R O C Z N I K P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A G E O L O G I C Z N E G O A N N A L E S D E L A S O C I E T E G E O L O G I Q U E D E P O L O G N E
T o m ( V o l u m e ) X X X V I — 19*36' Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) 4 K r a k ó w 1966
JANINA ŁYCZEWSKA
I N T E R G L A C J A L N E Ł U P K I B I T U M I C Z N E J A K O P R Z E J A W Y M I G R A C J I B I T U M I N Ó W
(1 fig.)
Interglacial Bituminous Shales in Poland as a symptom of Migration of Bitumens
(1 Fig.)
T r e ś ć : Zestawiono profile geologiczne interglacjalnych łupków bitumicznych.
Zwrócono uwagę na zbieżność strefy występowania łupków bitumicznych ze struk
turami podłoża głębszego oraz z niektórymi kierunkami tektonicznymi. Kierunek tektoniczny SW—NE na przestrzeni od Radomska przez Warszawę do Białegostoku i Grodna przedstawia strefę głębokiego rozłamu tektonicznego, którą mogły migro
wać bituminy. Tworzenie się łupków bitumicznych w czasie czwartorzędowym (w in- terglacjałach: Masovien I i Masovien II) wyjaśniono resedymentacją cząsteczek bitu
minów drogą „wyłapywania” ich przez cząsteczki iłu i osadzania w niektórych zbior
nikach sedymentacyjnych interglacjalnych.
WSTĘP
W literatu rz e geologicznej d atu je się od daw na zainteresow anie łu p kam i bitum icznym i w ystępującym i w osadach interglacjalnych (E. P a s s e n d o r f e r , 1925; S. Z. R ó ż y c k i , 1947; S. G a d o m s k a , 1960;
J. B a d a k et al., 1959, 1963 a, 1963 b, 1964).
Zaw artość bitum inów udokum entow ana analizam i interglacjalnych łupków bitum icznych, a równocześnie przew arstw ianie się tych łupków z osadami płonnymi- zarówno organogenicznymi, jak i m ineralnym i, kie
ru je uwagę na zagadnienie genezy bitum inów w interglacjalnych łupkach bitum icznych.
Ł upki bitum iczne tw orzą w kładki w śród w arstw niebitum icznych, chociaż genetycznie i litologicznie stanow ią w raz z nim i jedną serię skal
ną. Sytuacja taka w y stęp u je zarówno w osadach czwartorzędowych, jak i w starszych. Bitum inizacja łuplków wiąże się z ogólnym zjawiskiem b itu - m inizacji osadów, zjawiskiem dotychczas nie rozwiązanym.
I. GEOLOGICZNE WARUNKI INTERGLACJALNYCH ŁUPKÓW BITUMICZNYCH
W obszarach interglacjalnych łupków bitum icznych zaobserwowano w ystępow anie skał starszego podłoża w bliskim sąsiedztwie lub na n ie
wielkiej głębokości. Zbiorniki siedymentacyjne interglacjalnych łupków bitum icznych Barkowic Mokrych, Olszewic, Bedlna, Sław na otoczone b yły wzniesieniam i zbudowanym i z utw orów mezozoicznych o tektonice zaburzonej, pociętych dyslokacjam i, z w kładkam i rudnym i, z konkrecjam i sferosyderytów i innym i objawam i m ineralizacji (E. P a s s e n d o r f e r , 1925, 1930). Podobnie w Horoszkach w okolicy M ielnika nad Bugiem zbior
24 R o c z n i k P T G T o m X X X V I / 4
nik interglacjalny otoczony był wzniesieniam i kredow ym i ze strzępam i zachowanego trzeciorzędu, z w arstw am i zaburzonymi, z silnym zreduko
w aniem niektórych pięter kredy, ze zniszczeniem trzeciorzędu, z m inera
lizacją fosforytową, ze zjawiskam i krasow ym i rozw iniętym i na liniach spękań, z głębokimi przełom owym i dolinam i rzecznym i (E. R li h 1 e,
S. Z w i e r z , 1961).
Również interglacjalne łupki bitum iczne okolic G rodna związane są z w ystępow aniem tzw. cokołu grodzieńskiego, kredowego, ograniczonego liniam i dyslokacyjnym i (B. H a l i c k i , 1939).
Podobnie w okolicy Białegostoku znane jest występowanie na pow ierz
chni utw orów starszego podłoża.
W całej strefie w ystępow ania interglacjalnych łupków bitum icznych zaznaczają się na ogół małe miąższości osadów czwartorzędowych, co zo
stało generalnie uwidocznione na mapie miąższości czw artorzędu (W. R ii- h 1 e, 1957). Małe miąższości czw artorzędu ciągną się m. in. od Radomska przez Tomaszów, W arszawę, Białystok do Grodna. T utaj w fazach in te n syw nej erozji dochodziło do odpreparow yw ania dolin rzecznych, nierzad
ko do podłoża starszego. Procesy denudacyjne usuw ały ze zboczy w znie
sień osady lodowcowe, odsłaniając skały starsze. Dowodem intensyw nych procesów erozyjnych są w ystępujące w profilach interglacjalnych w a r
stw y przem ytych piasków i żwirów. Nierzadko z całej serii osadów czw ar
torzędowych zachowały się w tej strefie tylko osady przem yte. Zjawisko to w ystęp u je w yjątkow o charakterystycznie m. in. w profilu geologicznym w Horoszkach. Na podstaw ie zachowanych osadów stwierdzono, że istniało tu rozm ywanie w czasie całego czw artorzędu, gdyż w arstw y piaszczyste i żwirowe z otoczakami sięgaią do stropu podłoża starszego (K. B i t n e r,
1954; E. R i i h l e , S. Z w i e r z , 1961).
W ymienione p rzykłady intensyw nej erozji, przełomów rzek, garbów podłoża starszego i zaburzeń w nich mogą wskazywać n a ożywienie n ie
których linii tektonicznych.
Fig. 1. Wystąpienia interglacjalnych łupków bitumicznych (lokalizacja profili na fig. 2). I-a — Barkowice Mokre koło Sulejowa (S. Z. R ó ż y c k i , 1947); I-b — Bar- kowice Mokre koło Sulejowa (E. R i i h l e , 1952; M. S o b o l e w s k a , 1952). M aso- vien I; II — Bedlno koło Końskich (A. Ś r o d o ń, M. G o ł ą b o w a , 1956). Maso- vien II; III — Olszewice koło Tomaszowa (E. R ii h 1 e, 1956, S o b o l e w s k a , 1956).
Masovien I; IV — Sławno koło Radomia (E. R i i h l e ; S. T o ł p a, 1661). Masovien II;
V — Aleksandrów Łódzki (F. R ó ż y c k i , 1956). Masovien I; VI — Białynin koło Rawy Mazowieckiej (J. B a d a k, J. G r u d z i e ń , 1963b) <— ?; VII — Warszawa (S. Z. R ó ż y c k i , 1929) — ?; VIII — Góra Kalwaria koło Warszawy (Z. S a r n a c k a , 1961). Masovien II; IX — Gołków koło Warszawy (S. G a d o m s k a , I960) — ?;
X — Wylezin koło Ryk (S. G a d o m s k a , 1960; J. D y a k o w s k a , 1956). Masovien I' XI — Horoszki koło Mielnika n. Bugiem (K. B i t n e r , 1954). Masovien II; XII — Włodawa n. Bugiem (A. S t a c h u r s k a , 1957). Masovien I; XIII — Otapy koło Brańska (K. B i t n e r , 1956). Masovien II; XIV — Zacisze koło Sidry (K. B i t n e r, 1957; S. G a d o m s k a , 1960). Masovien II, XV — Grodno (B. H a l i c k i , 1951). Ma
sovien I; XVI — Rudziewicze koło Wołkowyska (L. S a w i c k i , 1939) — ?; 1 — nasyp;
2 — piasek drobnoziarnisty; 3 — piasek różnoziarnisty; 4 — piasek ze żwirem;
5 — mułek piaszczysty; 6 — mułek; 7 — mułek ilasty; 8 — ił; 9 — glina ilasta;
10 — glina morenowa; 11 — torf; li2 — torf piaszczysty; 13 — torf ilasty; 14 — gytia w spągu torfiasta; 15 — gytia; 16 — gytia bitumiczna; 17 — łupek bitumiczny;
18 — pył okrzemkowy
Fig. 1. Occurrence of interglacial bituminous shales (for localisation see Fig. 2 ) .
I—XVI — localities; 1 — cover; 2 — fine grained sand; 3 — sand, badly sorted;
4 — sand and gravel; 5 — sandy mudstone; 6 — mudstone; 7 — argillaceous m ud
stone; 8 — clay; 9 — argillaceous clay; 10 — boulder clay; 11 — peat; Ii2 — sandy peat; 13 — argillaceous peat; 14 — gytia underlain by peat gytia; 15 — gytia; 16 —
bituminous gytia; 17 — bituminous shale; 18 — diatom sediments
— 371 —
i - i.•Q TO li
ol'LSTI-? * . * Щ & Щ
- *. ш # о И
1--- 1----1----1----1--- 1--- 1--- 1____^ « ‘ Ł t .. » I I - I- I » f 1 I I I
QCM^' OOOOW' S' Q 21*
Należy również zwrócić uwagę n a różnorodność w arunków sedym en
tacyjnych w zbiornikach interglacjalnych. Ł upki bitum iczne tw orzyły się zarówno w rozległych, głębokich jeziorach (jedno z większych jezior in te r
glacjalnych z łupkam i bitum icznym i obejmowało obszar pom iędzy B arko- wicami M okrym i a Olszewicami, w edług E. P a s s e n d o r f e r a 1928), jak i w zbiornikach drobniejszych. Jed n e z nich były zam knięte (Bedlno:
fig. I-II; Sławno: fig. 1-IV, Góra K alw aria: fig. 1-VIII; Otapy: fig. 1-XIII;
Zacisze: fig. 1-XIV), inne posiadały dopływ w ody rzecznej, jeszcze inne były przepływow e aż do w arunków sedym entacyjnych w dolinach rzecz
nych (np. Gołków pod W arszawą; fig. 1-IX).
Łupki bitum iczne znane są zarówno z interglacjału starszego (wiel
kiego, M asovien I), jak i z interglacjału młodszego (eemskiego, Maso
vien II). Z p u n k tu widzenia genezy łupków bitum icznych ważne jest po
w tarzanie się zjawiska bitum inizacji w kilku naw rotach w czasie czw arto
rzędu aż do czasów współczesnych włącznie. Dowodem najm łodszych przejaw ów bitum inizacji jest w ystępow anie bitum inów , wosków surowych
i żywic w torfach holoceńskich (A. W i e l o p o l s k i et al., 1958).
Łupki bitum iczne tw orzą w kładki różnej miąższości w osadach in te r
glacjalnych. M aksym alna poznana miąższość w arstw y łupku bitum icznego w ystępuje w Białyninie koło R aw y Mazowieckiej (fig. 1-VI), w ynosi ona 9 m. Często jednak są to w arstw y 1— 3 m miąższości, a nierzadko sią to tylko cienkie sm ugi przew arstw iające się z osadami organogenicznym i lub m ineralnym i.
Badania paleobotaniczne stw ierdziły w ielokrotnie w ystępowanie w łu p kach bitum icznych szczątków roślinnych m ikro- i m akroskopowych, jak również szczątków organizmów zwierzęcych (mięczaków, ryb).
Obserwowano w ielokrotnie stopniowe przejście w arstw łupków b itu micznych w osady gytii jeziorowej i torfów, a także przew arstw ianie się tych osadów w różnym stopniu, z zachowaniem wszysitkich c h a ra k te ry stycznych cech każdego typu osadów oraz nie zmienionych zespołów orga
nizmów. W skazuje to na b rak procesów bitum inizacji p rzy tw orzeniu się łupków bitum icznych, gdyż procesy tego rodzaju m usiałyby objąć całą serię osadów, a już co najm niej w arstw y spągowe, poniżej łupków b itu micznych. K lasycznym przykładem brak u procesów bitum inizacji je st se
ria osadów interglacjalnych pod Grodnem (B. H a l i c k i , 1951). U tw ór bi
tum iczny przechodzi k u spągowi profilu w kredę jeziorową, białą, n ie zmiernie bogatą w szczątki roślinne i zwierzęce (ślimaki, małże, owady, m asy gałęzi oraz całe pnie drzew). Miąższość całej serii organogenicznej wyndsi około 11 m.
II. SKŁAD PETROGRAFICZNY I CHEMICZNY ŁUPKÓW BITUMICZNYCH
Nieliczne dotychczas badania szczegółowe łupków bitum icznych w ska
zują na zbieżność w yników tych badań dla łupków w ystępujących naw et w oddalonych od siebie obszarach, niezależnie od w arunków geologicz
nych i pozycji stratygraficznej. Tak np. analogiczne w yniki petrograficz
ne i chemiczne otrzym ano z Barkowic M okrych koło Sulejowa (intergla- cjał wielki) oraz z Zacisza koło G rodna (interglacjał eemski).
Ł upek bitum iczny makroskopowo, w stanie świeżym, przedstaw ia się jako łupek ciemnoszary, p raw ie czarny, ze słabym odcieniem brązowym, tłu sty (oleisty), dzielący się na w arstew ki elastycznie gnące się, a łamiące się dopiero po przegięciu pod kątem większym od prostego. P o w ysusze
niu łupek b:tum iczny jaśnieje, staje się czasem tw a rd y jak róg (wg okre
ślenia M. S o b o l e w s k i e j , 1952), częściej staje się k ru ch y i pęka na cienkie w arstew ki o podzielności liściastej. Ciężar właściwy łupku w sta nie świeżym wynosi 1,25— 1,30 (całość ch arak tery sty k i wg S. Z. R ó ż y c k i e g o , 1947).
O bserw acje mikroskopowe łupków bitum icznych (J. B a d a k, J. G r u d z i e ń , 1959, 1963 a, 1963 b; J. B a d a k e t a 1., 1964) w ykazały dwa ty p y tekstury: w arstw ow aną i bezładną. Łupki bitum iczne o teksturze w a r
stw ow anej m ają budowę w łóknistą, często ze szczelinami, co świadczy o m ałym stopniu skonsolidowania skały. Głównym składnikiem łupków jest substancja ilasta, zabarw iona na b ru n atn o w odorotlenkam i żelaza, a częściowo silnie rozproszoną substancją bitumiczną. W śród substancji ilastej obserw uje się drobne (0,05 mm) okrągławe lub soczewkowate p u n k tow e skupienia (pirobitum iny) lub cienkie w arstew ki substancji bitum icz
nej. Łupki bitum iczne o te k stu rze bezładnej są silnie zapiaszczone, ziarna kw arcu ułożone są bezładnie, stopień skonsolidowania skały jest słaby, substancja bitum iczna w ystępuje w postaci nieregularnych punktow ych skupień (pirobitum iny) o wielkości poniżej 0,01 mm. W obydwu typach łupków bitum icznych w ystępują m iejscam i przerosty m argłiste oraz za- piaszczenie zmienne. Sporadycznie obserw uje się wysitępowanie glauko- nitu, pirytu, wodorotlenków żelaza oraz m inerałów detrytycznych (kw ar- cyt, m uskowit, cyrkon, turm alin).
W yniki analiz łupków bitum icznych z różnych poziomów tej sam ej serii w ykazały występowanie dużego zróżnicowania w zawartości sub
stancji bitum icznej. I tak np. w łupkach bitum icznych Bark owić Mokrych zawartość węglowodorów płynnych w aha się od 11,33% do 20,02% z w y jątk iem w artości 2,48% w ystępującej w spągu serii bitum icznej. Średnia zaw artość węglowodorów z całego pokładu wynosi 13,84%. Rozmieszcze
nie substancji bitum icznej w poszczególnych w arstw ach nie je st równo
m ierne. Uzyskane węglowodory zawierały: benzyny 2,51%, n a fty 43,48%, (o wysokim ciężarze właściwym), oleju ciężkiego 16,96% (też o wysokim ciężarze właściwym i z niską te m p eratu rą krzepnięcia), asfaltu 27,41%
(J. B a d a k et al., 1964). Równie charakterystyczne są w yniki analiz in
terglacjalnych łupków bitum icznych z Białynina (J. B a d a k , J. G r u d z i e ń , 1963 b). Analiza w ykazała średnią zawartość węglowodorów płynnych 16,83%, w ich skład wchodziły m. in.: benzyna 2,17%, n afta 13,72%, olej 14,72%, parafina 13,78%, żywice 24,05%. Podobnie analizy łu p ku bitumicznego z Zacisza (J. B a d a k , J. G r u d z i e ń , 1959) w ykazały wysoką w ydajność węglowodorów płynnych — 13,36%, w których skład w chodziły m. in.: benzyna 4,68% nafta 7,60%, olej 16,00%, parafina 9,52%, żywice 30,12%, asfalt 26,86%.
Zacytow ane analizy chemiczne i technologiczne łupków bitum icznych w skazują zarówno na wysoką zawartość węglowodorów, jak również w y
soką ich jakość.
III. PRZYPUSZCZALNA GENEZA INTERGLACJALNYCH ŁUPKÓW BITUMICZNYCH
Procesy bitum inizacji w edług dotychczasowych poglądów w ym agają przede wszystkim w arunków redukcyjnych. N atom iast płytkie w ystępo
wanie łupków bitum icznych interglacjalnych, osady piasków, torfów, gytii, przew arstw iające je i towarzyszące im w spągu i stropie, w yk lu czają możliwość w arunków anaerobnych, redukcyjnych w in terg lacjal
nych zbioirnikach sedym entacyjnych.
— 373 —
W edług K. B o h d a n o w i c z a (1931) znane je st w geologii naftow ej zjaw isko tzw. w yłapyw ania bitum inów przez ił. Mianowicie roipa naftow a wynoszona na powierzchnię ginie częściowo przez w yparow anie, częścio
wo zaś jest odprowadzana do zbiorników sedym entacyjnych, gdzie w od
powiednich w arunkach może nastąpić przyczepianie się cząsteczek ropy do cząsteczek iłu i opadanie tego sedym entu na dno zbiornika. P łynna ropa może być w ten sposób sedym entow ana n a większej przestrzeni w po
staci przew arstw iania się ropnych iłów i piasków.
Nasuwa się przypuszczenie, że cząsteczki bitum inów w łupkach b itu micznych interglacjalnych m ogły być w ta k i właśnie sposób resedym en- towane. Takie przypuszczenie potw ierdzają obserwacje mikroskopowe, w których stwierdzono występowanie odizolowanych cząsteczek oleju łu p kowego w postaci pirobitum inów , przyczepionych w różnym zagęszczeniu do cząsteczek iłu i tworzących razem słabo skonsolidowaną skałę ilastą (J. B a d a k et al., 1959, 1963 a, 1963 b, 1964).
Tego rodzaju synsedym entacyjna geneza interglacjalnych łupków b itu micznych w yjaśniałaby zagadnienie zarówno od strony litologicznej, jak
i od strony chemicznej (wysoka jakość węglowodorów). Równocześnie roz
szerzałaby zjawisko w ystępow ania interglacjalnych łupków bitum icznych na zagadnienie procesów tektonicznych, które spowodowały m igrację bi
tum inów i ich przejaw y powierzchniowe w czasie czw artorzędu. N aw ią
zanie zatem do budow y podłoża głębszego rzuca pewne św iatło n a to za
gadnienie.
S trefa w ystępow ania interglacjalnych łupków bitum icznych obejm uje obszar, na którym znane są zjawiska zaburzeń tektonicznych zarówno po
wierzchniowych, jak i wgłębnych. Jeśli idzie o s tru k tu ry wgłębne, to de
form acje sięgają do skał krystalicznych, co zostało zasygnalizowane bada
niam i geofizycznymi. Niektóre tendencje tektoniczne p rzetrw ały od p re- kam bru poprzez paleozoik, mezozoik, kenozoik do czasów współczesnych włącznie.
Obok kierunków tektonicznych NW—SE, przyjm ow anych ogólnie jako k ierunki główne dla niżu Polski, zaznacza się w yraźnie kierunek po
przeczny SW—NE. W ystępuje on w strefie ciągnącej się od Radomska przez Warszawę, Białystok do Grodna. K ierunek SW—NE zaznacza się szczególnie ostro w części NE, w okolicy Białegostoku. K ierunek ten zaznacza się również w utw orach paleozoicznych, mezozoicznych i ke- nozoicznych zarówno w związku z ich miąższościami, litoiacją, jak i roz
mieszczeniem przestrzennym .
Wymienione obserwacje w skazują, że strefa poprzeczna na linii Ra- domsko-W arszawa-Białystok stanowiła obszar w yróżniający się w histo
rii geologicznej Polski. Była to prawdopodobnie strefa rozłam u tektonicz
nego, odżywającego w różnych etapach dziejów geologicznych. Z nią też mogła być związana m igracja bituminów, z w ytw arzającym i się zaś nie
którym i stru k tu ra m i paleozoicznymi i mezozoicznymi w tej strefie — m a
gazynowanie bituminów.
W okresie czw artorzędow ym odżyły praw dopodobnie niektóre linie tektoniczne w omawianej strefie, co lokalnie mogło doprowadzić do sa- m ow ypływ u bitum inów ze zbiorników głębszych. W miejscach, w których istniały korzystne w aru n k i sedym entacyjne do „w yłapyw ania” cząsteczek bitum inów, następow ało nasycanie nim i sedym entu ilastego i osadzanie na dnie zbiorników. W zależności od stopnia nasilenia tego procesu tw orzyły się różnej miąższości w arstw y iłu bitumicznego, przew arstw ianie skałami
płonnym i tw orzącym i się w przypadku brak u dopływów cząsteczek b itu minów.
Miejsca występowania łupków bitum icznych niekoniecznie są zwią
zane z bliską lokalizacją źródła w ypływ u bitum inów. Na przykładzie zna
nego sam owypływu ropy naftow ej w Wójczy w dolinie W isły (J. C z a r- n o c k i , 1839) wiemy, że odnalezienie miejsca zm agazynowania ropy nie jest łatwe. Szczeliny doprowadzające ropę do powierzchni mogą być zna
cznej długości.
Interglacjalne łupki bitum iczne stanow ią tylko końcowy etap lokalnej m igracji bituminów. Nie p rzedstaw iają one prawdopodobnie znaczenia su
rowcowego, ale strefowe w ystępow anie takich przejaw ów bitum inizacji za
sługuje na uwagę. Zlokalizowanie szeregu punktów łupków bitum icznych w skazuje na strefę s tru k tu r starszego podłoża, w których mogą być zbior
niki bituminów. Na przykład zagęszczenie punktów z interglacjalnym i łupkam i bitum icznym i wokół północnego cypla m asyw u Świętokrzyskiego (Barkowice Mokre, Bedlno, Olszewice, Sławno) sugeruje, że w s tru k tu rach tego m asyw u od strony północnej mogą znajdować się zmagazyno
w ane bitum iny.
D rugi obszar stosunkowo licznych objawów bitum inizacji osadów czw artorzędow ych znajduje się na wschodzie omawianej strefy tektonicz
nej, w okolicy Białegostoku i G rodna (Otapy, Zacisze, Grodno, Rudzie- wicze).
Odizolowane p u n k ty w ystępow ania łupków bitum icznych poznane w strefie poprzecznej SW-NE wysitępują w interesującym powiązaniu ze stru k tu ra m i podłoża mezozoicznego (Aleksandrów Łódzki, Białynin koło R aw y Mazowieckiej, W arszawa, Gołków, Góra K alw aria, Wylezin). S tru k tu r y te zyskują w ten sposób wskaźnik na możliwość bitum inizacji.
S ytuacja łupków bitum icznych w Horoszkach i W łodawie nad Bugiem je s t niem niej interesująca.
— 375 —
ZAKOŃCZENIE
A rtykuł niniejszy został oparty na nielicznym i niejednolicie opraco
w an y m m ateriale interglacjalnych łupków bitum icznych. Tworzenie się łupków bitum icznych związano z powierzchniowym i przejaw am i m igracji bitum inów w okresie czwartorzędowym. Takie ujęcie zagadnienia jest na razie hipotetyczne i wymaga potw ierdzenia dalszymi, szczegółowymi bad a
niam i. Niezbędne są w pierwszym rzędzie badania sedymentologiczne serii osadów interglacjalnych, zaw ierających w kładki łupków bitum icznych.
N ajbardziej korzystne byłoby przebadanie zbiorników sedym entacyjnych zam kniętych (np. Sławno koło Radomia), gdyż można by na ich p rzy k ła
dzie stosunkowo łatw o odtworzyć źródła dopływu cząsteczek m ineralnych i bitum icznych. N atom iast w zbiornikach przepływ ow ych zjawisko to może być trudniejsze do prześledzenia, możliwe są bowiem znaczne odległości źródeł zasilania.
Z opracowanych dotychczas m ateriałów interglacjalnych łupków b itu micznych zarysow uje się powiązanie tego zjawiska z tektoniką podłoża głebszego. W ten sposób staje się aktualne i w tej dziedzinie zagadnienie zależności geomorfologii od budow y podłoża głębszego. Jest to tem at, na
k tó ry istniały w literatu rze geologicznej Niżu Polskiego liczne i w ażne wypowiedzi, datujące się od początku form ow ania się m yśli geologicznej, a zaniechane w ostatnich dziesięcioleciach. Elim inacja ta jest ty m dziw
niejsza, że zagadnienia paleogeomorfologii zostały uznane za obowiązu
jące p rz y rozw iązyw aniu p raw ie wszystkich problem ów geologicznych.
Są one jednak prowadzone bez koordynacji ze zjaw iskam i aktualnym i, k tó re jako ostatni etap przem ian budow y geologicznej, pow inny stanowić p u n k t w yjścia p rzy odtw arzaniu zjawisk (aktualizm!).
W ostatnich publikacjach geologicznych zwraca uw agę praca E. M. Mc K e e (1963), w której a u to r podkreśla zarówno konieczność dokładnego badania form powierzchni dla rozpoznania s tru k tu r pogrzebanych, jak i charakterystycznych cech geomorfologicznych, w ytw orzonych w w yniku procesów tektonicznych. P race tego rodzaju są w ykorzystyw ane dla celów poszukiwań naftowych.
I n s t y t u t G e o l o g i c z n y W a r s z a w a , 3 m a j a 1965
WYKAZ LITERATURY REFERENCES
B a d a k J., G r u d z i e ń J. (1959), Występowanie łupków bitumicznych w Zaciszu koło Sidry (Occurrence of bituminous shales in Zacisze near Sidra — North — Eastern Poland). P r z . g e o l . nr 9, Warszawa.
B a d a k J., G r u d z i e ń J. (1963a), Czwartorzędowe łupki bitumiczne z Gołkowa koło Warszawy. Z. N. AGH nr 6, Kraków.
B a d a k J., G r u d z i e ń J. (1963b), Charakterystyka czwartorzędowych łupków bi
tumicznych z Białynina koło Rawy Mazowieckiej (Characteristics of the Quater
nary Bituminous Shales from Białynin near Rawa Mazowiecka). K w a r t . g e o l . 8 nr 3, Warszawa.
B a d a k J., G r u d z i e ń J., Z a b i e g a j E. (1964), O jakości interglacjalnych łup
ków bitumicznych z Barkowic Mokrych koło Sulejowa (On Quality of the Inter
glacial Oil Shales from Barkowice Mokre near Sulejów). K w a r t . g e o l . 8 nr 2, Warszawa.
В i t n e r K. (1954), Charakterystyka paleobotaniczna utworów interglacjalnych w Horoszkach koło Mielnika na Podlasiu (The paleobo tanie characteristics of the interglacial deposits at Horoszki near Mielnik in Podlasie), B i u l . I n s t . G e o l .
69, Warszawa.
B i t n e r K. (1956), Flora interglacjalna w Otapach (Interglacial Flora in Otapy — District Białystok). B i u l . I n s t . G e o l . 100, Warszawa.
B i t n e r K. (1957), Trzy stanowiska flory interglacjalnej w okolicach Sidry (Three localities of Interglacial flora in the vicinity of Sidra). B i u l . I n s t . G e o l . 118, War
szawa.
B o h d a n o w i c z K. (1931), Geologia naftowa. Cz. I. Krajowe Tow. Naft., Lwów.
C z a r n o c k i J. (1939), Problem ropy Wójczy i poszukiwania ropy w miocenie. B i u L P a ń s t w . I n s t . G e o l . 18, Warszawa.
D ą b r o w s k i А . , К а г a с z u n K. (1956), Mapa magnetyczna Polski ( М а г н и т н а я к а р т а П о л ь ш и ) . A t l a s G e o l . P o l s k i , I n s t . G e o l . , tabl. 9, Warszawa.
— 377 —
D y a k o w s k a J. (1956), Plejstoceński profil z Wylezina (Pleistocene profile from Wylezin — Central Poland). B i u l . I n s t . G e o l . 100, Warszawa.
G a d o m s k a S. (1960), Czwartorzędowe łupki bitumiczne (Quaternary bituminous shales). P r z . g e o l . nr 7, Warszawa.
H a l i c k i B. (1939), Materiały do znajomości budowy podłoża Polski północno- -wschodniej. Cz. III. Kreda (Materiaux pour la connaissance de la structure geologique de la partie NE de la Pologne). R o c z . P o l . T o w . G e o l . 25, Kraków.
H a l i c k i B. (1951), Podstawowe profile czwartorzędu w dorzeczu Niemna (Principal sections of the Pleistocene in the Niemen basin). A c t a g e o l . v o l . , 2, Warsza
wa.
К e e Mc E. M. (1963), Paleogeomorphology a practical exploration technique. O i l
G a s I, Tulsa, Oklahoma, 61, nr 42.
O l c z a k T. (1953). Siła ciężkości. Atlas Polski 1 : 2 О О О 000, z. 1. Centr. Urząd Geod.
i Kart., Warszawa.
P a s s e n d o r f e r E. (1925), Sprawozdanfe z badań geologicznych w granicach arku
szy Przedbórz i Opoczno oraz w Tatrach (Compte-Rendu des recherches geolo- giques executees en 1924 sur les feuilles Przedbórz et Opoczno et dans la Tatra).
P o s i e d ź , n a u k . P a ń s t w . I n s t . G e o l . , 10, Warszawa.
P a s s e n d o r f e r E. (1928), Sprawozdanie z badań wykonanych w r. 1927 na arku
szu Opoczno (Compte Rendu des recherches executees en 1927 pour la feuille Opoczno). P o s i e d ź , n a u k . P a ń s t w . I n s t . G e o l . , 19/20, Warszawa.
P a s s e n d o r f e r E. (1930), O utworach interglacjalnych w Olszewicach pod To
maszowem Mazowieckim (The interglacial formations in Olszewice near Toma
szów in Central Poland). S p r a w . K o m i s . F i z j o g r . P A U , 64.
R ó ż y c k i S. Z. (1947), Interglacjalne łupki bitumiczne w Barkowicach Mokrych koło Sulejowa (Interglacial bituminous shales in Barkowice Mokre near Sule
jów — Central Poland). B i u l . P a ń s t w . I n s t . G e o l . 29, Warszawa.
R ó ż y c k i Б'. (1956), Interglacjał na terenie Aleksandrowa Łódzkiego. P r z . g e o l .
nr 3, Warszawa.
R ó ż y c k i S. Z. (1929), Interglacjał żoliborski (Das Interglazial von Żoliborz bei Warschau). S p r a w , z P o s i e d ź . W y d z . I I I N a u k M a t . - F i z . T N W $2, Warszawa.
R i i h l e E. (1952), Profil geologiczny czwartorzędu w Barkowicach Mokrych pod Sulejowem (Geological profile of the Quaternary in Barkowice Mokre near S u lejów). B i u l . I n s t . G e o l . 66, Warszawa.
R i i h l e E. (1956), Profil geologiczny osadów interglacjalnych w Olszewicach koło Tomaszowa Mazowieckiego i w Łańcuchowie nad Wieprzem (Geological profiles of the interglacial sediments in Olszewice near Tomaszów Mazowiecki and in Łańcuchów on the Wieprz river). B i u l . I n s t . G e o l . 100, Warszawa.
R ii h 1 e E. (1957), Mapa miąższości utworów czwartorzędowych Polski ( К а р т а м о щ н о с т и ч е т в е р т и ч н ы х о т л о ж е н и й П о л ы ц и ) . I n s t . G e o l . A t l a s G e o l . P o l s k i , tabl. 8, Warszawa.
R i i h l e E. (1961), Przekrój geologiczny osadów czwartorzędowych w Sławnie koło Radomia (Geological Section of Quaternary Sediments at Sławno near Radom — Central Poland). B i u l . I n s t . G e o l . 169, Warszawa.
R i i h l e E . , Z w i e r z S. (1961), Przekrój geologiczny doliny Bugu na Podlasiu w oko
licy Mielnika (Geological Section of the Bug river valley in the Area of Podlasie in the vicinity of Mielnik). B i u l . I n s t . G e o l . , 169, Warszawa.
S a r n a c k a Z. (1961), Sytuacja geologiczna osadów interglacjałii eemskiego z Góry Kalwarii (Geological situation of the Eemian Interglacial Sediments from Góra Kalwaria — Central Poland). B i u l . I n s t . G e o l . 169, Warszawa.
S a w i c k i L. (1939), Utwory interglacjalne w Rudziewiczach, woj. Białostockie (Interglaciale Bildungen in Rudziewicze, Woiwodschaft Białystok). B i u l . I n s t . G e o l . 9, Warszawa.
S o b o l e w s k a M. (1952), Interglacjał w Barkowicach Mokrych pod Sulejowem (Interglacial at Barkowice Mokre near Sulejów). B i u l . I n s t . G e o l . , 66, Warszawa.
S o b o l e w s k a M. (19(56), Wyniki analizy pyłkowej osadów interglacjalnych z Olszewic (Pollen analysis of the interglacial deposits of Olszewice on the Wieprz river). B i u l . I n s t . G e o l . 100, Warszawa.
S t a c h u r s k a A. (1957), Roślinność interglacjalna z Włodawy nad Bugiem (Inter - glacial flora from Włodawa on the Bug river — Lublin Upland). B i u l . I n s t . G e o l .
118, Warszawa.
$ r o d o ń A., G o ł ą b o w a M. (1956), Plejstoceńska flora z Bedlna (Pleistocene flora of Bedlno Central Poland). B i u l . I n s t . G e o l . 100, Warszawa.
T o ł p a S. (1961), Flora interglacjalna ze Sławna koło Radomia (Interglacial Flora from Sławno near Radom — Central Poland). B i u l . I n s t . G e o l . 169, Warszawa.
W i e l o p o l s k i A., H r y h o r o w i c z M., M i z g i e r - J e z i o r e k L., R e i n - s t e i n M. (1958), Bituminy, woski surowe i żywice z kilku wysokich torfów pol
skich (Bitumins, crude w axes and resins from several high Polish peats). P r z . B a d . T o r f . w P o l s c e . Z e s z . p r o b l . P o s t . N a u k . r o l n . z. 17, Warszawa.
SUMMARY
Chemical and technological investigation revealed a ra th e r high am ount of bitum ens (usually 13%, locally up to 20%) in the interglacial bitum inous shales of Poland. These are some high qu ality hydrocarbons (petroleum , benzine, heavy oils, resins, asphalt) ( B a d a k et alii 1959 a;
1,963a, b; 1964).
I t has been h ith e rto thought th a t the bitum inisation of deposits is connected w ith anaerobic conditions. This could h a rd ly apply to the interglacial shales, w hich w ere form ed in small fresh w a te r basins influenced by riv ers w here anaerobic conditions w ere impossible. L ayers of bitum inous shales fre q u en tly occur n ear th e surface or are overlain hy sands, gravels, or nan-bitum inous organodetritical deposits. They are fre q u en tly underlain by thick com plexes of sands and gravels.
According to B o h d a n o w i c z (1939) bitum ens m ay accum ulate on particles of argillaceous substances subsequently deposited in the basin.
T he bitum ens m ay derive from petroleum outflowing on the surface. It seem s th a t the interglacial bitum inous shales w ere form ed in this way.
P etrographical analysis of the bitum inous shales revealed isolated particles of bitum ens chaotically d istributed in the argillaceous deposit whose diagenesis is generally n o t advanced. There also occur in the bitum inous shales non-bitum inized organic remains. The bitum inous shales m ay be intercalated by organodetritical or chemical deposits devoid of bitum ens. All these phenom ena agree w ith the syndepositional origin of petroleum in th e interglacial basins.
Q u artern ary outflows petroleum m ay be connected w ith the stru ctu re of the su b stratu m and the tectonical processes responsible for the m igration. The prevailing directions a re NW-SE, b u t the directions tran sv ersal to them are distinct, and appear to be connected w ith gravi- m etrical anomalies. These two directions cross them selves in the environs of W arsaw. The direction SW-NE is p articu la rly distinct in th e NE p a rt of the transversal zone, w here it is emphasized by th e occurrence of cry sta llin e rocks as shown by m agnetic anom alies ( D ą b r o w s k i et
— 379 —
alii, 1956). This direction m ay be traced throughout th e geological history of th e area beginning in the Palaeozoic, Mesozoic and Kenozoic expressed by the distribution of lithofacies and of th e thickness of deposits.
I t seems th a t the tran sv ersal zone is connected w ith fau lts w hich m ay have made possible the m igration of bitum ens. These fau lts became active in the Q u artern ary for a t least trwo times, i. e. during th e in te r
glacial periods Masovien I and II, and the outflowing petroleum was responsible for the form ation of bitum inous shales.
G e o l o g i c a l S u r v e y , Warsow t r a n s l a t e d b y S . G ą s i o r o w s k i
