ISSN 1509-1619
Magdalena Dąbrowska Instytut Rusycystyki Uniwersytet Warszawski
ZE STUDIÓW NAD TWÓRCZO ĝCIĄ MICHAI àA NIKITICZA MURAWIOWA
(W ĄTEK BOLESàAWA KRZYWOUSTEGO I ZBIGNIEWA)
Key words: Mikhail Muraviov, tragedy, ballad, Bolesáaw Krzywousty, Zbigniew
W czasopiĞmie „ɋɵɧ Ɉɬɟɱɟɫɬɜɚ” w 1814 roku zostaá zamieszczony artykuá Kon- stantina Batiuszkowa o poĞmiertnym wydaniu utworów Michaiáa Nikiticza Murawiowa z 1810 roku [Ȼɚɬɸɲɤɨɜ 1814, 87-116]. Recenzent wyodrĊbniá w twórczoĞci Mura- wiowa kilka gáównych grup („rozmowy martwych”, proza, prace historyczne, utwory filozoficzne) i po ich scharakteryzowaniu sformuáowaá wniosek, Īe odznacza siĊ ona bogactwem myĞli i czystoĞcią stylu. Artykuá Batiuszkowa posáuĪyá za sáowo wstĊpne do trzytomowego wydania dzieá wszystkich Murawiowa z lat 1819-1820 [Ȼɚɬɸɲɤɨɜ 1819, I, I-XXX].
Wystarczy rzut oka czy to na spis treĞci poszczególnych tomów z lat 1819-1820, czy to na artykuá Batiuszkowa, aĪeby stwierdziü, Īe tematyka historyczna stanowi jeden z motywów przewodnich twórczoĞci Michaiáa Murawiowa (1757-1805), poety, prozaika, dramaturga, táumacza, czynnego na rosyjskiej scenie literackiej od lat siedemdziesiątych XVIII stulecia i reprezentującego jej „skrzydáo” sentymentalne [zob. Ⱥɥɩɚɬɨɜɚ 2002, 135-140]. Wybór tematyki historycznej – mniej lub bardziej znanych epizodów oraz postaci z dziejów ojczystych i powszechnych na przedmiot zainteresowania w duĪym stopniu wiąĪe siĊ w jego przypadku z peánieniem obowiązków nauczyciela wielkich ksiąĪąt Aleksandra i Konstantego. W kontekĞcie tej sfery dziaáalnoĞci Murawiowa oraz wydarzeĔ wspóáczesnych Batiuszkow pisaá w roli historii w wychowaniu:
Ɇɵ ɧɚɞɟɟɦɫɹ, ɱɬɨ ɥɸɞɢ, ɡɚɧɢɦɚɸɳɢɟɫɹ ɨɬɟɱɟɫɬɜɟɧɧɨɸ ɂɫɬɨɪɢɟɸ, ɨɬɞɚɞɭɬ ɨɬɱɟɬ ɱɢɬɚɸɳɟɣ ɩɭɛɥɢɤɟ ɜ ɫɢɯ ɛɟɫɰɟɧɧɵɯ ɨɬɪɵɜɤɚɯ, ɚ ɧɚɫɬɚɜɧɢɤɢ ɜɤɥɸɱɚɬ ɢɯ ɜ ɱɢɫɥɨ ɤɧɢɝ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɵɯ ɱɬɟɧɢɸ ɸɧɨɲɟɫɬɜɚ. ɂɫɬɨɪɢɹ ɧɚɲɚ, ɢɫɬɨɪɢɹ ɧɚɪɨɞɚ, ɭɞɢɜɢɜɲɟɝɨ ɜɨɟɧɧɵɦɢ ɩɨɞɜɢɝɚɦɢ ɜɫɸ ȿɜɪɨɩɭ, ɞɨɥɠɧɚ ɛɵɬɶ ɧɚɲɢɦ ɥɸɛɢɦɵɦ ɱɬɟ- ɧɢɟɦ, ɨɬ ɫɚɦɨɝɨ ɞɟɬɫɬɜɚ [Ȼɚɬɸɲɤɨɜ 1814, 105].
Rys szczególny postawy Murawiowa stanowi przy tym podejmowanie prób odpowie- dzi na pytania, czym jest historia i jakie znaczenie ma wiedza o procesie dziejowym:
ɂɫɬɨɪɢɹ ɧɟ ɟɫɬɶ ɛɟɡɩɨɥɟɡɧɨɟ ɡɧɚɧɢɟ ɦɚɥɨɜɚɠɧɵɯ ɩɪɢɤɥɸɱɟɧɢɣ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɫɥɭ- ɱɢɥɢɫɶ ɫ ɤɚɤɢɦ-ɧɢɛɭɞɶ ɱɚɫɬɧɵɦ ɱɟɥɨɜɧɤɨɦ ɢɥɢ ɨɛɳɟɫɬɜɨɦ, ɢ ɤɨɬɨɪɵɯ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɟ ɩɪɨɫɬɢɪɚɥɨɫɶ ɞɚɥɟɟ ɬɟɫɧɵɯ ɩɪɟɞɟɥɨɜ ɟɝɨ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ. ɂɫɬɨɪɢɹ (…) ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹ- ɟɬ ɧɚɪɨɞɵ, ɫɢɢ ɜɟɥɢɤɢɟ ɫɟɦɟɣɫɬɜɚ ɱɟɥɨɜɟɱɟɫɤɨɝɨ ɪɨɞɚ, ɩɪɨɯɨɞɹɳɢɟ ɩɨɫɬɟɩɟɧɧɨ ɪɚɡɥɢɱɧɵɟ ɜɨɡɪɚɫɬɵ ɢ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ. (…) ɉɨɞɨɛɧɨ ɤɚɤ ɡɚɠɢɝɚɸɬ ɨɝɧɢ ɧɚ ɨɫɬɪɨɜɚɯ ɢ ɜɨɡɜɵɲɟɧɢɹɯ ɩɨɫɪɟɞɢ ɦɨɪɹ, ɭɫɵɩɚɧɧɨɝɨ ɤɚɦɟɧɶɹɦɢ, ɞɥɹ ɢɡɛɚɜɥɟɧɢɹ ɦɨɪɟɩɥɚ- ɜɚɬɟɥɹ ɨɬ ɧɟɦɢɧɭɟɦɨɝɨ ɤɨɪɚɛɥɟɤɪɭɲɟɧɢɹ: ɬɚɤ ɂɫɬɨɪɢɹ ɜɨɡɧɨɫɢɬ ɫɜɟɬɢɥɶɧɢɤ ɫɜɨɣ ɧɚɞ ɩɪɟɬɤɧɨɜɟɧɢɹɦɢ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɭɝɪɚɠɚɸɬ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚɦ ɛɟɞɫɬɜɢɹɦɢ ɢ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɟɦ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1819c, II, 3-4].
Wyrazem zainteresowania Murawiowa historią Polski staáy siĊ nieukoĔczona tra- gedia Bolesáaw1, nad którą pracowaá od poáowy lat siedemdziesiątych, oraz ballada Bolesáaw, król polski [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1967, 238-241], powstaáa w latach dziewiĊüdziesią- tych XVIII stulecia i opublikowana zostaáa po raz pierwszy w czasopiĞmie „ȼɟɫɬɧɢɤ ȿɜɪɨɩɵ” w 1810 roku [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1810, 45-47]. Oba utwory, których dokáadny czas powstania jest trudny do ustalenia, stawaáy siĊ juĪ przedmiotem naukowych rozwaĪaĔ, ale stosunkowo rzadko – chyba tylko w pracach L.W. Kriestowej [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 71-82]
i Jana Oráowskiego [Oráowski 1992, 35-37] z punktu widzenia sposobu przedstawienia wątku z dziejów Ğredniowiecznej Polski. Ten wątek to rywalizacja synów Wáadysáawa Hermana, Bolesáawa Krzywoustego i starszego od niego Zbigniewa. Mowa jest wiĊc o początku XII wieku, mniej wiĊcej przedziale czasowym od roku 1102 (podziaá ziem po Ğmierci Wáadysáawa Hermana) i 1103 (sprowokowany przez Zbigniewa najazd czeski na znajdujący siĊ we wáadaniu Bolesáawa Krzywoustego ĝląsk) do lat 1111/1112 (Ğmierü Zbigniewa). JeĪeli juĪ badacze ustosunkowywali siĊ do obu utworów Murawiowa, to zwykle poprzestawali na ogólnikowych stwierdzeniach w rodzaju: „Bolesáaw, król polski byá rezultatem wieloletniej pracy autora nad [tym – M.D.] wątkiem (jeszcze na początku lat siedemdziesiątych pisaá on tragediĊ Bolesáaw); zawarte zostaáy w nim elementy przy- száych tematów balladowych: mamy tu i romantyczny klimat czasów rycerskich, i miáoĞü, i wojnĊ, i bratobójstwo, i «miejsca ĞwiĊte»” [Ʉɭɥɚɤɨɜɚ 1947, 458]2. Badania nad Bole- sáawem, królem polskim koncentrowaáy siĊ na kwestiach genologicznych, a mianowicie przynaleĪnoĞci utworu do gatunku ballady w jej odmianie rycerskiej, reprezentowanej równieĪ przez Grafa Gwarinosa Nikoáaja Karamzina i Byl Iwana Dmitriewa. PrzyjĊcie tej perspektywy oznaczaáo, Īe np. Lucjan Suchanek wynotowywaá co prawda Ĩródáa wiedzy historycznej Murawiowa, lecz na plan pierwszy wysuwaá problem wyróĪników
1 BazĊ tekstową stanowi w niniejszym artykule tzw. rĊkopis A Bolesáawa, opublikowany i skomentowany z perspektywy tekstologicznej (wraz z rĊkopisem B i wariantami brudnopisowymi) przez Wáadimira Toporowa;
[zob. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ, Ȼɨɥɟɫɥɚɜ 2001, 40-55]. Tzw. rĊkopis A obejmuje akty I (sceny 1, 2, 3, 4, 5, 6), II (bez wyodrĊb- nienia scen) oraz III (scena bez oznaczenia numeru oraz sceny 4 i 5). NieukoĔczenie przez Murawiowa tragedii pociąga za sobą oczywiste problemy interpretacyjne: np. nie mamy pewnoĞci, czy to, Īe nie pojawia siĊ w niej Zbigniew (przyrodni brat tytuáowego Bolesáawa), byáo celowym posuniĊciem dramaturga, czy teĪ po prostu nie zdąĪyá on wprowadziü tej postaci.
2 Tu i dalej, o ile nie podano inaczej, przekáad wáasny – M.D.
gatunkowych („fabuáĊ – zgodnie z wymogami gatunku – ograniczyá poeta do kilku epi- zodów i wyáączyá wszystkie postacie drugoplanowe; (…) potĊguje on elementy fikcji literackiej, wprowadzając (…) momenty grozy i niezwykáoĞci” itd. [Suchanek 1972, 14;
por. Ⱦɭɲɢɧɚ 1978, 39-49]). Lepiej z punktu widzenia studiów nad rosyjsko-polskimi relacjami literackimi prezentują siĊ badania nad tragedią Bolesáaw, sytuowaną przez Wáadimira Toporowa w „pozytywnej” czĊĞci „przestrzeni rosyjsko-polskich związków kulturalnych” [Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 39] (okreĞlenie „pozytywna” naleĪy rozumieü jako ton ĪyczliwoĞci, wspóáczucia czy przynajmniej neutralnoĞci). Jednak nawet w komentarzach tego badacza, czoáowego interpretatora tragedii Murawiowa, wątek polski „rozpáywa siĊ”
w analizie tekstologicznej i zarysie táa literacko-kulturowego (kroniki Ğredniowieczne, piĞmiennictwo historyczne czasów oĞwiecenia, rosyjskie tragediopisarstwo klasycystycz- ne itp.) [Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 29-302]. Pozostaáa czĊĞü dorobku literackiego Murawiowa rozpatrywana byáa przede wszystkim z perspektywy jego postawy estetycznej i stylu wypowiedzi artystycznej [zob. Ȼɪɭɯɚɧɫɤɢɣ 1959, 157-171; Ɏɨɦɟɧɤɨ 1984, 52-70] oraz realizacji programu sentymentalizmu [zob. Ɍɟɬɟɧɢ 1979, 419-426; Ɋɨɫɫɢ 1995, 114-146].
Osobną kwestiĊ stanowią studia nad jego spuĞcizną epistolograficzną [ɉɢɫɶɦɚ 1980, 259-377], czĊĞciowo równieĪ rzucającą Ğwiatáo na utwory o Bolesáawie. Z zapomnienia wciąĪ wydobywane są teĪ kolejne teksty (nie tylko oryginalne, ale takĪe przekáady) pisarza [zob. Ʌɚɡɚɪɱɭɤ 2006, 312-316]. Przegląd spuĞcizny Murawiowa, której waĪną czĊĞü stanowią teĪ notatki o charakterze autotematycznym, pozwala stwierdziü, Īe wątek Bo- lesáawa i Zbigniewa naleĪaá do tych, do których byá on szczególnie przywiązany.
Gdyby tak nie byáo, zapewne nie podejmowaáby go na przestrzeni trzech dziesiĊcio- leci w tragedii oraz balladzie i z pewnoĞcią nie pozostawiáby w notatkach nastĊpującej deklaracji: „ə ɪɟɲɢɥɫɹ: ɢɥɢ ɫɨɜɫɟɦ ɧɟ ɩɢɫɚɬɶ ɫɬɢɯɨɜ ɢɥɢ ɤɨɧɱɢɬɶ Ȼɨɥɟɫɥɚɜɚ. ɋɢɦ ɫɨɱɢɧɟɧɢɟɦ ɯɨɱɭ ɹ ɛɵɬɶ ɢɡɜɟɫɬɟɧ. ɏɨɱɭ ɢɞɬɢ ɬɨɸɠɟ ɫɬɟɡɟɸ, ɤɚɤɨɸ ɲɥɢ ɋɭɦɚɪɨɤɨɜ, ɏɟɪɚɫɤɨɜ, Ɇɚɣɤɨɜ, Ʉɧɹɠɧɢɧ…” [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1820, 270].
Oto zaĞ komentarz do niej redaktora wydania dzieá wszystkich pisarza: „ɉɨɤɨɣɧɵɣ Ɇɭɪɚɜɶɟɜ ɫɞɟɥɚɥ ɩɥɚɧ Ɍɪɚɝɟɞɢɢ Ȼɨɥɟɫɥɚɜɚ. ȼ ɛɭɦɚɝɚɯ ɟɝɨ ɨɫɬɚɥɢɫɶ ɨɞɧɢ ɬɨɥɶɤɨ ɟɟ ɨɬɪɵɜɤɢ” [zob. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1820, 270].
Michaiá Murawiow nie byá jedynym pisarzem rosyjskim XVIII wieku, który podejmo- waá tematy z historii Polski. MoĪna wymieniü dwa gáówne powody zainteresowania nimi.
Pierwszym byáo „krzyĪowanie siĊ” losów politycznych Rosji i Polski, dające o sobie znaü juĪ w Ğredniowieczu i trwające nieprzerwanie do czasów wspóáczesnych. Drugi to wáaĞ- nie owa „aktualnoĞü” spraw polskich, rozgrywanie siĊ waĪnych wydarzeĔ z „udziaáem”
Polski czy jej dotyczących na oczach pisarzy. Takie „spotkanie” dziejowe Rzeczpospolitej i Rosji nastąpiáo w czasach „dymitriad”, przedstawionych przez Aleksandra Sumarokowa w tyranoburczej tragedii Dymitr Samozwaniec (jak zauwaĪa Halina Mazurek-Wita, tra- gedia tyranoburcza jest jedną z trzech odmian rosyjskiej tragedii na tematy historyczne, obok tragedii o dobrym monarsze i tragedii patriotycznej [Mazurek-Wita 1993, 51]).
Na wspóáczesnoĞü – rozbiory Polski wraz z wypadkami je poprzedzającymi – reagowaá Gawriiá DierĪawin (Na zdobycie Warszawy i in.), a takĪe Iwan Dmitrijew (Wiersz na przyáączenie polskich prowincji Kurlandii i Semigalii do Imperium Rosyjskiego), Wasilij Pietrow (Na przyáączenie polskich województw do Rosji) czy Michaiá Chieraskow (Oda
do Jej Cesarskiej WysokoĞci na zwyciĊstwa w Polsce) [Oráowski 1995, 177-187]. Przy- káady moĪna mnoĪyü. Ten stan rzeczy potwierdza zawartoĞü czasopism drugiej poáowy XVIII – początku XIX stulecia, przy czym nie tylko o charakterze literackim. Oryginalną odpowiedĨ na wydarzenia wspóáczesne stanowiá artykuá O zbytku i modach w Polsce…, opublikowany w czasopiĞmie „Ɇɚɝɚɡɢɧ ɚɝɥɢɧɫɤɢɯ, ɮɪɚɧɰɭɡɫɤɢɯ ɢ ɧɟɦɟɰɤɢɯ ɦɨɞ…”
w 1791 roku: uwagi o sposobach ubierania siĊ Polaków áączą siĊ w nim z rozwaĪaniami politycznymi, do których podjĊcia skáoniáo autora pojawienie siĊ „wstąĪek (…) z napisami
«Król z Narodem – Vivat Król! Naród z Królem Vivat Naród»” [Ⱥ* 1791, 8]. Wracając zaĞ do twórczoĞci literackiej Murawiowa, naleĪy dodaü, Īe, po pierwsze, w 1774 roku napisaá on OdĊ na czeĞü jej wysokoĞci Katarzyny II… z okazji zawarcia pokoju Rosji z Portą OttomaĔską (Ɉɞɚ ɟɟ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɫɤɨɦɭ ɜɟɥɢɱɟɫɬɜɭ ɝɨɫɭɞɚɪɵɧɟ ȿɤɚɬɟɪɢɧɟ II…
ɧɚ ɡɚɦɢɪɟɧɢɟ Ɋɨɫɫɢɢ ɫ ɉɨɪɬɨɸ Ɉɬɬɨɦɚɧɫɤɨɸ), w której poruszyá problem stosunku Katarzyny II do Polski w czasie wojny z Turcją z lat 1768-1774, oraz, po drugie, do his- torii i wspóáczesnoĞci Polski odniósá siĊ on w Próbach historii… (Ɉɩɵɬɵ ɢɫɬɨɪɢɢ…), zawierających obszerne fragmenty o wsparciu polskich elit spoáecznych dla Dymitra SamozwaĔca, i w szkicu Osiemnasty wiek (Ɉɫɦɵɣɧɚɞɟɫɹɬɶ ɜɟɤ), w którym oĞwiadczyá rzeczowo: „Polska znika z grona niezaleĪnych paĔstw” [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1819b, II, 84].
Pomysá podjĊcia wątku Bolesáawa Krzywoustego i Zbigniewa powstaá pod wpáywem tragedii Woltera i Johanna Eliasa Schlegla, zarysu dziejów Rosji Fiodora Emina (Ɋɨɫɫɢɣ- ɫɤɚɹ ɢɫɬɨɪɢɹ ɠɢɡɧɢ ɜɫɟɯ ɞɪɟɜɧɢɯ ɨɬ ɫɚɦɨɝɨ ɧɚɱɚɥɚ Ɋɨɫɫɢɢ ɝɨɫɭɞɚɪɟɣ, 1767-1769) i „kroniki” Herborga (które Murawiow wymieniá w notatce z lat siedemdziesiątych [zob.
Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 85]), a takĪe Historii Polskiej Pierre’a Josepha de la Pempie Solignaca (o której wspomniaá w innej notatce z koĔca tego dziesiĊciolecia [zob. Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 86]) oraz tragedii Aleksandra Sumarokowa (o czym Ğwiadczy list pisarza do siostry Fiedosji z 23 listopada 1777 roku, w którym – zapytany o Bolesáawa nazwaá Choriewa, Siniawa i Truwora oraz SemirĊ „chefs-d’oeuvre” [ɉɢɫɶɦɚ 1980, 320]). Nie jest to teĪ przypadek, Īe w przytoczonej notatce wymieniá Sumarokowa czy Jakowa KniaĪnina.
Jak widaü, Ĩródáa inspiracji byáy dwojakiego rodzaju zarówno historyczne, jak i litera- ckie. JednoczeĞnie naleĪy pamiĊtaü jednak, co podkreĞlaá Marian Plezia w komentarzu do kroniki Galla Anonima, iĪ „kategoryczne przeciwstawienie historii (jako nauki) oraz literatury piĊknej jest stosunkowo ĞwieĪej daty”, bowiem „jeszcze w XIX wieku (…) pa- nowaá pogląd, Īe dzieáo historyczne jest utworem zarówno naukowym, jak historycznym, który prawdziwoĞü treĞci winien áączyü z literackimi walorami przedstawienia” [Plezia 1996, LVII]3. W kontekĞcie pracy Fiodora Emina naleĪy dodaü, Īe spod pióra tego pisarza w 1766 roku wyszedá przekáad Historii Polskiej Solignaca oraz rok póĨniej Historii Piotra Pierwszego Woltera [zob. Ɉɥɶɲɟɜɫɤɚɹ, Ɍɪɚɜɧɢɤɨɜ 2002, 222]. Zgodnie z ustaleniami Kriestowej, przy pisaniu ballady o Bolesáawie Murawiow korzystaá takĪe z bazującego na polskich i ruskich kronikach opracowania Contanta d’Orville’a [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 79]. WĞród prac, z których Murawiow z kolei nie korzystaá, znalazáa siĊ, na co zwróciá uwagĊ Toporow, Kronika polska Galla Anonima [zob. Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 88].
3 JuĪ Kwintylian pisaá, Īe historia jest „najbardziej zbliĪona do poezji, jest wiĊc jakby niewiązaną pieĞnią; ce- lem jej takĪe jest przede wszystkim opowiadanie, a nie dowodzenie sáusznoĞci spraw” [Kwintylian 2002, 249].
Przegląd Ĩródeá, z których Murawiow czerpaá wiedzĊ o historii Bolesáawa Krzywo- ustego i Zbigniewa, pozwala wysunąü pogląd, Īe zainteresowaü mogáa go ona przede wszystkim swoim dramatyzmem. Za Marianem Plezią moĪna streĞciü ją w nastĊpujący sposób:
…byá to (…) okres jego [Bolesáawa – M.D.] wspóárządów ze starszym przyrodnim bratem Zbigniewem, wspóárządów wykonywanych zrazu na prawach ksiĊcia-juniora, zaleĪnego od star- szego brata, nastĊpnie na zasadzie równoĞci ich obu, a na koniec w charakterze zwierzchnika, gdyĪ Bolesáaw najpierw zmusiá brata do uznania siĊ za swego wasala, a niebawem wygnaá go z kraju. Zwykáą w takich razach koleją rzeczy wygnany brat zwróciá siĊ o pomoc do ówczesnego króla, a niebawem cesarza niemieckiego, Henryka V, co pociągnĊáo za sobą zbrojną interwencjĊ niemiecką w Polsce na jego korzyĞü. (…) Interwencja ta zaáamaáa siĊ jednak wobec zrĊcznej i uporczywej obrony Krzywoustego na ĝląsku, a zawiedziony w swych nadziejach Zbigniew musiaá czekaü jeszcze trzy lata, zanim z okazji dynastyczno-politycznych ukáadów z Czechami Bolesáaw zezwoliá mu (…) na powrót do kraju pod warunkiem, Īe zadowoli siĊ stanowiskiem zwykáego wasala, a zrezygnuje z praw suwerennych. Decyzja powrotu okazaáa siĊ (…) dla Zbi- gniewa fatalna i niebawem po przybyciu, pod pozorem, Īe wystąpieniami swymi uzurpuje sobie prawa zwierzchnie, zostaá uwiĊziony i z rozkazu brata oĞlepiony, a w nastĊpstwie okaleczenia zmará [Plezia 1996, XXV].
O tym dramatyzmie dają wyobraĪenie takĪe same tytuáy rozdziaáów w popularnej pracy Stanisáawa Rosiaka o Zbigniewie i jego czasach: coĞ dramatycznego byáo juĪ w pochodzeniu Zbigniewa, „syna naáoĪnicy” Wáadysáawa Hermana, w tym, Īe bywaá on
„w áasce i nieáasce u ojca”, w „rozprawie z Sieciechem” i „wáadztwie”, wreszcie „dwóch powrotach: niechlubnym i tragicznym” [Rosiak 2002]. Za Karolem MaleczyĔskim moĪna powtórzyü, Īe Wáadysáaw Herman nie przewidziaá, Īe „obaj synowie, róĪni wiekiem, tem- peramentem, zamiáowaniami, nie bĊdą (…) skáonni przestrzegaü postanowieĔ testamentu ojcowskiego, lecz od samego początku bĊdą dąĪyü do zniszczenia tak kunsztownie przez ojca wzniesionej równowagi siá” [MaleczyĔski 2010, 55].
Po drugie, atrakcyjna musiaáa wydawaü siĊ Murawiowowi moĪliwoĞü wykorzystania przy relacjonowaniu dziejów Bolesáawa Krzywoustego i Zbigniewa wątku miáosnego.
Odznaczająca siĊ tymi dwiema cechami historia nadawaáa siĊ wiĊc jako kanwa zarówno tragedii, jak i ballady. W kontekĞcie drugiego gatunku naleĪy pamiĊtaü jednak, Īe okreĞlenie „ballada” zostaáo dodane do tytuáu Bolesáawa, króla polskiego w zbiorze z 1810 roku [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1967, 352 (przypis)]4, czyli w czasach, gdy gatunek ten nie tylko przestaá byü w literaturze rosyjskiej nowoĞcią, lecz przede wszystkim za sprawą Wasilija ĩukowskiego – zdąĪyá zdobyü juĪ duĪą popularnoĞü.
JeĞli oprzeü siĊ na najobszerniejszym wariancie tragedii Bolesáaw, to okaĪe siĊ, Īe wątki polityczny i miáosny (rywalizacja braci o wáadzĊ i rĊkĊ kobiety) splatają siĊ ze sobą juĪ w pierwszej scenie, w której udziaá biorą Bolesáaw i jego doradca, ĩyromysá.
Zbigniew w sztuce Murawiowa nie pojawia siĊ wcale. W pierwszej scenie doradca Bo- lesáawa stwierdza wiĊc:
4 Chodzi o: ɋɨɛɪɚɧɢɟ ɪɭɫɫɤɢɯ ɫɬɢɯɨɬɜɨɪɟɧɢɣ, ɜɡɹɬɵɯ ɢɡ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ ɥɭɱɲɢɯ ɫɬɢɯɨɬɜɨɪɰɟɜ ɪɨɫɫɢɣɫɤɢɯ ɢ ɢɡ ɦɧɨɝɢɯ ɪɭɫɫɤɢɯ ɠɭɪɧɚɥɨɜ, ɢɡɞɚɧɧɨɟ ȼɚɫɢɥɢɟɦ ɀɭɤɨɜɫɤɢɦ, ɱ. 2, Ɇɨɫɤɜɚ 1810.
ɂ ɦɧɸ ɹ, Ƚɨɫɭɞɚɪɶ, ɡɪɹ ɨɛɪɚɡ ɬɜɨɣ ɫɦɭɳɟɧ, ɑɬɨ ɝɨɪɟɫɬɢɸ ɛɵɥ ɬɜɨɣ ɭɦ ɨɬɹɝɨɳɟɧ, Ʉɨɝɞɚ ɬɜɨɢɯ ɩɨɛɟɞ ɩɨɜɫɛɞɚ ɦɱɢɬɫɹ ɫɥɚɜɚ, ɂɥɢ ɭɠ ɞɧɟɫɶ ɋɛɢɝɧɟɣ ɬɪɟɜɨɠɢɬ Ȼɨɥɟɫɥɚɜɚ?
Ɉɬɟɱɟɫɬɜɚ ɬɵ ɞɪɭɝ, ɚ ɨɧ ɟɝɨ ɡɥɨɞɟɣ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ, Ȼɨɥɟɫɥɚɜ 2001, 40].
na co Bolesáaw odpowiada, Īe mimo wszystko Zbigniew to jego brat i Īe jego wáasna wina wydaje siĊ mu wiĊksza niĪ brata. Powodem ponurego nastroju Bolesáawa jest nie- szczĊĞliwa, bo niemoĪliwa do stáumienia, miáoĞü do ksiĊĪniczki Swienteldy, narzeczonej Zbigniewa:
ə ɫɬɪɚɫɬɟɧ: ɢ ɭɠɟ ɹ ɫɬɪɚɫɬɟɧ ɫɬɚɥ ɧɚ ɜɟɤ.
ɋɬɚɪɚɧɶɹ ɬɳɟɬɧɵ ɜɫɟ ɢ ɜɫɟ ɛɟɫɫɢɥɶɧɵ ɫɪɟɞɫɬɜɚ.
Ⱥɯ! ɋɤɨɥɶɤɨ ɜɨɛɪɚɠɚɥ ɹ ɬɟ ɩɥɚɱɟɜɧɵ ɫɥɟɞɫɬɜɚ, Ʉɨɬɨɪɵ ɫɬɪɚɫɬɶ ɦɨɹ ɫ ɫɨɛɨɸ ɩɨɜɥɟɱɟɬ, Ʉɧɹɠɧɚ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɫɹ, ɢ ɜɫɟ ɬɨ ɭɬɟɱɟɬ.
ȼ ɧɟɢɫɰɟɥɢɦɨɣ ɹ, ɦɨɣ ɞɪɭɝ, ɥɸɛɨɜɢ ɬɥɟɸ,
ȼɪɚɝɨɜ ɨɞɨɥɟɜɚɥ, ɫɟɛɹ ɧɟ ɨɞɨɥɟɸ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ, Ȼɨɥɟɫɥɚɜ 2001, 41].
W tragedii mamy do czynienia zatem z klasycznym schematem „trójkąta miáosnego”.
Szybko jednak „trójkąt” w sposób naturalny przestaje istnieü: dociera bowiem wiadomoĞü o Ğmierci Zbigniewa. Mimo nacisków Bolesáawa Swientelda przez caáy czas deklaruje wiernoĞü narzeczonemu. Bolesáaw staje siĊ zatem zwyciĊzcą w walce o wáadzĊ, prze- grywa natomiast rywalizacjĊ o kobietĊ. Jak widaü, sztuka Murawiowa porusza problem
„wáadzy i miáoĞci” czy raczej, wedáug okreĞlenia Toporowa, stawia tytuáowego bohatera przed dylematem „wáadza albo miáoĞü” [Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 187], przy czym decyzji o wyborze nie dane jest mu podjąü samodzielnie.
Bolesáaw z tragedii Murawiowa jest postacią tragiczną, co ma swoje Ĩródáo jednak nie tylko w niepoddającej siĊ „leczeniu” miáoĞci, lecz takĪe w niemoĪliwym do stáumienia poczuciu winy i wstydu. ĝwiadczą o tym monologi tytuáowego bohatera, przez Toporowa uznane za „jedne z najbardziej wyrazistych opisów sprzecznoĞci tkwiących w czáowieku owáadniĊtym namiĊtnoĞcią” oraz, co za tym idzie, za istotny krok na drodze do psycho- logizacji literatury [Ɍɨɩɨɪɨɜ 2001, II, 190].
W tragedii Murawiowa na próĪno szukaü precyzyjnego oznaczenia czasu wydarzeĔ.
Co najwyĪej moĪna domyĞliü siĊ, Īe rzecz dotyczy „czeskich” epizodów wáadztwa Bole- sáawa z okresu po Ğmierci Wáadysáawa Hermana. Opisy sytuacji politycznej Polski dają siĊ podzieliü na dwie grupy: jedne dotyczą wydarzeĔ wspóáczesnych, drugie zaĞ siĊgają w przeszáoĞü.
W roli komentatora wydarzeĔ wspóáczesnych wystĊpuje sam Bolesáaw Krzywousty:
Ɉ ɉɨɥɶɲɚ! ɢ ɩɨɱɬɨɛ ɬɵ ɫɬɚɥɚ ɞɧɟɫɶ ɪɨɩɬɚɬɶ, Ʉɨɥɶ ɭɡɵ, ɞɥɹ ɬɟɛɹ ɫɬɨɥɶ ɦɢɥɵ, ɪɚɡɪɵɜɚɸ,
ɑɬɨ, ɬɳɚɫɶ ɪɚɫɬɨɪɝɧɭɬɶ ɢɯ, ɫɢɟ ɩɪɟɬɟɪɩɟɜɚɸ! [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ, Ȼɨɥɟɫɥɚɜ 2001, 51]
PrzeszáoĞü Polski odĪywa w sąsiadującej ze sáowami Bolesáawa wypowiedzi ĩy- romysáa, który od komentarza na temat walk na Morawach przechodzi do wspomnienia o ĝwiĊtopeáku:
Ʉɚɤ ɯɪɚɛɪɵɣ ɋɜɹɬɨɩɨɥɤ, ɬɟɛɟ ɫɨɸɡɧɢɤ ɫɬɚɥ… [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ, Ȼɨɥɟɫɥɚɜ 2001, 43]
W tym miejscu warto przypomnieü, Īe córka ksiĊcia kijowskiego ĝwiĊtopeáka Zby- sáawa byáa pierwszą Īoną Bolesáawa Krzywoustego i Īe fakt ten „zagwarantowaá” na pewien czas nad wyraz przyjazne stosunki miĊdzy Polską i Rusią. Karol MaleczyĔski pisaá na ten temat:
Pierwsze ruskie maáĪeĔstwo Bolesáawa (…) zawarte zostaáo w przededniu niefortunnego ukáadu z Czechami w początkach roku 1103. Miaáo ono zapewniü ksiĊciu polskiemu na przyszáoĞü pomoc wielkiego ksiĊcia kijowskiego w walkach z przyrodnim bratem i zachodnimi sąsiadami.
(…) Zadanie to maáĪeĔstwo ze Zbysáawą w caáoĞci speániáo. Do koĔca Īycia ksiĊĪny ruskiej (przypuszczalnie do koĔca roku 1108) panowaáy miĊdzy Krzywoustym a ksiĊciem woáyĔskim i Rusią Kijowską najpoprawniejsze stosunki i najwiĊksza harmonia, a z pomocy posiáków ru- skich w wojnie ze Zbigniewem korzystaá Krzywousty kilkakrotnie [MaleczyĔski 2010, 366-367].
W balladzie Bolesáaw, król polski rzuca siĊ w oczy bardzo duĪe nagromadzenie szybko nastĊpujących po sobie wydarzeĔ, ukáadających siĊ, jak pisze Kriestowa, w piĊü sekwencji: sylwetka Bolesáawa z wyeksponowaniem namiĊtnoĞci jako siáy sprawczej jego dziaáania, przebieg rywalizacji braci o wáadzĊ i kobietĊ, powrót Zbigniewa i jego niewola, przypadkowe zabójstwo Zbigniewa i samobójcze zamiary Bolesáawa, pokuta Bolesáawa [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 80-81]. Zbigniew poniósá Ğmierü w boju, Bolesáaw nie chciaá przyáo- Īyá do tego rĊki. Z tego wynika finaá ballady, mający, zdaniem Kriestowej, wydĨwiĊk elegijny [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 81]: zostaje wyraĪona w nim myĞl, Īe bohater zaznaá spokoju, ale i Īe nic nie jest w stanie osuszyü áez czáowieka nieszczĊĞliwego. Stanowiącą wyróĪ- nik twórczoĞci balladowej atmosferĊ grozy wyczuwa siĊ w Bolesáawie, królu polskim w partiach poĞwiĊconych Ğmierci Zbigniewa i próbie samobójczej Bolesáawa.
Warto dodaü, Īe siĊgając po motyw pokuty, Murawiow jak gdyby poszedá Ğladem Galla Anonima. Jak pisze Zbigniew Dalewski w komentarzu do kroniki Galla Anonima, opowieĞü o pokucie Bolesáawa (…) nie tylko porządkuje (…) kronikarski wykáad, lecz równieĪ umoĪliwia nasycenie go poĪądanymi z punktu widzenia jego autora treĞciami: dopeánienie przez ksiĊcia pokuty otwiera bowiem – jak przedstawia Gall – drogĊ do ostatecznego pojed- nania zwaĞnionych braci, potwierdzenia monarszej pozycji Bolesáawa i przywrócenia w kraju naruszonego przez konflikt áadu i porządku [Dalewski 2005, 103].
Równie waĪne wydają siĊ dalsze dwa cząstkowe wnioski: „przedstawiona przez Galla pokuta Bolesáawa wydaje siĊ rozwijaü zgodnie z reguáami obowiązującymi przy odprawianiu (…) rytu pokuty publicznej”, a jego czyn „miaá charakter grzechu i tego Gall nie ukrywa”, a po czĊĞci teĪ jego wniosek koĔcowy: „w ujĊciu Galla (…) publiczne ukorzenie siĊ Bolesáawa miaáo na celu nie tyle pojednanie z Bogiem grzesznego ksiĊcia, co przede wszystkim zapewnienie zbawienia caáej podlegáej jego wáadzy wspólnocie”
[Dalewski 2005, 105, 123, 133].
W kategoriach grzechu rozpatrywane jest postĊpowanie Bolesáawa równieĪ w balla- dzie Murawiowa, a skoro mowa jest w niej o tym, iĪ tytuáowy bohater ukorzyá siĊ przed wszystkimi, których spotkaá, moĪna doszukiwaü siĊ tutaj obrazu pokuty publicznej:
ɉɪɟɞɨ ɜɫɟɦɢ, ɤɬɨ ɛ ɫɥɭɱɢɥɢɫɶ, ɂɫɩɨɜɟɞɭɟɬ ɫɜɨɣ ɝɪɟɯ,
ɉɪɨɫɢɬ ɨɧ, ɱɬɨɛ ɩɨɦɨɥɢɥɢɫɶ
Ɂɚ ɧɟɝɨ ɜɥɚɞɵɤɟ ɜɫɟɯ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1967, 241].
Dlatego teĪ trudno zgodziü siĊ z Kriestową, która w ogóle nie wspomina o europej- skim rycie pokuty publicznej i Ĩródáa zakoĔczenia ballady widzi wyáącznie w kulturze rosyjskiej [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 81].
Podobnie jak w tragedii zarysowane zostają w balladzie dwie páaszczyzny czasowe, ale są one inne: gáówną páaszczyzną pozostaje wspóáczesnoĞü (rywalizacja braci, przy czym, jak wiemy, jednoczeĞnie na dwóch polach), ale zamiast zagáĊbiania siĊ w prze- száoĞü Polski i jej sąsiadów pojawia siĊ refleksja osadzona w przyszáoĞci czy teĪ czyniona z perspektywy przyszáoĞci, którą stanowią sáowa o zachowaniu Bolesáawa w pamiĊci zbiorowej Polaków:
Ɍɵ ɫɨɞɟɪɠɢɲɶ Ȼɨɥɟɫɥɚɜɚ,
ɉɨɥɶɲɚ, ɜ ɩɚɦɹɬɢ ɫɜɨɟɣ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1967, 238].
W balladzie Bolesáaw, król polski Murawiow jakby postawiá kropkĊ nad „i” w opo- wieĞci o braciach-rywalach, czego nie zdąĪyá czy teĪ nie udaáo mu siĊ zrobiü w tragedii Bolesáaw.
Mimo Īe podobieĔstwa i róĪnice miĊdzy tragedią Bolesáaw oraz balladą Bolesáaw, król polski byáy juĪ wskazywane, na zakoĔczenie warto raz jeszcze wróciü do nich, sku- piając siĊ na sposobie kreowania postaci i wyróĪnikach genologicznych. W obu utworach Bolesáaw Krzywousty jest postacią o skomplikowanej konstrukcji psychicznej, w której przewaĪają jednak cechy pozytywne: poczucie honoru, szczeroĞü, gáĊbia przeĪyü itp.
I to jego wáaĞnie – w mniejszym stopniu niĪ usytuowanego na dalszym planie Zbignie- wa – czytelnik tragedii i ballady gotowy jest otoczyü wspóáczuciem. To zdecydowanie drugoplanowe usytuowanie w Ğwiecie przedstawionym osáabia w odczuciu czytelniczym cierpienia Zbigniewa. Jak zauwaĪa Kriestowa, Bolesáaw opiera siĊ na charakterystycznym dla tragedii klasycystycznej konflikcie miĊdzy uczuciem i rozumem (miáoĞcią i obowiąz- kiem) [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 77]. Silnie zaznaczony jest w nim takĪe motyw przeznaczenia.
W Bolesáawie, królu polskim Murawiow zachowuje konflikt miĊdzy uczuciem i rozumem, ale rezygnuje z motywu przeznaczenia. Gdyby go zachowaá, utwór ten reprezentowaáby odmianĊ okreĞlaną przez Paula Langa (i za nim przez ZofiĊ Ciechanowską) jako „balla- da o dziaáaniu przeznaczenia” [Ciechanowska 1963, XI]: wobec jego braku Bolesáawa, króla polskiego wypada zakwalifikowaü do wyodrĊbnionej przez tego samego badacza grupy „ballad winy i kary” [Ciechanowska 1963, XI] bądĨ, jak czyni to Kriestowa (za Wiktorem ĩyrmunskim), do wyjątkowo pojemnej odmiany nazywanej „balladą o treĞci liryczno-dramatycznej, gáównie miáosnej” [Ʉɪɟɫɬɨɜɚ 1970, 80]. Zestawienie Bolesáawa i Bolesáawa, króla polskiego pozwala zauwaĪyü przejĞcie pisarza od klasycyzmu do wczesnego romantyzmu. PodjĊcie tego samego wątku, któremu Murawiow pozostawaá wierny przez dwa dziesiĊciolecia, „zagwarantowaáo” páynnoĞü tego przejĞcia.
Przegląd wypowiedzi teoretycznych o historii oraz utworów literackich o tematyce historycznej pozwala stwierdziü wreszcie, iĪ Murawiow byá zwolennikiem „przeĪywa- nia” dziejów i angaĪowania w to wyobraĨni. W szkicu O historii i historykach pisaá na ten temat:
ȼ ɧɚɲɢ ɞɧɢ ɱɭɜɫɬɜɢɬɟɥɶɧɟɟ, ɧɟɠɟɥɢ ɤɨɝɞɚ-ɧɢɛɭɞɶ ɩɪɟɠɞɟ. (…) ɂɫɬɨɪɢɹ ɩɟɪɟɫɬɚɟɬ ɛɵɬɶ ɩɪɨɫɬɵɦ ɢɫɱɢɫɥɟɧɢɟɦ ɞɟɥ ɫɭɯɢɯ ɢ ɛɟɫɩɥɨɞɧɵɯ. (…) ȼɪɟɦɟɧɚ ɨɬɞɚɥɟɧɧɟɣɲɢɟ ɜ ɱɟɥɨɜɟɱɟɫ- ɤɨɣ ɩɚɦɹɬɢ ɩɨɞɚɸɬ ɫɚɦɨɭɞɨɛɧɟɣɲɢɣ ɩɨɜɨɞ ɞɥɹ ɭɩɪɚɠɧɟɧɢɹ ɦɟɱɬɚɬɟɥɶɧɨɫɬɢ Ɏɢɥɨɫɨɮɚ ɜ ɢɡɨɛɪɚɠɟɧɢɢ ɟɫɬɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ [Ɇɭɪɚɜɶɟɜ 1819a, II, 13, 16].
Michaiá Murawiow wniósá wkáad przecieĪ nie tylko w rozwój klasycyzmu i wczes- nego romantyzmu, ale takĪe sentymentalizmu rosyjskiego, który to kierunek – za sprawą chociaĪby Nikoáaja Karamzina – odegraá znaczną rolĊ w literackim opracowaniu tema- tyki historycznej. Obok Wasilija ĩukowskiego i wspomnianego na wstĊpie Konstantina Batiuszkowa Karamzin byá teĪ jednym z redaktorów dzieá Murawiowa. Wprawdzie problem wprowadzonych przez niego poprawek redaktorskich doczekaá siĊ rozpatrzenia wyáącznie od strony jĊzykoznawczej (usuwanie archaizmów, zastĊpowanie dającego efekt „ciĊĪkoĞci” stylu „wielosáowia” frazami krótkimi i treĞciwymi itp.), równieĪ z tych rozwaĪaĔ moĪna wysnuü pewne wnioski na temat pisarstwa historycznego Murawiowa:
na plan pierwszy wysuwa siĊ wĞród nich zmiana sáowa „ɩɢɫɶɦɟɧɚ” w tytule zbioru z 1796 roku na „ɫɥɨɜɟɫɧɨɫɬɶ” w wydaniu z 1810 roku5.
Na zakoĔczenie warto przypomnieü, Īe po tematy z dziejów dawnej Polski siĊgali takĪe polscy twórcy drugiej poáowy XVIII XIX wieku. Liczną grupĊ stanowią wĞród nich utwory poĞwiĊcone postaciom historycznym, czĊsto mające ich imiona w swoich tytuáach: Wáadysáaw pod Warną (1761) Wacáawa Rzewuskiego, Zygmunt August (1779) Józefa Wybickiego czy Zbigniew (1815, wyst. i wyd. 1819) Juliana Ursyna Niemcewicza, jeĞli poprzestaü tylko na kilku przykáadach dzieá dramaturgicznych. Inne niĪ pisarzy ro- syjskich byáy natomiast powody zainteresowania polską historią oraz sposób rozstawienia akcentów przy prezentowaniu jej wycinków. Jak zauwaĪa w pracy o polskiej tragedii neoklasycystycznej Dobrochna Ratajczak,
historia ojczysta zyskiwaáa wymiar wzniosáej utopii wiecznego áadu, zarazem powszechnego i narodowego; dominujący nad zdarzeniem historycznym aparat formalny sáuĪyá tworzeniu zmi- tologizowanego obrazu historycznej wielkoĞci narodu, dawaá poecie prawo do przeksztaácania historii w mit w imiĊ piĊkna, prawdy estetycznej i etycznej [Ratajczak 1988, XCIII].
Interesująco zarówno na tym tle, jak i w kontekĞcie porównaĔ z twórczoĞcią pisa- rzy rosyjskich prezentuje siĊ dramaturgia (dramy i tragedie historyczne) Juliana Ursyna Niemcewicza. W rozumieniu Niemcewicza (oraz wielu innych przedstawicieli polskiego OĞwiecenia), „twórczoĞü literacka i dziaáalnoĞü naukowa stawaáy siĊ (…) wykáadnią narodowych dąĪeĔ”, „walka o przetrwanie narodu polegaáa na zapisywaniu jego historii, utrwaleniu tradycji, zachowaniu obyczajów…” [Chaczaj 2007, 34, 35]. Niemcewiczow- ski Zbigniew – odtwarzający „wszystkie zasadnicze elementy historii Zbigniewa: jego pochodzenie z nieprawego áoĪa, niechlubne panowanie na Mazowszu i Pomorzu, spiski przeciwko ojcu i bratu, zamkniĊcie w klasztorze, podburzanie Henryka przeciwko Polsce”
i uwydatniający w tytuáowej postaci takie cechy jak „nieliczenie siĊ z dobrem narodu, wyniosáoĞü, dumĊ” – jawiá siĊ zaĞ jako sztuka o „prowadzącym do zdrady pragnieniu objĊcia wáadzy” [Chaczaj 2007, 60, 90, 114]. Autor pisaá o tym w przedmowie do niej:
5 Chodzi o dwutomowe zbiory: Ɉɩɵɬɵ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɢɫɶɦɟɧ ɢ ɧɪɚɜɨɭɱɟɧɢɹ (1796) oraz Ɉɩɵɬɵ ɢɫɬɨɪɢɢ ɫɥɨɜɟɫɧɨɫɬɢ ɢ ɧɪɚɜɨɭɱɟɧɢɹ (1810) [zob. Ʌɟɜɢɧ 1965, 182-191].
„od poranka Īycia aĪ do smutnego zgonu szalona panowania Īądza, najazdy, zdrady, spiski, zmowy z postronnymi, napeániaáy dni Zbigniewa” [Niemcewicz 1819, [5]].
W kontekĞcie polsko-rosyjskich związków literackich oraz dziaáalnoĞci Towarzystwa Warszawskiego Przyjacióá Nauk naleĪy dodaü, iĪ w 1808 roku wraz z Franciszkiem Ksa- werym Bohuszem Niemcewicz zaproponowaá „dokoĔczenie Historii narodu polskiego Adama Naruszewicza, przypuszczając, Īe opracowywanie dziejów Polski przerwano na polecenie Katarzyny II, zaniepokojonej postĊpem prac” [Chaczaj 2007, 34; por. Dąbrow- ska 2015(2014), 3-14]. Jak pamiĊtamy, to wáaĞnie Michaiá Nikiticz Murawiow zajmowaá siĊ edukacją (takĪe historyczną) wnuków Katarzyny II.
Bibliografia
Ⱥ**. 1791. Ɉ ɪɨɫɤɨɲɢ ɢ ɦɨɞɚɯ ɜ ɉɨɥɶɲɟ: ɢɡ ɩɢɫɶɦɚ ɨɞɧɨɝɨ ɧɟɦɟɰɤɨɝɨ ɩɭɬɟɲɟɫɬɜɟɧɧɢɤɚ. „Ɇɚ- ɝɚɡɢɧ ɚɝɥɢɧɫɤɢɯ, ɮɪɚɧɰɭɡɫɤɢɯ ɢ ɧɟɦɟɰɤɢɯ ɦɨɞ…”, ɱ. 3, ɨɤɬɹɛɪɶ: 3-18.
Ⱥɥɩɚɬɨɜɚ Ɍɚɬɶɹɧɚ. 2002. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ ɇɢɤɢɬɢɱ. ȼ: Ɋɭɫɫɤɢɟ ɩɢɫɚɬɟɥɢ. XVIII ɜɟɤ. Ȼɢɨɛɢɛ- ɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ. Ⱥ-ə. Ɋɟɞ. Ⱦɠɚɧɭɦɨɜ ɋ.Ⱥ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ: 135-140.
[Ȼɚɬɸɲɤɨɜ Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧ]. 1814: Ʉ.Ɉ.Ȼ.Ⱥ. ɉɢɫɶɦɨ ɤ ɂ.Ɇ.Ɇ.Ⱥ. ɨ ɫɨɱɢɧɟɧɢɹɯ Ƚ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ, ɢɡɞɚɧ- ɧɵɯ ɩɨ ɟɝɨ ɤɨɧɱɢɧɟ. Ɇɨɫɤɜɚ 1810. „ɋɵɧ Ɉɬɟɱɟɫɬɜɚ” ʋ 35: 87-116.
[Ȼɚɬɸɲɤɨɜ Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧ]. 1819: Ʉ.Ȼ. ɉɢɫɶɦɨ ɤ ɂ.Ɇ.Ɇ.Ⱥ. ɨ ɫɨɱɢɧɟɧɢɹɯ Ƚ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ. ȼ: ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇɢɯɚɢɥɚ ɇɢɤɢɬɢɱɚ Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ Ɍ. 1. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ȼ ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɢ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟɦɢɢ: I-XXX.
Ȼɪɭɯɚɧɫɤɢɣ Ⱥ.ɇ. 1959. Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ ɢ „ɥɟɝɤɨɟ ɫɬɢɯɨɬɜɨɪɫɬɜɨ”. XVIII ɜɟɤ. Cɛ. 4. Pɟɞ. Ȼɟɪɤɨɜ ɉ.ɇ. Ɇɨɫɤɜɚ-Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: ȺɇɋɋɋɊ: 157-171.
Ⱦɭɲɢɧɚ Ʌɸɞɦɢɥɚ. 1978. Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ ɢ ɪɭɫɫɤɚɹ ɛɚɥɥɚɞɚ. ȼ: ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɢɡɭɱɟɧɢɹ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ XVIII ɜɟɤɚ. Pɟɞ. Ɂɚɩɚɞɨɜ ȼ.Ⱥ. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: ɅȽɉɂ: 39-49.
Ʉɪɟɫɬɨɜɚ Ʌ.ȼ. 1970. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨ-ɩɨɥɶɫɤɢɯ ɫɜɹɡɟɣ ɜ XVIII ɜ. ɇɟɡɚɜɟɪɲɟɧɧɚɹ ɬɪɚɝɟɞɢɹ Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ „Ȼɨɥɟɫɥɚɜ, ɤɨɪɨɥɶ ɩɨɥɶɫɤɢɣ” ɢ ɟɝɨ ɛɚɥɥɚɞɚ ɧɚ ɬɭ ɠɟ ɬɟɦɭ. ȼ: ɉɨɥɶɫɤɨ- ɪɭɫɫɤɢɟ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɟ ɫɜɹɡɢ. Pɟɞ. Ȼɚɥɚɲɨɜ ɇ.ɂ. ɢ ɞɪ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɇɚɭɤɚ: 71-82.
Ʉɭɥɚɤɨɜɚ Ʌɸɛɨɜɶ. 1947. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ. ȼ: ɂɫɬɨɪɢɹ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, ɬ. IV. Ʌɢɬɟɪɚɬɭɪɚ XVIII ɜɟɤɚ, ɱɚɫɬɶ ɜɬɨɪɚɹ. Ɋɟɞ. Ƚɭɤɨɜɫɤɢɣ Ƚ.Ⱥ., Ⱦɟɫɧɢɰɤɢɣ ȼ.Ⱥ. Ɇɨɫɤɜɚ- Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ:
Ⱥɇ ɋɋɋɊ: 453-462.
Ʌɚɡɚɪɱɭɤ Ɋɢɦɦɚ. 2006. ɇɟɢɡɜɟɫɬɧɵɟ ɬɟɤɫɬɵ Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ (ɩɟɪɟɜɨɞɵ ɛɚɫɟɧ Ʌɚɮɨɧɬɟɧɚ).
ȼ: XVIII ɜɟɤ, ɫɛ. 24. Pɟɞ. Ʉɨɱɟɬɤɨɜɚ ɇ.Ⱦ. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ɇɚɭɤɚ: 312-316.
Ʌɟɜɢɧ ȼɢɤɬɨɪ. 1965. Ʉɚɪɚɦɡɢɧ, Ȼɚɬɸɲɤɨɜ, ɀɭɤɨɜɫɤɢɣ – ɪɟɞɚɤɬɨɪɵ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟ- ɜɚ. ȼ: ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɣ ɮɢɥɨɥɨɝɢɢ. ɋɛɨɪɧɢɤ ɫɬɚɬɟɣ ɤ ɫɟɦɢɞɟɫɹɬɢɥɟɬɢɸ ɚɤɚɞɟɦɢɤɚ ȼ.ȼ. ȼɢɧɨɝɪɚɞɨɜɚ. Pɟɞ. ɏɪɚɩɱɟɧɤɨ Ɇ.Ȼ. ɢ ɞɪ.Ɇɨɫɤɜɚ: ɇɚɭɤɚ: 182-191.
[Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ]. 1810. Ȼɨɥɟɫɥɚɜ, ɤɨɪɨɥɶ ɩɨɥɶɫɤɨɣ. „ȼɟɫɬɧɢɤ ȿɜɪɨɩɵ” ɱ. 51 ʋ 9: 45-47.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1819a. Ɉ ɢɫɬɨɪɢɢ ɢ ɢɫɬɨɪɢɤɚɯ. Ɉɬɪɵɜɨɤ. ȼ: ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇɢɯɚɢɥɚ ɇɢɤɢɬɢɱɚ Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ, Ɍ. 2. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ȼ ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɢ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟ- ɦɢɢ: 13-18.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1819b. Ɉɫɦɵɣɧɚɞɟɫɹɬɶ ɜɟɤ. ȼ: ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇɢɯɚɢɥɚ ɇɢɤɢ- ɬɢɱɚ Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ, Ɍ. 2. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ȼ ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɢ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟɦɢɢ: 83-86.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1819c. ɍɱɟɧɢɟ ɂɫɬɨɪɢɢ. ȼ: ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇɢɯɚɢɥɚ ɇɢɤɢɬɢɱɚ Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ, Ɍ. 2. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ȼ ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɢ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟɦɢɢ: 3-12.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1820. Ɇɵɫɥɢ, ɡɚɦɟɱɚɧɢɹ, ɨɬɪɵɜɤɢ (ɜɵɛɪɚɧɧɵɟ ɢɯ ɡɚɩɢɫɨɤ Ⱥɜɬɨɪɚ).
ȼ: ɉɨɥɧɨɟ ɫɨɛɪɚɧɢɟ ɫɨɱɢɧɟɧɢɣ Ɇɢɯɚɢɥɚ ɇɢɤɢɬɢɱɚ Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ, Ɍ. 3. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ:
ȼ ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɢ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟɦɢɢ: 259-324.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1967. Ȼɨɥɟɫɥɚɜ, ɤɨɪɨɥɶ ɩɨɥɶɫɤɢɣ. ȼ: Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. ɋɬɢɯɨɬɜɨɪɟɧɢɹ.
Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: «ɋɨɜɟɬɫɤɢɣ ɩɢɫɚɬɟɥɶ»: 238-241.
Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ. 1967. ɋɬɢɯɨɬɜɨɪɟɧɢɹ. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: «ɋɨɜɟɬɫɤɢɣ ɩɢɫɚɬɟɥɶ».
[Ɇɭɪɚɜɶɟɜ Ɇɢɯɚɢɥ]. 2001. Ȼɨɥɟɫɥɚɜ. ȼ: Ɍɨɩɨɪɨɜ ȼɥɚɞɢɦɢɪ. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, ɬ. 2 (Ɋɭɫɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɵ XVIII ɜɟɤɚ: ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ, ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ, ɩɭɛɥɢɤɚɰɢɢ, ɤɧ. 1 – Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ: ɜɜɟɞɟɧɢɟ ɜ ɬɜɨɪɱɟɫɤɨɟ ɧɚɫɥɟɞɢɟ). Ɇɨɫɤɜɚ: «əɡɵɤɢ ɪɭɫ. ɤɭɥɶɬɭɪɵ»:
40-55.
Ɉɥɶɲɟɜɫɤɚɹ Ʌɢɞɢɹ, Ɍɪɚɜɧɢɤɨɜ ɋɟɪɝɟɣ. 2002. ɗɦɢɧ (ȿɦɢɧ, ȿɦɢɧɨɜɫɤɢɣ) Ɏɟɞɨɪ. ȼ: Ɋɭɫɫɤɢɟ ɩɢɫɚɬɟɥɢ. XVIII ɜɟɤ. Ȼɢɨɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɜɚɪɶ. Ⱥ-ə. Pɟɞ. Ⱦɠɚɧɭɦɨɜ ɋ.Ⱥ. Ɇɨɫɤɜɚ:
ɉɪɨɫɜɟɳɟɧɢɟ: 220-223.
ɉɢɫɶɦɚ ɪɭɫɫɤɢɯ ɩɢɫɚɬɟɥɟɣ XVIII ɜɟɤɚ. 1980. Ɋɟɞ. Ɇɚɤɨɝɨɧɟɧɤɨ Ƚ.ɉ. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: ɇɚɭɤɚ.
Ɋɨɫɫɢ Ʌ. 1995. ɋɟɧɬɢɦɟɧɬɚɥɶɧɚɹ ɩɪɨɡɚ Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜɚ (ɧɨɜɵɟ ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ). ȼ: XVIII ɜɟɤ, ɫɛ.
19. Pɟɞ. Ʉɨɱɟɬɤɨɜɚ ɇ.Ⱦ. ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: ɇɚɭɤɚ: 114-146.
Ɍɟɬɟɧɢ Ɇ. 1979. Ɋɚɧɧɟɟ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɟ ɪɭɫɫɤɨɝɨ ɫɟɧɬɢɦɟɧɬɚɥɢɡɦɚ. „Studia Slavica Academiae Scientiorum Hungaricae”. Budapest: XXV(1-4): 419-426.
Ɍɨɩɨɪɨɜ ȼɥɚɞɢɦɢɪ. 2001. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɭɫɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ, Ɍ. 2 (Ɋɭɫɫɤɚɹ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɚ ɜɬɨɪɨɣ ɩɨɥɨɜɢɧɵ XVIII ɜɟɤɚ: ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ, ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ, ɩɭɛɥɢɤɚɰɢɢ, ɤɧ. 1 – Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ: ɜɜɟɞɟ- ɧɢɟ ɜ ɬɜɨɪɱɟɫɤɨɟ ɧɚɫɥɟɞɢɟ). Ɇɨɫɤɜɚ: «əɡɵɤɢ ɪɭɫ. ɤɭɥɶɬɭɪɵ».
Ɏɨɦɟɧɤɨ ɂ.ɘ. 1984. Ɇ.ɇ. Ɇɭɪɚɜɶɟɜ ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɢɧɞɢɜɢɞɭɚɥɶɧɨɝɨ ɫɬɢɥɹ. ȼ: ɇɚ ɩɭɬɹɯ ɤ ɪɨɦɚɧ- ɬɢɡɦɭ. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ, Pɟɞ. ɉɪɢɣɦɚ Ɏ.ə. Ʌɟɧɢɧɝɪɚɞ: ɇɚɭɤɚ: 52-70.
Ciechanowska Zofia. 1963. WstĊp. W: Niemiecka ballada romantyczna. Red. Ciechanowska Z.
Wrocáaw: Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich: III-XXXI.
Chaczaj Maágorzata. 2007. Dramy i tragedie historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza. Lublin:
Wydawnictwo UMCS.
Dalewski Zbigniew. 2005. Rytuaá i polityka. OpowieĞü Galla Anonima o konflikcie Bolesáawa Krzywoustego ze Zbigniewem. Warszawa: Instytut Historii PAN.
Dąbrowska Magdalena. 2015(2014). Polonica historyczne w czasopismach rosyjskich początku XIX wieku („Historia narodu polskiego” Adama Naruszewicza), „Studia Interkulturowe Europy ĝrodkowo-Wschodniej” t. 8: 3-14.
Kwintylian Marek Fabiusz. 2002. Ksztaácenie mówcy. KsiĊgi I, II i X. Przeá. BroĪek M. Warszawa:
Wydawnictwo Akademickie „ĩak”.
MaleczyĔski Karol. 2010. Bolesáaw III Krzywousty. Kraków: Universitas.
Mazurek-Wita Halina. 1993. Tragedia rosyjska doby OĞwiecenia (1747-1825). Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu ĝląskiego.
Oráowski Jan. 1995. Polska w Īyciu i twórczoĞci DierĪawina. W: Stosunki kulturowo-literackie polsko- -wschodniosáowiaĔskie. Red. Prus K. Rzeszów: WyĪsza Szkoáa Pedagogiczna: 177-187.
Niemcewicz Julian Ursyn. 1819. Zbigniew. Tragedia z chórami w trzech aktach. Warszawa:
w Drukarni przy Nowolipiu nro 646.
Oráowski Jan. 1992. Z dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej. Od wieku XVIII do roku 1917. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Plezia Marian. 1996. WstĊp. W: Anonim tzw. Gall. Kronika polska. Przeá. Grodecki R. Wrocáaw:
BN: III-LXXXIV.
Ratajczak Dobrochna. 1988. WstĊp. W: Polska tragedia neoklasycystyczna. Red. Ratajczak D.
Wrocáaw: Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich: III-CLXXXI.
Rosiak Stefan. 2002. Zbigniew i jego czasy. Wrocáaw: Wydawnictwo DolnoĞląskie.
Suchanek Lucjan. 1972. U Ĩródeá rosyjskiej ballady romantycznej. (Ze studiów nad poezją rosyjską XVIII wieku). „Slavia Orientalis” nr 1: 3-16.
Summary
ON THE LITERARY OUTPUT OF MIKHAIL NIKITICH MURAVIOV (A THEME OF BOLESàAW KRZYWOUSTY AND ZBIGNIEW)
This article consists of three parts: 1. Introduction. Mikhail Muraviov and history (Study of history, the notes etc.), genesis of the unfinished tragedy Bolesáaw and ballad Bolesáaw, king of Poland, Muraviov and classicism, sentimentalism and romanticism, history of Poland in Russian literature; 2. Comparative analysis of the tragedy Bolesáaw (manuscript A) and ballad Bolesáaw, king of Poland (historical sources, plot, political and amorous themes, concept of hero, meaning);
3. Conclusion (problems of genology, historical themes in Russian and Polish literature of the 18th and early 19th centuries, the tragedy Zbigniew by Julian Ursyn Niemcewicz).
Kontakt z Autoką:
m.dabrowska@uw.edu.pl
