje w Dz 2, 38b-39a:
w . 38b w . 39a
W giiilöcie dar Ducha Św iętego (t oO! jS f ip i Bo dla waljjjest obietnica ( ć i u r n r e M a )
tou jwEÓnatoę)
22 „Ule entsMfijjit der Vorliebe des Lukas, das H eil als Erfüllung der von Israel gehegten Erwartung darzustallen’ ( K r e m e r. Pfingstbericht s. 181). Zob. również P e s c h , jw. s. 25.
23 Por. S. B r o w n . jS jlsta sy perseverance in the Theology of Luke. Ro m e 1969 ip l35.
24 Dz 1, 4 w sensie oczekiwania na paruzję interpretowali z dawnych egzege tów K. Holi i A. Loisy, ze współczesnych natom iast H. Conzelmann (Die M itte der Z eit ssij 127) i E. Grässer (Die Parusieverzögerung in den synoptischen Evangelien v.nd in der ApostelgW chichte. Berlin 1958!® 205). Interpretacja ta nie m a jednak żadnego oparcia w tekljibie, dlatego w spółcześnie MM odrzucana. Por. G. L o h - f i n k. Die Himąnelfart Jesu. München 1971 s. 256-262; H. S c h l i e r . Jesu H im - melfahM nach den lukanischen Schriften. W: Besinnung auf das Neue Testam ent. Treiburg 1964 s. 234 n.; E. L o h s e. Sion-Jeruzalem. TWNT VII 334.
J E R U Z A L E M i-H M IE J S C E M Z K S Ł A N IA D U C H A i S W iE fT E G O 9 5
O bietnica O jca zapow iedziana w S tary m T estam en S e (J1 3, 1-5) ozna cza d a r D ucha Swiętegfej bzj»li sam ego Ducha, poniew aż to u J t y e u n a t o ę
je s t tzw. dopełniaczem w yjaśniającym , k tó ry można przetłum aczyć n a stępująco: „d ar D ucha Św iętego” lub „dlar, tj. D uch Ś w ięty” . Takie rozum ienie obietnicy O jca potw ierdza najbliższy kontekst (Dz 1, 5), któ ry w yjaśnia, na czym będzie polegała owa obietnica: „W krótce zostanie cie ochrzczeni Duchem Ś w iętym ”. W Dz 2, 33 natom iast obietnica O jca oznacza D ucha Świętego, którego Jezus otrzym ał od Boga i zesłał Go na sw oich uczniów. Nie bez znaczenia jest rów nież argum ent w ynikający ze zw iązku teologicznego, jaki istn ieje m iędzy Łukaszem i Paw łem . W teologii P aw ła f| hnayyzkia toB 7tveónatoę nie oznacza obietnicy (zesłania) D u c h a "B w ię t||o , l e p obietnicę, k tó rą je st sam D uch Św ięty (Ga 3, 14; Ef 1, 13) **. Taki sam SÄS m a ŁnayyeXia również u L u k a s a . O bietnicą O jca jffsf sam D uch Sw j§ty, zapowiedziany!: :w S t a l i n T esta m encie i "przez Jezusa.
Dzięki obififljfcy O j|a , tj. Duchowi |jw |§ ;em § | apostołowie „będą
p rzy b ran i (lv8i><jT|ojj|) mocą z wysoka (ięg|6youę ggfrvaiuv)” (Łk 24,
49b). „Moc” (8üva|iiq) w Nowym Testam encie ma wieloraMefflm czenie (moc, dzieło mocy, cud) i często w y stęp u je razem z Ttvsó(xa (Ga 3, 5). W zestaw ieniu ty m S6vamę je st w idzialnym znakiem przyjęcia i dzia łania D ucha Świętego. Dzięki te j mocy m ożna z pew nością ustalić fakt zesłania D ucha 26. WedfiM Dz 1, 8 moc oznacza samego Ducha Świętego: üXXä X,f|(i\|/ea9e Suvajuv Ź7ceA.3óvToę toö dyloo itveónaxoę. J e st to do pełniacz w yjaśniający, dlatego zdanie to należy przetłum aczyć następu jąco: „Lecz otrzym acie moc, tj. zstępującego D ucha Świętego”. Można więc powiedzieć, że moc to sam D uch Św ięty, działający niezw ykłe, pod padające pod zm ysły Ipeczy. Oczywiście działanipD ucha nie w yczerpuje się w spraw ow aniu S||jzieł mocy” , dzieła te jednak są najlepszym zna kiem Jego obecności. Mocą tą zostaną przybrani jak szatą. M etafora szaty znana je st w S ta ry m Testam encie (Ps 93, 1; P n 31, 25). K to przy- odziew a moc, tj. Ducha, na wzór szaty, te n zostaje uzdolniony do w y pełnienia szczególnych zadań. Moc tę otrzym ali apostołowie „z wysoka (Łk 24, 49b). Tę sam ą m yśl w yraził Łukasz w Dz 1, 8 przy pomocy innej form uły: „zstępującego (domyślnie: z wysoka) na w as”. Form uła „z w y soka” m a w yraźną paralelę w S ta ry m Testam encie (Iz 32, 15) i w Ew an gelii Łukasza (1, 35). P rorok Izajasz, zapow iadając nadejście zbawienia Jahw e, mówi: ,,Wr^szcie zostanie w ylany na nas Duch Jahw e z wyso kości (jrvefyia a<p’ ö\|/f|Xoc|ji Paralejizm , tak co do form y jak i treści, jest 0 C 2 ^ B 4 t|,: Łukasz .nawiązując do prorojfe uczy, że Duch Św ięty ję li d arem z wysokości, czyli saiflCgo Boga. Zesłanie Ducha na apostołowi
H por. H. S c h l i e r . Der B rief an die G alater. -Jaiśjpzig 1967 s. 140 n. *« Por. K r e r a e r . P fin gst|#flch t s - 29-
34-96 K a i: J O Z E F K U D A S IE W IC Z
jest w y ^||łn i® i|ih i zapowiedzi prorockiej. Drugi J B ia llliz m jest jeszcze w ym ow ni|!H j§ teologicznie. W słowach anljjła s k » o |i a n y c h do M aryi
Duch Kwiaty nazw any został 8óva(iię Cyioroo (Łk 1, 3 5 )|iiJ |b m ia s t
w n a k |jz ie ^ m a rtw y c h w sta ł|g o skierow anym dojl f t H j | | | w o|af^ślony;jj^st
jako śi; C\|/ouę Suvajnv oraz Sóva(ii^KEX.dóvroę [...] śtp’ ujiaę. ZlSip-
ność ta n ip jest przypadkB va. Łukasz w 24, 49 i Dz 1, U św iadom ię n a w iązał do Łk 1, 35; w podobny sposób opisuje on działanie Boże przy narodzeniu Jezusa i przy rodzeniu się pierw otnego Kościoła. Jest to zgodne z teologią trzeciego ew angelisty, który ż y S |j Jezusa'huważa za wzór dla historii pierw otnego Kościoła. W ten s p o ||b dzieło życia Jezu sa m a swój dalszy ciąg w działalności Kościoła. Bóg który I f i^ l jl w J e zusie, działa też w Kościele 27. W teologicznej k o n ||p c ji Ł ukasza istnie je analogia m iędzy narodzinam i Jfffeuji a narodzinam i Kościoła, m iędzy chrztem Jezusa a Pięćdziesiątnicą |8!§g§oła.
JSr| |sALEM — LIEU DE LA DĘgCENTE DU S A TNT EŚPRIT (Luc 24, 49; .fite s 1, 4)
R esu m e
Le preserf! article est une continuation des recherches et §fes reflexions de Fauteur sur le role de Jerusalem dans l’histoire du salut d’apre? la conception de saint Luc. L’artcle se compose de trois parties: 1. L’auteur traite dans le pre miere de ces parties de la tradition et de la redaction de Ljuc :|4, 49 et Ac 1, 4. L’analyse de la terminologie et du style demontre, que _ces textete xoiltiennent la tradition prjihaire du temps precedant Luc, ainsi que l'interpretation theologique de Luc. Le fait de la presence des disciples ä Jerusalem, ainsi que la descente du Saint Esprit dans cette ville est la substance de la tradition. I,es autres elem ents portent le caractere de redaction. 2. Dans la seconde partie de son article l’auteur parle de l’ordre de Jesus defendant aux disciples de quitter Jerusalem. Cjggf un elem ent de redaction, introduit par Luc pour des raisons theologique eti||tteraires. Grace ä cet ordre L u c insere la descente du Saint Esprit dans le schema historio- -salvifique: prediction — accomplissement; il demontre l’unite de l ’histoire du salut. Jerusalem etait le centre de l’Israel et le lieu de naissance du nouvel Israśl — de l’Eglise. Grace ä l’ordre de ne pas quitter la viU e,J|l|frangile et |j s Actes des Apötres constituent un diptyque, dont Jertgalem est le iwinl; de Jipjuon. 3. D ftn s
la troisiem ejjt dem iere partie de rarticldjppfbst question du m elif justifiant la pre sence des disciples ä Jerusalem. Ce motifjip’est la p r o r n jte f du Pere, c’est-a-dire le Saint Esprit et non la parousie comme le veulent certllras; exegetes. En intro- duisant le m otif de „l’attente”, Luc decouvre 1’histoire. Les A p leS es sont demeures dans le ternip||dans l’histoire. Ce tem ps apporte avec lui d H problemes et des difficultes. j;H|||qui est necessaire, c’est ld |liB p |§ ;ra n ce, 1 'a H d’En Haut et la prie- re de la communaute toute entiere.
27 Por. H. R ä i s ä m e n . Die M utier Jesu im N e iu ih T e sta m e n t. Helsinki 1969 s. 102.
