"Vox P a tru m " 8 / 1 9 8 8 / z . 14
PROCES NAWRÓCENIA SW. AUGUSTYNA
Ź ró d łem n a s z e j i n f o r m a c j i o św . A u g u s ty n ie , o j e g o ro z w o j u umysłowym o r a z n a w ró c e n iu r e l i g i j n o - m o r a l n y m , s ą p r z e d e w sz y s tk im je g o n i e ś m i e r t e l n e " W y z n a n ia " . Ważne s ą r ó w n ie ż d i a l o g i z C a s s ic ia c u m : "0 ż y c iu s z c z ę ś liw y m " , "0 p o r z ą d k u " i " S o l i l o - k w ia " , ze w z g lę d u na i c h b l i s k o ś ć c z a s o w ą z n a w ró c e n ie m . I s t n i e j e t a k ż e j e s z c z e je d n o ź r ó d ł o , a l e s p i s a n e b a r d z o p ó ź n o /w l a t a c h 4 2 6 / 4 2 7 / - " S p r o s t o w a n i a " . W k o ń c u C c tlo ść t w ó r c z o ś c i l i t e - 1 r a c k i e j j e s t w ażna d l a p o z n a n ia a u g u s t y ń s k i e j p rz e m ia n y . P od n i e ś l i ś m y w a r t o ś ć "W yznań", i " D ia lo g ó w " , n i e o z n a c z a t o j e d n a k , żo n i e zd ajem y s o b i e sp raw y z r ó ż n i c y p s y c h i c z n e j z a c h o d z ą c e j
m ięd zy ś w ie ż o naw róconym a u to r e m ow ych, b a r d z o w c z e sn y c h p is m , a bpem H ip p o n y - tw ó r c ą "W yznań". Husimy p o n a d to p r z y p o a n i e ć , że a u t o r z y , c z y t o c h r z e ś c i j a ń s c y /A m b ro ż y /, c z y p o g a ń s c y /C y c e r o n , P l o t y n / , a n a w e t M a n ic h e jc z y c y r ó w n ie ż o d e g r a l i s w o ją r o l ę w e w o l u c j i u m y sło w ej i n a w ró c e n iu r e l i g i j n y m A u g u s ty n a . t W arto s i ę z a i n t e r e s o w a ć w ym ien io n y m i a u t o r a m i , ch o ćb y z e w z g lę du n a d a n e z a c z e r p n i ę t e od samego a u t o r a "W yznań". A u g u s ty n j e s t a u to b i o g r a f e m k i e r u j ą c y m s i ę p o rz ą d k ie m c h r o n o lo g ic z n y m w p r z e d s t a w i e n i u c a ł o ś c i w y d a rz e ń i w ła s n y c h p r z e ż y ć p ro w a d z ą c y c h a ż do n a w r ó c e n ia . W y s ta rc z y nam w ię c p ó j ś ć je g o ś l a d a m i . Z a s ł u g u j e tu je d n a k n a uw agę ró w n ie ż s t r o n a p s y c h o l o g i c z n a , k t ó r a j e s t t y l k o w stęp em je g o p o w ro tu do O jc a , o k tó ry m s ł y s z a ł od d z i e c k a . 2 Wszak w d z i e c i ń s t w i e z o s t a ł k atech u m en em . S i ł ą r z e c z y n i e w o ln o p o m ija ć , c h o ć b y s k r ó to w o , c e l u , do j a k i e g o A u g u s ty n z m i e r z a ł , c z y l i Boga i z j e d n o c z e n i a z Nim. W r e s z c ie ze w z g lę d u na te m a t t r z e b a p rz y p o m n ie ć a u g u s t y ń s k ą t e o r i ę n a w r ó c e n ia . U czynim y t o
1 V ita S . A u g u s t i n i /P L 3 2 , 3 3 - 6 6 , POK 1 1 , X V II-X C V /, n a p i s a n a p r z e z je g o p r z y j a c i e l a i u c z n i a P o s s y d i u s z a , o i l e s i ę n i e
m ylim y, b a r d z o n i e w i e l e w n o si do z a g a d n i e n i a n a w r ó c e n ia Au g u s t y n a , k t ó r e n a s p r z e d e w s z y s tk im i n t e r e s u j e .
68
-je d n a k po p r z e a n a l i z o w a n i u a u g u s t y ń s k i e j d r o g i p o w ro tu do Boga, aby s i ę p r z e k o n a ć , czy t a t e o r i a z g a d z a s i ę z p r z e d s ta w ie n ie m
je g o duchow ej o d y s e i . Ażeby być w iernym m e to d z ie h i s t o r y c z n e j , w ypada t u t e ż u m ie ś c ić p a r ę uwag n a te m a t h i s t o r y c z n o ś c i i w ia r y g o d n o ś c i "W yznań". T r z e b a to tym b a r d z i e j u c z y n i ć , ż e od m niej w ię c e j s t u l a t u c z e n i r ó ż n y c h o r i e n t a c j i / c z y l i k r y t y c y i t r a d y
c j o n a l i ś c i / z a b i e r a j ą g ł o s w t e j s p r a w i e . N ie w d a ją c s i ę w sz c z e -
3 4
g o ły wskażemy w śró d k ry ty k ó w n a A. H a rn a c k a G. B o i s s i e r a oraz A l f a r i c a ^ , z t r a d y c j o n a l i s t ó w z a ś w ym ienim y: E. P o r t a l l e g o ^
<7
i Ch. B o y e ra . W ro k u 1950 s p ó r t e n z o s t a ł p r a k t y c z n i e z l i k w i - 8
dowany p r z e z P . C o u r c e l l e 'a , k t ó r y w y k a z a ł, że Ambroży w swoich k a z a n i a c h p o s ł u g i w a ł s i ę t e k s t a m i P l o t y n a , k t ó r e z a w i e r a ł y r o z
w ią z a n ie dwóch n a j b a r d z i e j t r a p i ą c y c h A u g u s ty n a p ro b lem ó w : p o -Q
c h o d z e n ia z ł a i n a t u r y bytów duchow ych . N ie ma z a te m w ą tp liw o ś c i , że A u g u s ty n w s i e r p n i u 386 r . n i e n a w r ó c i ł s i ę n a n e o p la - to n iz m , a do c h r z e ś c i j a ń s t w a n i e d o s z e d ł d o p i e r o w 3 9 1 r . , p r z y j m u jąc ś w i ę c e n i a k a p ł a ń s k i e , j a k t o g ł o s z ą k r y t y c y . N a to m ia s t wia ry g o d n y j e s t o p i s "W yznań", z k tó ry m z g a d z a j ą s i ę d i a l o g i z Cas- s i c i a c u m , że A u g u s ty n p r z e ż y ł s w o je w ła ś c iw e n a w r ó c e n ie n a c h r z e ś c i j a ń s t w o po p r z e ż y c i u s c e n y w o g r o d z ie ^ O . Mimo w i e l k i c h z a s ł u g C o u r c e l l e 'a , odkryw cy te k s tó w p l o t y ń s k i c h u B is k u p a Me
d i o l a n u , ś w ia d c z ą c y c h , że Ambroży p r z e k a z a ł A u g u sty n o w i n e o p la - to n iz m j u ż " o c h r z c z o n y " , mamy p r z e c iw tem u pew ne z a s t r z e ż e n i a .
U A m brożego n ie z n a jd u je m y j e s z c z e n a p r z y k ł a d a u g u s t y ń s k i e j t e o r i i i l l u m i n a c j i , k t ó r ą m łody k o n w e r t y t a z a c z e r p n ą ł od P lo ty n a 3 4 5 6 7 P o r . A. H a r n a c k , A u g u s tin s K o n f e s s i o n e n . E in V o r t r a g , G ie s s e n 1 8 8 8 . P o r . G. B o i s s i e r , La f i n du p a g a n is m e . & tude s u r l e s d e r n ie r e s l u t t e s r e l i g i e u s e s e n O c c id e n t au ą u a t r i e m e s i e c l e , P a r i s 1898, 2 9 1 -3 2 5 . P o r . P . A l f a r i c , L 'e v o l u t i o n i n t e l l e c t u e l l e de s a i n t A u g u stin , P a r i s 1 9 1 8 . P o r . E. P o r t a l i e , A u g u s t i n , DThC I 2 2 6 8 -2 2 7 6 . P o r . Ch. B o y e r, C h r i s t i a n i s m e e t n e o - p l a t o n i s m e d a n s l a f o r - m a tio n de s a i n t A u g u s tin , P a r i s 1920. P o r . P . C o u r c c l l e , A u g u s tin , P a r i s 196 K e c h e rc h e s . 2 s u r l e s C o n f e s s i o n s de s a i n t P o r . t a k ż e C o n f e s s io n e s V II 16, 2 2 , CSEL 3 3 , 1 6 1 . P o r . ta m ż e . V I I I 5 , 1 2 -1 2 , 3 0 , CSEL 3 3 , 1 7 9 -1 9 6 .
69 g r u n to w n ie p r z e z s i e b i e " o c h r z c z o n e g o " ! ! . T r z e b a t u je d n a k i ś ć z b ie g ie m i n t e l e k t u a l n e g o ro z w o ju i d u ch o w ej p rz e m ia n y A u g u s ty n a , j a k ą p r z e s z e d ł w l a t a c h 3 7 0 -3 8 6 w K a r t a g i n i e , i k t ó r a z a k o ń c z y ła s i ę w M e d io la n ie j e g o c a ł k o w i - 12 tym n a w ró c e n ie m . Wiemy, że w 370 r . p r z y b y ł on do K a r t a g i n y ,
g d z i e p o z n a ł m ło d ą o s o b ę , k t ó r a w 3 7 2 /3 7 3 r . z o s t a ł a m a tk ą j e g o i3 s y n a A d e o d a ta . J e g o z w ią z e k z b e z im ie n n ą d l a n as k o b i e t ą , n i e twem b y ł a n i w r o z u m ie n iu p raw a r z y m s k ie g o , a n i K o ś c i o ł a m ałż c h o c i a ż A u g u s ty n d o ch o w ał j e j w i e r n o ś c i ! ^ W c z a s i e s tu d ió w w K a r t a g i n i e , w 19 ro k u swego ż y c i a / t j . w 373 r . / , z g o d n ie z program em s tu d ió w , z a p o z n a ł s i ę z d i a l o g i e m C y ce
p r z e z p r a w ie 16 l a t . r o n a p t . " H o r t e n s j u s z „15 W tym z a g in io n y m n i e s t e t y u tw o r z e Cy c e r o n a z n a j d u j e s i ę z a c z e r p n i ę t e z a r y s t o t e l e s o w s k i e g o " P r o t r e p - ty k a " t w i e r d z e n i e o k o n i e c z n o ś c i f i l o z o f o w a n i a , j a k o ż e d o c i e k a n i e , co w ż y c i u c z y n i ć w y p ad a, a co n i e w y p a d a . j e s t w ł a ś c i w o ś c i ą f ilo z o f a * ^ W " H o r t e n s j u s z u " z n a j d u j e s i ę r ó w n ie ż w ezw a n ie do p r z y g o to w a n ia s i ę p r z e z n a u k i h u m a n is ty c z n e do f i l o z o f i i , a t a k - $
że n a s t ę p u j ą c e z d a n i e : "W ypada d u s z ę u p r a w ić n a j p i e r w d z i e ł a m i i t a k i m i n au k am i p r z y s p o s a b i a j ą c j e c z y p r z y g o to w u ją c do p r z y - 17 j ę c i a m ą d r o ś c i" . A u g u s ty n p r z e k a z a ł nam a n a l o g i c z n ą m y śl z H or t e n s j u s z a : " N ie z a w o d n ie w sz y sc y p ra g n ie m y b y ć s z c z ę ś l i w i " 18 c y -c e r o b r o n i ą -c i n t e l e k t u a l n e g o -c h a r a k t e r u s z -c z ę ś -c i a , p o t ę p i a ł p o - 19
ż ą d liw o ś ć j a k o " p o d n i e t y i pożyw ki z ł a " . J e g o l e k t u r a w y w a rła na młodym 1 9 - l e t n i m A u g u s ty n ie w i e l k i e w r a ż e n i e , k t ó r e p r z e d s t a w ia w " W y z n a n ia c h " : 11 P o r . S o l i l o ą u i a I 1 3 , 2 2 - 1 4 , 1 1 , 3 8 , CCL 2 9 , ! 9 5 - i 9 6 . 2 6 , PL 3 2 , 1 -8 8 3 ; De m a g i s t r o 12 13 14 15 16 P o r . P o r . P o r . P o r . C o n f e s s i o n e s I I I 1 , i , CSEL 33, ta m ż e , IX 6 , 1 4 , CSEL 3 3 , 2 0 7 . ta m ż e , IV 2 , 2 , CSEL 3 3 , 6 4 - 6 5 . ta m ż e , I I I 4 , 7 , CSEL 3 3 , 4 8 . 43 P o r . H o r t e n s i u s f r g . 12 wg r e c . H. I H l l l e r , e d . T e u b n e r , L e i - p z i g 1 8 7 9 , tłu m . W. K o r n a to w s k i /C y c e r o n , P ism a f i l o z o f i c z ne 1 - 1 V, W arszaw a 1 9 6 3 /, IV 1 7 8 . H o r t e n s i u s f r g . 2 3 , K o r n a to w s k i IV 1 7 9 . 17 De T r i n i t a t e X I I I 7 , CCL 50A, 3 9 4 ; p o r . H o r t e n s i u s f r g . 3 6 , K o r n a to w s k i IV 1 8 2 . 19 P o r . H o r t e n s i u s f r g . 8 1 , K o r n a to w s k i IV 191.
- 70
" K s ią ż k a t a / . . . / z m i e n i ł a u c z u c i a m oje i ku T o b ie , P a n i e , z w r ó c i ł a m oje m o d litw y i now e, odm ienne
w z b u d z iła we m nie ż y c z e n i a i p r a g n i e n i a . P r z e d mymi oczym a z m a r n ia ły n a g l e w s z y s t k i e a m b ic je
ś w ia to w e . N iew iary g o d n y m w p r o s t żarem s e r c a z a c z ą łe m t ę s k n i ć do n i e ś m i e r t e l n o ś c i , j a k ą d ą j e m ą d ro ś ć . I J u ż s i ę z a c z ą łe m p o d n o s i ć , aby do C i e b i e w r ó c ić " 2 0 .
Z z a c y to w a n y c h w yżej słó w A u g u s ty n a w id a ć , że mimo ż y c i a n i e z g o d n e g o z m o r a l n o ś c i ą e w a n g e l i i , m o d l i ł s i ę , i w s k u te k powyż s z e j l e k t u r y p o s t a n o w i ł w r ó c ić do B oga. To p o s ta n o w ie n ie p r z y b r a ł o k o n k r e t n e form y w c h ę c i b l i ż s z e g o p o z n a n ia P ism a ś w i ę t e g o . N i e s t e t y s k u t e k t e j g o r l i w o ś c i n i e s p e ł n i ł p o k ła d a n y c h n a d z i e i :
" P o s ta n o w iłe m z b a d a ć k s i ę g i P ism a ś w i ę t e g o , sam s i ę p r z e k o n a ć , co w n ic h s i ę k r y j e . I o to w id z ę c o ś ,
co p r z e k r a c z a um ysł p y s z n y c h , a l e d z ie c io m t e ż n ie j e s t d o s t ę p n e . C h o d zi s i ę tam n ad n is k im p ro g ie m ,
a p o tem w z n o s i s i ę nad nam i w y n io s łe s k l e p i e n i e , s p o w ite w t a j e m n i c e . Wówczas j e s z c z e n i e d o ro s łe m do t e g o , bym p o t r a f i ł tam w e jś ć i u g i ą ć k a r k u , by móc w ędrow ać p r z e z t ę d z i e d z i n ę . N ie odczuw ałem
c e c h P ism a ś w ię te g o w t a k i s p o s ó b , j a k j e t e r a z
o k r e ś la m ; r a c z e j w y d a ło mi s i ę n i e d o ś ć d o s t o j n e , gdy j e porów nyw ałem z m o n u m e n ta ln ą p r o z ą C y c e ro
-n a " 2 i . P ra w ie r ó w n o c z e ś n ie z l e k t u r ą C y c e ro n a i z pewnym zawodem doznanym p r z y c z y t a n i u P ism a ś w i ę t e g o , A u g u s ty n s p o t k a ł s i ę p p w K a r t a g i n i e z u c z n ia m i M anesa / + 2 7 7 / . D o k tr y n a p e r s k i e g o tw ó rc y m itu i r e l i g i i g n o s t y c k i e j w y w a rła c o p ra w d a t y l k o n e g a ty w n ie d o b ry s k u t e k , a l e , p o n ie w a ż A u g u s ty n p r z e z 9 l a t b y ł j e j w yznaw cą i p r o p a g a to r e m , n i e możemy j e j t u c a ł k o w i c i e p o m in ą ć . Manes j e s t tw ó r c ą r e l i g i i , k t ó r a c h c e b y ć p o w s z e c h n ą , m is y jn ą , a l e i o p a r t ą n a k s i ą ż k a c h , c z y l i n a p is m a c h z a ł o ż y c i e l a . Ta o s t a t n i a c e c h a j e s t t y l k o z e w n ę trz n y m s fo rm u ło w a n ie m t r o s k i 20 C o n f c s s io n e s I I I 4 , 7 , CSEL 3 3 , 4 8 , t ł u m . Z. K u b ia k /Ś w . A u g u s ty n , W y z n a n ia , W arszaw a 1 9 8 7 2 /, 45*
21 Tam że, I I I 5 , 9 , CSEL 3 3 , 5 0 , K u b ia k 4 9 - 5 0 . P o r . !f. Ch
I I , B ru g e s
P u e c h , Le m a n ic h e is m c , w: H i s t o i r e d e s r e l i g i o n s 1972, 5 5 1 - 5 7 2 .
71
z a ł o ż y c i e l a m a n ic h e iz m u , by je g o n a s tę p c y n i e s f a ł s z o w a l i d o k t r y n y , j a k t o s i ę s t a ł o , je g o z d a n ie m , z c h r z e ś c ija ń s tw e m . O b ja w ie n i e m a n ic h e js k ie d a j e pewną g n o z ę , c z y l i n a u c z a z a p o ś re d n ic tw e m p ism a o wzajemnym p o z n a n iu s i e b i e w Bogu i Boga w s o b i e . D o s t a r
c z a ono ró w n o c z e ś n ie s p e c y f i c z n e p o z n a n ie lu d z k ie g o p o ł o ż e n i a , i co z n ie g o w y n ik a - z a jm u je s i ę problem em z ł a , k t ó r e g o c z ł o
w iek d o ś w ia d c z a . S tą d j u ż t y l k o k ro k do n a j b a r d z i e j z n a n e j te z y o m a n ic h e js k im p o j ę c i u d o b ra i z ł a / d u a l i z m / , c z y l i o u t o ż s a
m ie n iu z ł a z m a t e r i ą . W arto t u j e s z c z e p rz y p o m n ie ć , że m an ich eizm o d r z u c a ł S t a r y T e s ta m e n t, u to ż s a m ia ją c Boga dawnego P r z y m ie r z a
z bogiem z ł a . W n a u c e m a n i c h e j s k i e j i s t n i e j ą t e ż pewne a k c e n ty r a c j o n a l i s t y c z n e , bo w ł a ś n ie r o z w ią z a n ie p ro b le m u z ł a , p ro p o
nowane p r z e z zw olenników M anesa, p r z y n a jm n ie j c z ę ś c io w o , p r z y j
-u j e d -u a l i z e t a f i z y c z n y . I t e n w ł a ś n ie r a c j o n a l i s t y c z n y a s p e k t ,
23
u s u n i ę c i a c i ą ż ą c e g o a u t o r y t e t u K o ś c i o ł a a w r e s z c ie t r u d n o ś c i
e g z e g e ty c z n e S t a r e g o P r z y m ie r z a i p o j a w i a j ą c e s i ę na k a r t a c h d z i e ł M anesa im ię J e z u s a z a tr z y m a ły A u g u s ty n a f^ ja k w s p o m in a li śmy, p r z e z 9 l a t w s z e r e g a c h zw olenników m a n ic h e iz m u . S p ra w ie d liw o ś ć k a ż ę t u p rz y p o m n ie ć , że A u g u sty n w ł a ś n ie d z i ę k i m an i
c h e jc z y k o m , p o le c a ją c y m go u p r e f e k t a Rzymu - Symmacha, o t r z y - 24 ' mał k a t e d r ę r e t o r y k i w M e d io la n ie . Można p o w ą tp ie w a ć ,c z y b y ł a to t y l k o ż y c z l i w o ś ć ,c z y t e ż n i e s k ł o n i ł i c h do te g o i n t e r e s p r o pagandow y. A u g u sty n je d n a k w d z i e s i ą t y m ro k u p r z y n a l e ż e n i a do m an ich eizm u z w ą t p i ł w je g o k o m p e te n c je w n a u k a c h p r z y r o d n i - 25
c z y c h i f i l o z o f i c z n y c h , id ą c pod tym w zględem z a w ą tp liw o
ś c ia m i p r z y ro d n ik ó w , astronom ów i u c z o n y c h :
"Zachowywałem je d n a k w p a m ię c i w i e l e t r a f n y c h o p i n i i w ypow iadanych p r z e z owych naukowców
o ś w i e c i e stw o rzo n y m . Ic h o b l i c z e n i a p o t w i e r d z a ł a m a te m a ty k a , r e g u l a r n e n a s tę p s tw o p ó r r o k u , j a k t e ż p o d l e g ł e o b s e r w a c ji ru c h y g w ia z d . Porównywałem t e t e o r i e z k o n c e p c ja m i M anesa, k t ó r y o ty c h sam ych sp ra w a c h p i s a ł w ie le i z u p e ł n i e bez s e n s u " 2 6 . 23 P o r . De u t i l i t a t e c r e d e n d i i , 2, CSEL 2 5 /1 , 4 - 5 . 24 P o r . C o n f e s s io n e s V 13, 23, CSEL 3 3 , 1 0 9 -1 1 0 . 25 P o r . ta m ż e , V 3 , 3, CSEL 3 3 , 9 0 -9 1 .
72
D a ls z a l e k t u r a f i l o z o f i c z n a i d y s k u s j a z N e b ry d iu sz e m u z b r o i - 27
ł y go p r z e c iw m a n ic h e jc z y k o m . D z ię k i nim m łody a f r y k a ń s k i
R e to r o d r z u c i ł m a n i c h e j s k i p o g lą d o w a lc e Boga z mocami c ie m n o ś c i . P row adzone d e b a ty s p r o w a d z a ły s i ę do d y le m a tu , ż e a lb o c ie m n o ś c i mogą w sk u te k w a lk i z a s z k o d z i ć B ogu, co j e s t wobec
N ieg o n ie g o d n e , a lb o n i e s ą Mu z d o ln e z a s z k o d z i ć , w z w ią z k u 28 z czym w a lk a t a j e s t b e z s e n s o w n a . A u g u s ty n z a u w a ż y ł w r e s z c i e pewne n i e r o z s ą d n e w y j ą t k i , j a k i e c z y n i l i m a n ic h e jc z y c y w sw ej m o r a ln o ś c i / n p . w s p r a w ie " t r z e c h p i e c z ę c i " - u s t , r ę - 29 k i i ł o n a / . W t e n s p o s o b s z u k a j ą c y praw dy R e t o r s k o r z y s t a ł ze sw ej p r z y n a l e ż n o ś c i do m a n ic h e iz m u . Z m u s iła go o n a p o n a d to do z g ł ę b i e n i a n a u k i m a n i c h e j s k i e j , aby mćc r o z w ią z a ć i c h t r u d n o ś c i , i t o zarów no w d z i e d z i n i e f i l o z o f i i j a k i e g z e g e z y / s z c z e g ó l n i e S t a r e g o P r z y m i e r z a / . Z p o w o d u .w ię c m a n ic h e iz m u p r z e s z e d ł A u g u sty n pew ną e w o lu c ję um ysłow ą i w t e n s p o s ó b
p r z y s p o s o b i ł s i ę do sw ego r e l i g i j n e g o n a w r ó c e n ia . J e s i e n i ą 384 r . A u g u s ty n p r z y b y ł do M e d io la n u , by o b ją ć k a t e d r ę r e t o r y k i . W ja k im n a s t a w i e n i u u m y słu z a b r a ł s i ę do p r a cy p r o f e s o r s k i e j i j a k i e b y ło j e g o s ta n o w is k o f i l o z o f i c z n e , k i e dy p r z e ż y w a ł k r y z y s w sw ych p r z e k o n a n i a c h m a n i c h e j s k i c h ? W c z a s i e te g o k r y z y s u A u g u s ty n m u s ia ł j e s z c z e b o r y k a ć s i ę z a ta k ie m s c e p ty c y z m u . By go d o b r z e z r o z u m ie ć , t r z e b a s i ę p o s ł u ż y ć n a -
p isa n y m o k . 386* r . d i a l o g i e m " P r z e c iw Akadem ikom " , w k tó ry m
s t a j e s i ę on znów u c z n ie m C y c e ro n a - p r o b a b i l i s t y 31 W o d p o w ie
d z i p r o b a b i l i z m C y c e ro n a p r z y jm u je o k r e ś l e n i e " c e r t a c o g n i t i o " p o d a n e n ie g d y ś p r z e z Z e n o n a:
"Mówi o n , że t y l k o w y o b r a ż e n ie może p o d j ą ć w s p o s ó b d a ją c y pew ność z u p e ł n ą , k t ó r a s i ę t a k o b j a w i a , j a k n i e może o b ja w ia ć s i ę f a ł s z " 3 2 . 27 28 29 30 31 P o r . ta m ż e , V II 9 , 13, CSEL 3 3 , 1 5 4 . P o r . ta m ż e , V II 2 , 3 , CSEL 3 3 , 1 4 2 . P o r . De m o rib u s ch aeo ru m I I 19, L c c l o s i a e c a t h o l i c a e e t d e m o rib u s M a n i- 6 8 - 7 1 , PL 3 2 , 1 3 7 4 -1 3 7 5 . P o r . C o n tr a A cad em ico s I I 5 , 1 1 , CCL 2 9 , 2 4 . C i c e r o , L i b r i a c a d e m ic i I I 1 0 1 , tłu m . W. K o r n a to w s k i I I I 119; p o r . K. K u m a n ie c k i, L i t e r a t u r a r z y m s k a . O k re s c y c e r o ń - s k i , W arszaw a 1 9 7 7 , 3 1 3 - 3 1 4 .
C o n tr a A cad em ico s I I I 9 , 2 1 , CCL 2 9 , 4 6 , tłu m . K. A u g u s ty n i a k , DF I 1 1 7 .
73
-A u g u sty n w y b ra ł s i ę do M e d io la n u , g d z ie z a s t a ł b p a -Ambrożego
zn an eg o w całym ś w i e c i e j a k o c z ło w ie k a , " k tó re m u n i e w i e l u l u - 33
d z i dorów nyw ało d o b r o c i ą " , i k t ó r y w łą c z a ł w swe p rzem ó w ie
n i a ró w n ie ż t e k s t y p l o t y ń s k i e ^ . O d d z ia ły w a n ie B is k u p a M edio l a ń s k i e g o b y ło d l a A u g u sty n a b a rd z o w ażn e, mimo, i ż P lo ty n e m z a j ą ł s i ę w s p o s ó b o g r a n ic z o n y w y k o r z y s tu ją c go n a p o ż y te k
35
c h r z e ś c i j a ń s t w a . R ów nież je g o duchow a e g z e g e z a S t a r e g o Te
s ta m e n tu w y z w a la ła A u g u sty n a z z a rz u tó w m a n ic h e js k ic h wymie
rz o n y c h w t ę c z ę ś ć P ism a ś w i ę t e g o . W t e n s p o s ó b Ambroży o b j ą ł swą t r o s k ą p a s t e r s k ą A u g u sty n a n i e z a l e ż n i e od t e g o , czy m ia ł
on b l i ż s z e lu b d a l s z e o s o b i s t e k o n ta k ty z P rzy b y szem a f r y k a ń s k im . Owocem t y c h k o n ta k tó w b y ło u ś w ia d o m ie n ie A u g u sty n o w i, w
j a k i s p o s ó b n e o p l a t o n i z o że s i ę p r z y s ł u ż y ć do u s u n i ę c i a ś l a dów m a n ic h e iz m u . O prócz Ambrożego i n n i j e s z c z e n e o p l a t o n i c y , a z a ra z e m c h r z e ś c i j a n i e , b y l i z w o le n n ik a m i pew nej s y n te z y c h r z e ś c i j a ń s t w a i n e o p la to n iz m u . Takim s i ę o k a z a ł S y m p lic ja n 36 k t ó r y b y ł n a u c z y c ie le m Ambrożego w t e o l o g i i , p ó ź n i e j je g o n a s t ę p c ą n a s t o l i c y b i s k u p i e j . N ie w ie le n a p i s a ł , a l e b y ł odda ny s ta łe m u umysłowemu o b co w an iu z p la to n iz m e m będącym n a u s ł u g ach c h r z e ś c i j a ń s t w a , p ro w ad ząc ró w n ie ż k o r e s p o n d e n c ję z A ugu-
sty n em . Ten o s t a t n i , j e s i o n i ą 386 r . d ed y k o w ał d i a l o g "0 ży
c i u s z c z ę ś liw y m " T eodorow i M a n liu s z o w i, k t ó r y p o t r a f i ł g o d z ić *
i łą c z y ć s w o ją d z i a ł a l n o ś ć f i l o z o f i c z n ą z p o g lą d a m i A m brożego. To i n t e l e k t u a l n e z b l i ż e n i e do c h r z e ś c i j a ń s t w a n i e pou
c z y ło je d n a k A u g u sty n a o W c ie le n iu S łow a: b y ł a t o p raw d ziw a
tr u d n o ś ć d l a n e o p la to n ik ó w ze w zg lęd u na u jem n ą p l o t y ń s k ą o c e nę c i a ł a l u d z k i e g o . D la c h r z e ś c i j a ń s t w a W c ie le n ie j e s t p raw d ą
z a s a d n i c z ą , k t ó r a p o z w a la w ie rz ą c e m u , w tym wypadku A u g u sty n o w i,
33 C o n f e s s io n e s V 13, 2 3 , CSEL 3 3 , 110. 34 35 P o r . De I s a a c v e la n im a 7 , 61 /E n n e a d e s I 8 , 1 4 /; 8 , 78 /E n n e a d e s I 6 , 4 9 / ; De bono m o r t i s 1, 1 /E n n e a d e s I 7 , 9 / . P o r . P . C o u r c e l l e , R e c h e rc h e s s u r l e s C o n f e s s io n s de s a i n t A u g u s tin , d z . c y t . , 1 0 6 -1 1 9 . 36 P o r . C o n f e s s io n e s V I I I 2 , 3, CSEL 3 3 , 171. 37 P o r . E p i s t u l a e 3 7 . 1 - 3 , CSEL 3 4 / i , 6 3 -6 4 .
74
d o t r z e ć do P o ś r e d n i k a p ro w a d z ą c e g o do Boga 38 S z u k a ją c y praw dy a f r y k a ń s k i R e to r w tym o k r e s i e ż y c i a u w a ż a ł j e s z c z e C h r y s t u s a
" t y l k o z a c z ło w ie k a w y p o sażo n eg o w n ie z w y k łą m ą d ro ś ć , t a k i e g o 39
c z ł o w i e k a , z k tó ry m żad n eg o in n e g o n i e m ożna p o ró w n ać" . U za
s a d n ie n ie m z a ś t e j n ie z w y k łe j m ą d r o ś c i b y ło w edług n ie g o "w s z c z e g ó l n o ś c i J e g o cudow ne n a r o d z e n i e s i ę z d z i e w i c z e j M a tk i / . . . / Bóg c h c i a ł , aby p r z e z t a k i e n a r o d z e n i e P a n n a s z z a s ł u g i w a ł n a s z c z e g ó l n ą c z e ś ć j a k o N a u c z y c i e l " ^ . N ie c o p ó ź n i e j j e g o c h r y s t o l o g i c z n e p o g lą d y u t o ż s a m i a ł y s i ę z b łę d a m i f o t y n i a n . Gdy po 10 l a t a c h z o s t a ł b is k u p e m , w swym d z i e l e "De ag o n ę c h r i s t i a n o " , z n a l a z ł m . i n . i b ł ą d f o t y n i a n , k t ó r y o n g iś p o d z i e l a ł : " N ie s łu c h a jm y t y c h t a k ż e , k t ó r z y p o w ia d a ją , że w t e n s p o s ó b w ie c z n a M ąd ro ść p r z y j ę ł a c z ło w ie k a z D z ie w ic y n a r o d z o n e g o , j a k i i n n i l u d z i e p r z e z t ę M ąd ro ść s t a j ą s i ę m ądrym i i s ą t a k i m i w s t o p n i u d o s k o n a ły m . N ie z n a j ą bowiem te j e m n ic y w ła ś c iw e j
tem u C z ło w ie k o w i i u w a ż a ją , że t o j e d y n i e s t a w i a go p o n ad in n y c h o d z n a c z a ją c y c h s i ę n a jw y ż s z ą ś w ię t o ś c i ą , ż e n a r o d z i ł s i ę z D z ie w ic y " ^ ! . N a jw a ż n ie js z y m je d n a k l i t e r a c k i m ź r ó d łe m , św ia d c z ą c y m o je g o p ełn y m n a w ró c e n iu do c h r z e ś c i j a ń s t w a , k t ó r e g o n i e ma b e z p o p r a - 4 2 w n e j w ia ry we W c i e l e n i a , s ą "Y tyznania" . J e s t w n i c h s z c z e r e a u g u s t y ń s k i e w y ż n a n ie w ia ry we W c ie le n ie i z b a w ie n ie : " K to go / c z ł o w i e k a n i e s z c z ę s n e g o / w y zw o li z te g o c i a ł a ś m i e r c i , j e ś l i n i e ł a s k a T w oja p r z e z J e z u s a C h r y s t u s a , P ana n a s z e g o , k t ó r e g o ś z r o d z i ł j a k o w s p ó łw ie c z n e g o T o b ie i s t w o r z y ł na p o c z ą tk u d ró g T w o ic h "4 3 .
Dużą pom ocą w p r o c e s i e n a w r ó c e n ia A u g u s ty n a i o d z y s k a n ia p e ł n e j w ia r y b y ł św . P a w e ł, k t ó r e g o , j a k sam w y z n a je p o w o łu ją c
s i ę na l i s t do R zym ian / 7 , 2 4 - 2 5 / , b y ł p iln y m c z y t e l n i k i e m :
35 39 40 P o r . C o n f e s s i o n e s C o n f e s s io n e s V II Tamże, K u b iak i5 7 V II 18 19, 2 5 , 2 4 , CSEL 3 3 , 163. CSEL 3 3 , 1 6 4 , K u b ia k 1 5 6 -1 5 7 . 4 1 De ag o n ę c h r i s t i a n o 2 0 , 2 2 , CSEL 4 1 , i 2 2 , tłu m . W. B u d z ik , POK 1 0 , 3 0 6 -3 0 7 . 4 2 P o r . C o n f e s s i o n e s V II 2 1 , 2 7 , CSEL 3 3 , 1 6 6 -1 6 8 . 43 Tamże, V II 21, 2 7 , CSEL 3 3 , 167, K u b ia k 1 6 0 .
75 "w Nim / C h r y s t u s i e / k s i ą ż ę te g o ś w i a t a n i c z e g o g o d n eg o ś m i e r c i , a z a b i ł go i wymazany j e s t w y ro k , k t ó r y b y ł wydany nam "44. n i e z n a l a z ł p r z e z t o p r z e c iw k o P rz y pomocy ł a s k i B o żej A u g u s ty n l e c z y ł s i ę ró w n ie ż ze s ł a b o ś c i w o l i , k t ó r ą o g r a n i c z a ł o p r z y z w y c z a j e n i e do u l e g a n i a ż y c i u p o p ę dowemu: " D ia b e ł w ła d a ł m o ją w o lą , on z n i e j w ykuł ł a ń c u c h , k tó ry m m nie o p l ó t ł . Z p r z e w r o t n e j w o li r o d z i s i ę z ł e p o ż ą d a n i e , a k i e d y s i ę jem u s ł u ż y , w y tw a rz a s i ę p r z y z w y c z a j e n i e ; p r z y z w y c z a j e n i e k tó re m u s i ę n i e p r z e c iw s ta w ia m y , s t a j e s i ę n iez w alcz o n y m p rzy m u sem "4 5 . B isk u p H ip p o n y o p i s u j e p ó ź n i e j t e n p r o c e s j a k o b i o l o g i c z n y , p s y c h o lo g ic z n y i m o r a ln y , a k re s e m t e j s k ł o n n o ś c i j e s t ra d o w a n ie
s i ę z łe m . Aby s i ę móc u w o ln ić od t e g o j a r z m a , j a k t o p o w ta r z a 46
z a św. Paw łem , p o t r z e b n a j e s t pomoc ł a s k i B o żej . P i s z e , że
j ę c z a ł w t e j n i e w o l i i w t r u d n y c h z m a g a n ia c h z e s o b ą , a zachw y cony p r z y k ła d a m i g o r liw y c h c h r z e ś c i j a n , k t ó r z y p o s z l i z a powo ła n ie m m n iszy m , znowu s i ę g n ą ł do św . P a w ła /R z 13, 1 3 - 1 4 / , co
b y ło n i e w ą t p l i w i e w ezw aniem ł a s k i i z a p o w ie d z ią w y s łu c h a n ia j e - , ,, 47 go p r o s b . O b e c n ie rozw ażym y, co A u g u s ty n u w a ż a ł z a n a w r ó c e n ie , i c z y o p i s "Y/yznań" z g a d z a s i ę z p o g lą d a m i p r z e d s ta w io n y m i n a t e n te m a t w in n y c h d z i e ł a c h . O tó ż n a o k r e ś l e n i e t e g o z w ro tu ż y c io w e go używ a on ł a c i ń s k i e g o t e r m i n u " c o n v e r s i o " , u t o ż s a m i a j ą c n a w ró c e n i e z " r e d i t u s " , c z y l i z p o w ro te m . J e s t o nim mowa j u ż w I I k s i ę d z e "W yznań", g d z i e sty k am y s i ę ze ś w ia d o m o ś c ią g r z e c h u . Sam o p o w ia d a , że b ę d ą c 7 l e t n i m c h ło p c e m z a c h o r o w a ł i p r o s i ł m atk ę o u
-48 ,
d z i e l e n i e mu c h r z t u . B y ło t o d z i e c i ę c e w o ła n ie do B oga, o p o w ro t do N ie g o , c h o c i a ż j a k o s i e d m i o l e t n i e d z ie c k o n i e m ia ł j e s z c z e w ie
l u g rz e c h ó w , t o je d n a k s ł y s z a ł j u ż o o b ie c a n y m ż y c iu w ieczn y m .
44 45 46
Tam że, CSEL 3 3 , 1 6 7 -1 6 8 , K u b ia k 1 6 0 -1 6 1 .
Tam że, V I I I 5 , 10, CSEL 3 3 , 178, K u b ia k 1 7 1 .
P o r . ta m ż e , V II 7 , 11, CSEL 3 3 , 1 5 2 -1 5 3 ; V I I I 5 , 1 0 -1 1 , CSEL 3 3 , 1 7 7 -1 7 9 ; IX 1, 1, CSEL 3 3 , 1 9 6 -1 9 7 .
P o r . ta m ż e , V I I I 1 1 , 2 5 - 1 2 , 3 0 , CSEL 3 3 , 1 9 1 -1 9 6 . P o r . ta m ż e , I 1 1 , 1 7 , CSEL 3 3 , 15.
76
-W I I I k s ię d z e "-Wyznań" A u g u sty n w sk a z u je na d ro g ę p o w ro tu do Boga, k t ó r ą j e s t p o k o rn a p o b o ż n o ść : Bóg p ro w a d z i c z ło w ie k a po
t e j d r o d z e , aby mu u d z i e l i ć p r z e b a c z e n ia g rz e c h ó w , k t ó r e pow ra c a ją c y do N iego w y z n a jc . W arunkiem p r z e b a c z e n ia j e s t je d n a k wy-
49
t r w a ł o ś ć w dobrym . O p is u ją c z a ś sw o je n a w ró c e n ie w V I I I k s i ę
d ze "Wyznań" p o s ł u ż y ł s i ę innym i w y ra ż e n ia m i: z a m ia s t p i s a ć
o " c o n v e r s i o " , u ż y ł te r m in u " s a l u s " - o c a le n ie ^ * ^ . W y ja ś n ie n ia znawców i k o m en tato ró w "Wyznań" p r z e k o n u ją n a s , że owo " o c a l e
n i e " j e s t synonimem n a w r ó c e n ia . B isk u p H ippony ł ą c z y bowiem t e r m in i t r e ś ć te g o sło w a z p rzy p o m n ien iem p r z y p o w ie ś c i o dobrym
p a s t e r z u /Ł k 15, 7 / i o p is a m i in n y c h n aw ró ceń n p . A l i p i u s z a i N e b r y d iu s z a .
W "W yznaniach" spotykam y p o n a d to ro z w a ż a n ia A u g u sty n a na 51
te m a t n a w ró c e n ia w z n a c z e n iu f i l o z o f i c z n y m . s t w o r z e n i a d u c h o -
chowe m uszą z a t w i e r d z i ć p r z y j ę c i e w ezw an ia, j a k i e o tr z y m u ją od Słow a p r z e z w ła sn y r u c h , c z y l i p r z e z z w ró c e n ie s i ę do S ło w a.
Wtedy d o p ie r o i t y l k o wówczas u n i k a j ą p r z e p a ś c i , k t ó r a w o b ra z o wym ję z y k u a u g u s ty ń s k im o z n a c z a b ra k p o d o b ie ń s tw a do Boga i s t a j ą s i ę z d a tn e żyć z g o d n ie z m ą d r o ś c ią . B i b l i j n e z d a n ie z k s i ę g i R o d z a ju : "N iech s i ę s t a n i e ś w i a t ł o ś ć / i , 3 / o z n a c z a p r z e j ś c i e s tw o r z e n ia duchowego od b ra k u form y do fo rm y , c z y l i od n ie d o s k o - 5 2 . Ź ródłem n a ł o ś c i do d o s k o n a ło ś c i ty c h ro z w a ż a ń j e s t f i l o z o f i a P l o t y n a , a ś c i ś l e j mówiąc - je g o m e ta f iz y k a , w ed le k t ó r e j n i ż s z e h i p o s t a z y /u m y s ł i d u s z a / p o c h o d z ą od n a j w y ż s z e j , c z y l i od P r a - j e d n i , do k t ó r e j n i ż s z e s i ę w zn o szą. B yty p o ch o d n e o tr z y m u ją s w o ją p e łn ą i s t o t ę p r z e z p o w ró t do ź r ó d ł a b y tu / e p i s t r o f e / ; ta k n p . um ysł z w ra c a s i ę do sw o jeg o ź r ó d ł a c z y l i do P r a j e d n i
i do j e j " s p o j r z e n i a " . Nauka A u g u sty n a o p o w ro c ie ma z w ła s z c z a z n a c z e n ie d l a m e t a f i z y k i b y tu h i s t o r y c z n e g o , k t ó r y s t a n o w i ł
p rz e d m io t b ad ań w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h .
N ie t y l k o w "W y zn an iach ", a l e i w in n y c h p ism a c h z n a jd u
jemy w ypow iedzi A u g u sty n a o k o n w e r s j i , k t ó r e można by p r z e d s t a w ić w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m . N a jp ie rw p i s z e o n i e j w p o c h o dzącym z l a t 3 9 1 -3 9 5 t r a k t a c i e "O w o ln e j w o l i " : 49 50 51 52 P o r . P o r . P o r . P o r . C o n f e s s io n e s I I I 4 , 8 , ta m ż e , V I I I 3 , 6 , CSEL ta m ż e , X I I I 1, 1 - 2 , 2, ta m ż e , X I I I 3 , 4 , CSEL CSEL 33, 3 3 , 174. CSEL 33, 3 3 , 3 4 7 . 4 9 - 5 0 . 3 4 4 -3 4 6
TT " G rz e s z y z a ś w o la , k t ó r a o d w r ó c i ł a s i ę od n ie z m ie n n e g o i w s p ó ln e g o d o b r a , a z w r ó c i ł a s i ę / c o n v e r s a / a l b o ku swemu d o b ru o s o b is te m u , a l b o ku z e w n ę tr z n e mu, a l b o k u n iż s z e n m " 5 3 , " /A d a m a / p o to m stw o , c h o c ia ż c i e l e s n e i ś m i e r t e l n e , m ogło s t a ć s i ę s w o je g o r o d z a j u p ię k n e m i o z d o b ą z i e m i . N a to m ia s t gdyby p ł o d z i ł /A d am / d z i e c i l e p s z e
od s i e b i e , n i e b y ło b y s p r a w i e d l i w o ś c i . L ecz aby k a ż d y m ógł o d n i e ś ć z w y c ię s tw o nad c i e r p i e n i e m , n a k t ó r e z a s ł u ż y ł r o d z ą c s i ę w o d w ró c e n iu / e x a v e r s i o n e / od B oga, t r z e b a b y ł o , żeby n a d r o d z e p o w r o tn e j / e x c o n v e r s i o n e / z n a l a z ł B oga, k t ó r y by n i e t y l k o n i e p r z e s z k a d z a ł j e g o d o b r e j w o l i , l e c z j e s z c z e w spo m ag ał j ą " 5 4 . W p ie rw s z y m t e k ś c i e c z a s o w n ik " c o n v e r t e r e " u ż y ty j e s t n a o z n a c z e n i e z w r o tu k u z ł u , a n i e ku d o b r u , z c z e g o w y n ik a , że Augu s t y n u ż y w a ł go c z a se m r ó w n ie ż w s e n s i e ujem nym . V/ d ru g im n a t o m i a s t f r a g m e n c ie dwa z n a n e w y r a ż e n ia u ż y te s ą j u ż w s e n s i e z w r ó c e n ia s i ę do B oga. A n a lo g ic z n e w y r a ż e n ia sp o ty k am y n a s t ę p n i e w j e g o p o le m ic z n y ch p is m a c h z d o n a t y s t a m i , a s z c z e g ó l n i e w pochodzącym z l a t 4 0 0 -4 0 1 t r a k t a c i e "0 c h r z c i e " : "N ie n a le ż y r o z p a c z a ć co do n a w r ó c e n ia k o g o k o lw ie k , c z y g r z e s z n i k z n a j d u j e s i ę p o z a K o ś c io łe m ,c z y w K o ś c i e l e , j a k d łu g o c i e r p l i w o ś ć Boga d o p ro w a d z a go do p o k u ty " 5 5 .
B isk u p H ip p o n y j a k o d u s z p a s t e r z b u d z i w ię c w g r z e s z n i k a c h , czy t o w k a t o l i k a c h , czy w d o n a t y s t a c h , u f n o ś ć w c i e r p l i w o ś ć B ożą, k t ó r a z t e g o powodu d o p ro w a d z i i c h do p o k u t y . W d z i e l e tym
z d a j e s i ę on r ó w n ie ż p rzy jm o w ać c h r z e s t k r w i , u z u p e ł n i a j ą c go j e d n a k tym , co o b e c n ie nazyw a s i ę c h r z te m p r a g n i e n i a ^ ^ :
"Gdyby n i e m ożna b y ło z powodu t r u d n y c h o k o l i c z n o ś c i u d z i e l i ć c h r z t u , w i a r a i n a w r ó c e n ie s e r c a w pewnym s t o p n i u / t j . p r z e z c h r z e s t p r a g n i e n i a / u z u p e ł n i a j ą t e n b r a k w ody"57. 53 De l i b e r o a r b i t r i o I I 19, 5 3 , CCL 2 9 , 2 7 2 , tłu m . A. T rom - b a l a , DF I I I 1G2. 54 Tam że, I I I 2 0 , 5 5 , CCL 2 9 , 3 0 7 , T ro m b a la ,D F I I I 2 1 5 . 55 De b a p tis m o c o n t r a D o n a t i s t a s IV 14, 2 1 , CSEL 5 1 , 2 4 6 . 56 P o r . ta m ż e , IV 2 2 , 2 9 , CSEL 5 1 , 2 5 7 -2 5 8 . 57 P o r^ ta m ż e , IV 2 5 , 3 2 , CSEL 5 1 , 2 6 0 -2 6 1 .
N asz O jc ie c K o ś c i o ł a p o ś w ię c a t a k ż e p a r ę uwag s to s u n k o w i c h r z t u do n a w r ó c e n ia :
" C h r z e s t może i s t n i e ć w c z ło w ie k u , k t ó r e g o s e r c e s i ę n a w r ó c i ł o . Owo n a w r ó c e n ie może i s t n i e ć b ez c h r z t u , a l e n i e w ł ą c z n o ś c i z p o g a r d ą c h r z tu " 5 S * P odobne m y ś li o n a w ró c e n iu w y r a ż a ł św. A u g u s ty n w swym monu m en taln y m d z i e l e "0 p a ń s tw ie Bożym": "P raw d a p r o s t u j e b ł ą d , w i a r a o d p i e r a n i e w i a r ę , a n a w r ó c e n ie s i ę n a p r a w ia s k u t k i o d w r ó c e n ia s i ę / . . . / t o , co u s t a n o w i ł o o d w ró c e n ie s i ę od k u l t u i b o s k i e j r e l i g i i , u s u n ę ł o n a w r ó c e n ie s i ę do je d y n e g o , p ra w d z iw e g o i ś w i ę t e g o B o g a " 5 9 .
Ł atw o z a u w a ż y ć , że B isk u p p r z e c i w s t a w i a w powyższym t e k ś c i e te r m in y : " a v e r s i o " - o d w ró c e n ie s i ę i " c o n v e r s i o " - n a w ró c e n i e s i ę , n a p ra w ę z a ś o d w ró c e n ia p r z y p i s u j e n a w r ó c e n iu . C iek aw ą w r e s z c i e m y śl n a te m a t n a w r ó c e n ia sp o ty k a m y w j e go l i ś c i e do H o n o ra ta z 412 r . : "Bóg taić s t w o r z y ł rozum ne s t w o r z e n i e / c z y t o d u c h a a n i e l s k i e g o , c z y d u s z ę l u d z k ą / , że samo s i e b i e n i e może u s z c z ę ś l i w i ć . J e ś l i je d n a k s k i e r u j e s i ę ono k u D obru N ie sk o ń c z o n e m u - s t a j e s i ę s z c z ę ś l i w e , j e ś l i z a ś o d w r ó c i s i ę od D o b ra N a jw y ż s z e g o , j e s t nędznym s tw o r z e n ie m . O d w ró c e n ie s i ę od N a jw y ż sz e g o D o b ra - j e s t je g o w adą, a z w r ó c e n ie s i ę z a ś do n ie g o - j e s t c n o tą " 6 C n o c ie w ię c c z ł o w i e k a , w s p a r t e j ł a s k ą B o żą, p r z y p i s u j e A u g u sty n m ożność s k i e r o w a n i a s i ę k u A b s o lu to w i. K s. W acław E b o ro w ic z - P e l p l i n 58 59 60 P o r . ta m ż e , CSEL 5 i , 2 6 0 . De C i v i t a t e D ei V I I I 2 4 , /Ś w . A u g u s ty n , O p a ń s tw ie 1 , CCL 4 7 , 2 4 3 , tłu m . W Bożym, W arszaw a 1 9 7 7 /, K o r n a to w s k i I 4 0 5 - 4 0 6 . E p i s t u l a 1 4 0 , 2 3 , 5 6 , CSEL 4 4 , 2 0 2 .
79*
QUID SANCTUS AUGUSTINUS OE SUA CONVERSIOHE TRADIDERIT? /A rg u m e n tu m /
Quomodo S . A u g u s t i n u s , s i d e e i u s i n t e l l e c t u a c s p i r i t u a g i t u r e v o l v i t u r , e " C o n f e s s i o n i b u s " e iu s q u e d i a l o g i s l e c t i s
p a t e t . Ite m q u e e i u s anim us n o b is c o n s i d e r a n d u s e s t q u i suum ad P a tre m r e d i t u m o s t e n d i t . A u g u s tin u s e l o q u e n t i a e C a r t h a g i n e s t u d e n s m o r a le d i s c r i m e n p rim o t r a n s i i t , s e d ad s a p i e n t i a m , q u a m C i c e r o i n " H o r t e n s i o " l a u d a v i t , s e c o n v e r t i t . P r a e t e r e a eodem f e r e te m p o re M a n ic h a e i e i o c c u r r e r u n t . C u iu s d o c t r i n a e e t r e l i g i o n i s c a r d o p e r s u a s i o M a n ic h a e o ru m d e bono e t d e m ało f u i t . A u g u s tin u s p e r novem a n n o s m a n ic h a e u s - a u d i t o r f u i t ,
s e d cum decim um annurn i s t i u s p r o f e s s i o n i s a g e r e t , d e v e r i t a t e d o c t r i n a e M a n ic h a e o ru m d u b i t a r e c o e p i t . Autumno anno p o s t
C h ris tu m n atu m 384 M ed io lan u m v e n i t , u t e lo q u e n tia m d o c e r e t ,
e t tu n c novum d i s c r i m e n p h ilo s o p h ic u m e t m o ra le p e r p a s s u s e s t . P y r r h o n e o s v i x e t C ic e ro n e m , q u i p h ilo s o p h ia m q uae p r o b a b i l i t a t e t u e b a t u r s i g n i f i c a b a t , immo M e d io la n ! e t te m p o re p r a e d i c a t i o n u m A m b ro s ii P lo .tin u m e ti a m c o g n o v i t e t c u i u s f a u t o r e s s e c o e p i t . I l l e a u te m p h i l o s o p h u s d i f f i c u l t a t e s a M a n ic h a e is n o t a s s o l v i t , s e d e t P l a t o n i c i cum I n c a r n a t i o n e m C h r i s t i r e i c e r e n t im p e d im e n - t a i n t e l l e c t u i A u g u s t i n i f a c i e b a n t . O e n iq u e s a n c t u s P a u lu s d i - l i g e n t i s s i m e ab A u g u s tin o l e g e b a t u r , q u i e t a d e i u s c o n v e r s io n e m peragenda^a p lu rim u m v a l u i t . Q u ib u s e x p o s i t i s ^ q u i d A u g u s tin u s d e c o n v e r s i o n e e t i n " C o n f e s s i o n i b u s " e n a r r a t a s e n s e r i t c o g n o s c im u s l i i i c o n v e r s i o eadem e s t ac P a tre m r e d i t u s . Quam A u g u s tin u s ite m m i s e r i c o r d i a m e t s a l u t e m a p p e l l a t . P l o t i n u s quoque m e t a p h i s i c u s
de r e d i t u / ć i t Ł c r r p o < p i 1 / s c r i p s i t . A l i i s E p i s c o p i H ip p o n e n s is o p e r i bus c o g n i t i s eandem d o c tr in a m a c i n " C o n f e s s i o n i b u s " ad m issam
