Roman Forycki
"Z zagadnień filozoficznego poznania
Boga", Ks. Kazimierz Kłósak, Kraików
1979 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 16/2, 174-177
P lo ty n a s t a je się w id o c z n e , że w ła ś n ie w s k u te k o d e jś c ia od m e ta fiz y k i, c z y li a n a liz y re a ln e g o b y tu , t r z e b a się u c ie c do m e ta f o r , n a w e t do p o z n a n ia p o z a ra c jo n a ln e g o . N ie d a się w te d y u tr z y m a ć s t a tu s u f ilo z o fii ja k o d y s c y p lin y n a u k o w e j, r a c j o n a ln e j , a u to n o m ic z n e j. B o g d a n B a k ie s K s. K a z im ie rz K łó sa k , Z z a g a d n i e ń f i l o z o f i c z n e g o p o z n a n i a B o g a , K r a k ó w 1979, ss. 502.
K s ią ż k a s ta n o w i sw ego r o d z a ju u z u p e łn ie n ie i ro z w in ię c ie p r o b l e m a ty k i te o d y c e a ln e j p o d ję te j p rz e z A u to r a w jeg o d w u to m o w y m d z ie le W p o s z u k i w a n i u P i e r w s z e j P r z y c z y n y , k tó r e g o p o sz c z e g ó ln e to m y u k a z a ły się w la t a c h 1955 i 1957. A u to r d a je te m u w y r a z w p r z e d m o w ie , s y g n a liz u ją c s z e rsz e z a ję c ie się p r o b le m a t y k ą m e ta te o r e ty c z n ą o ra z p rz y r o d n ic z y m i p o d s ta w a m i te o d y c e a ln y c h a rg u m e n ta c ji, ja k r ó w n ie ż p e w n y m i n o w y m i a r g u m e n ta c ja m i, o p a r ty m i n a s u g e s tia c h n ie k tó r y c h w s p ó łc z e s n y c h filo z o fó w i p rz y r o d n ik ó w . I R o z w a ż a n io m o c h a r a k t e r z e m e ta te o r e ty c z n y m p o ś w ię c o n e je s t W p r o w a d z e n i e do f i l o z o f i i Boga. A u to r u w a ż a za s łu s z n e k r y ty c z
n e ro z w a ż e n ie k o n c e p c ji s a m e j filo z o fii, a w je j ś w ie tle k o n c e p c ji filo z o fii B oga. W z w ią z k u z ty m o m a w ia z a g a d n ie n ie p r z e d m io tu f ilo z o fii B oga i je j s to s u n k u do in n y c h n a u k , j a k ró w n ie ż c h a r a k t e r a r g u m e n t a c ji w te j filo z o fii w y s tę p u ją c y c h .
F ilo z o fia w u ję c iu A u to r a je s t k r y t y c z n ą r e f le k s j ą (lu b je j w y ra z e m ) n a d lu d z k im p o z n a n ie m , n a d o g ra n ic z o n y m lu d z k im d o ś w ia d c z e n ie m . C e n tr a l n a część te j filo z o fii, tj . te o r ia b y tu , je s t n a u k ą o p r z e d m io ta c h w a s p e k c ie re a ln e g o is tn ie n ia (27). D o filo z o fii n a le ż y te ż filo z o fia p r z y r o d y i filo z o fia B oga. F ilo z o fia p r z y r o d y z a jm u je się b y te m i s tn i e ją c y m w s t r u m i e n iu c z a su (57), zaś filo z o fia B oga — szcz e g ó ln y m t y p e m b y tu , k tó r y m je s t B óg (59). P rz e d m io te m filo z o fii je s t w ię c w e d łu g A u to r a : a lb o s a m a b y to w o ść , a lb o o k re ś lo n y a s p e k t b y to w y , a lb o w re s z c ie — o k re ś lo n y ty p b y tu (69). P r z e d m io t t e n n ie m u s i b y ć w p r o s t i b e z p o ś re d n io d o s tę p n y b a d a n io m (59).
F ilo z o fia B o g a, ja k k o lw ie k s ta n o w i s a m o d z ie ln ą d y s c y p lin ę filo z o f ic z n ą , to je d n a k k o r z y s ta o n a ta k ż e z o sią g n ię ć in n y c h d y s c y p lin , a z w ła sz c z a filo z o fii b y tu , filo z o fii p r z y r o d y i n a u k p rz y r o d n ic z y c h (71— 72). Z d a n ie m A u to r a „ w filo z o fii B o g a je s te ś m y z m u s z e n i do w e j śc ia w p ła s z c z y z n ę częścio w o i n t e r d y s c y p l i n a r n ą ” (73). I s tn ie n ie B oga s tw ie r d z a się w r a m a c h a r g u m e n ta c j i t y p u r e d u k c y j n eg o (70). N ie je s t to w p r a w d z ie w ą s k o r o z u m ia n a d e d u k c ja , a le n ie je s t to te ż a r g u m e n ta c j a c z y sto p s y c h o lo g ic z n a (77). P u n k te m w y jś c ia t e j a r g u m e n ta c j i je s t p y ta n ie o o s ta te c z n ą r a c j ę is tn ie n ia b y tó w p r z y g o d n y c h (7), z a ś p u n k te m d o jś c ia je s t is tn ie n ie B oga ja k o p e w n e j o k re ś lo n e j I s to ty (80). I I P ie r w s z a część k s ią ż k i n o si t y t u ł Z a g a d n i e n i e p o c z ą t k u t r w a n i a c z a so w e g o w s z e c h ś w i a t a a p r o b l e m i s t n i e n i a Boga. A u to r z a jm u je się w n ie j a r g u m e n ta c j ą za c z a so w y m p o c z ą tk ie m ś w ia ta ze w z g lę d u n a
z n a c z e n ie ś w ia to p o g lą d o w e te j a r g u m e n ta c ji, n a k tó r e w s k a z y w a ł n ie ty lk o św . T o m a sz z A k w in u , a le ta k ż e w s p ó łc z e ś n i m y ś lic ie le , ta k ż e n ie p o d z ie la ją c y s ta n o w is k a te is ty c z n e g o . Z d a n ie m ty c h m y ś lic ie li i s t n ie je lo g ic z n y z w ią z e k m ię d z y te z ą o p o c z ą tk u c z a so w y m ś w ia ta i te z ą o is tn ie n iu B oga. G łę b sz a je d n a k a n a liz a teg o a r g u m e n tu p r o w a d z i A u to r a do w n io s k ó w n e g a ty w n y c h . Z m ia n y z a c h o d z ą c e w św ie c ie n ie p ro w a d z ą do k o n ie c z n o ś c i p r z y ję c ia c z aso w eg o p o c z ą tk u ś w ia ta . P r z y ję c ie w ie c z n o śc i ś w ia ta n ie p r o w a d z i do sp rz e c z n o śc i. M o żliw e je s t is tn ie n ie m n o g o ści s u k c e s y w n ie n ie s k o ń c z o n e j i n ie k o n ie c z n e p r z y jm o w a n ie z d a r z e n ia b e z w z g lę d n ie p ie rw s z e g o (265). D la te g o — s tw ie r d z a A u to r — „ s z u k a n ie n a jp r o s ts z e j d ro g i do p r z e ś w ia d c z e n ia o is tn ie n iu B oga w p r z y ję c iu a b s o lu tn e g o p o c z ą tk u czaso w eg o w s z e c h ś w ia ta k o ń c z y się śle p y m z a u łk ie m ” (284). J a k k o lw ie k te ż n ie d a się u d o w o d n ić w ie c z n o ś c i ś w ia ta w o p a r c iu o p r a w o z a c h o w a n ia m a s y i e n e r g ii (p o n ie w a ż n ie je s t to p ra w o z a c h o w a n ia m a te r ii) , z teg o n ie w y n ik a , że z o s ta ła u d o w o d n io n a d r u g a a lt e r n a t y w a . N e g a ty w n e w n io s k i z a n a liz y a r g u m e n ta c j i n a rz e c z czaso w eg o p o c z ą tk u ś w ia ta p ro w a d z ą z k o le i do p y ta n i a , czy s tw ie rd z e n ie p o c z ą tk u cz aso w eg o ś w ia ta je s t k o n ie c z n e d la u z a s a d n ia n ia te z y o is tn ie n iu S tw ó rc y ? A u to r o d p o w ia d a n a to p y ta n i e n e g a ty w n ie . M o żn a — j e go z d a n ie m — n ie p r z y jm o w a ć czaS ow ości ś w ia ta , a je d n o c z e ś n ie d o w o d z ić is tn ie n ia S tw ó rc y . P u n k te m w y jś c ia te o d y c e a ln y c h d o c ie k a ń m o ż e b y ć p rz y g o d n o ś ć ś w ia ta (284). I I I
W d ru g ie j części k s ią ż k i z a ty tu ło w a n e j Z a g a d n i e n i e p o c z ą t k u ż y c i a
o r g a n i c z n e g o a p r o b l e m i s t n i e n i a B o g a A u to r p o d d a je k r y ty c z n e j a n a liz ie ró ż n e g o r o d z a ju h ip o te z y n a te m a t p o w s ta n ia ż y c ia n a Z iem i. Z d ru g ie j s tr o n y u s t o s u n k o w u je się on ta k ż e k r y ty c z n ie do t r a d y c y j n e g o k r e a c jo n iz m u , w e d łu g k tó re g o tr z e b a p r z y ją ć b e z p o ś r e d n ią i n g e r e n c ję B oga w z a p o c z ą tk o w a n ie ż y c ia n a Z ie m i (314— 428). Z g o d n ie z z a s a d ą , w e d łu g k tó r e j s k u te k n ie m o że p rz e w y ż s z a ć s w o je j p rz y c z y n y , a m o ż n o ść m o że się r e a liz o w a ć ty lk o p o p rz e z a k t, A u to r w y k lu c z a p ra w d z iw o ś ć h ip o te z y s a m o ro d z tw a .
N ie z n a c z y to je d n a k , że A u to r p o d z ie la p o g lą d ty c h , k tó r z y p o s t u l u j ą b e z p o ś r e d n ią in g e r e n c ję B oga w z a p o c z ą tk o w a n ie ży cia . D la A u to r a je s t ja s n e , że ty lk o B óg m o że b y ć g łó w n ą p rz y c z y n ą ż y c ia n a Z ie m i. T o je d n a k n ie o z n a c z a , że je s t O n p rz y c z y n ą b e z p o ś r e d n ią i j e d y n ą . P rz y c z y n ą b e z p o ś r e d n ią m oże b y ć s a m a m a t e r i a z c a ły m sw o im d y n a m iz m e m . S ta n o w is k o to o k re ś la A u to r ja k o e m e r g e n ty z m te iz m u k re a c jo n is ty c z n e g o (477). B óg je s t p rz y c z y n ą o s ta te c z n ą ż y c ia n a z ie m i, a le p r z y c z y n a t a n ie je s t ty lk o tr a n s c e n d e n t n a ; je s t o n a ta k ż e im m a n e n tn a , tk w ią c a w m a t e r i i (p rz y c z y n ą m a t e r i a l n ą ż y c ia je s t m a te r ia ) . J a k k o l w i e k m o ż n a b y p r z y ją ć , że w ła ś c iw y m p u n k te m w y jś c ia w p o s t u lo w a n iu p o ś r e d n ie j czy b e z p o ś r e d n ie j in g e r e n c ji p r z y c z y n y s tw ó r czej w p o w s ta n ie ż y c ia n a Z ie m i, je s t f a k t , że k ie d y ś n a z ie m i ży cia n ie b y ło , to je d n a k — z d a n ie m A u to r a — w y c h o d z e n ie w a r g u m e n ta c ji z teg o f a k t u n ie je s t n a jle p s z e . A u to r p r o p o n u je p rz e k s z ta łc e n ie a r g u m e n tu b io lo g ic z n e g o w a r g u m e n t k o n ty n g e n c ja ln y (463). W a r g u m e n cie ty m w y c h o d z i się n ie z p o c z ą tk u ż y c ia n a Z ie m i, a le z p r z y g o d n o śc i b y tó w o rg a n ic z n y c h , z f a k t u , że ży cie n ie n a le ż y do is to t y ty c h b y tó w i ja k o ta k i e d o m a g a się o s ta te c z n e g o w y tłu m a c z e n ia , k tó r y m
je s t p rz y c z y n a b ę d ą c a s a m y m Ż y c ie m , B y t, do k tó r e g o is to ty n a le ż ą życie.
IV
T rz e b a w y ra z ić A u to r o w i u z n a n ie , że n a p is a ł t a k ą k s ią ż k ę , o r ie n tu j ą c c z y te ln ik a w z a s a d n ic z y c h p r o b le m a c h w sp ó łc z e sn e g o u p r a w i a n ia filo z o fii B oga. D ziś b o w ie m n ie m o ż n a p r z y s tę p o w a ć do m e to d o lo g ic z n ie u z a s a d n io n e g o u p r a w ia n i a filo z o fii B oga b e z u p rz e d n ie g o u s p r a w ie d liw ie n ia s to s o w a n e j w n ie j k o n c e p c ji s a m e j filo z o fii, a p o te m ta k ż e filo z o fii B oga. A u to r w s k a z a ł, j a k ą d ro g ę r e f le k s j i m e to d o lo g ic z n e j tr z e b a p rz e jś ć , z a n im się p r z y s tą p i do r o z w a ż a ń i d o c ie k a ń śc iśle te o d y c e a ln y c h . A n a liz y A u to r a z w ró c iły u w a g ę c z y te ln ik a n a p e w n e b łę d n e d ro g i, k tó r e ty lk o p o z o rn ie z d a ją się w z m a c n ia ć t r a d y c y jn ą a r g u m e n ta c ję , a je d n o c z e ś n ie u w r a ż liw iły go n a now e.
Do n a jb a r d z ie j c e n n y c h tr e ś c i d z ie ła o b o k p o s tu la tó w o c h a r a k t e r z e m e to d o lo g ic z n y m , n a le ż ą u w a g i m e r y to ry c z n e , d o ty c z ą c e z w ła sz c z a k o n c e p c ji B oga ja k o cz y ste g o I s tn ie n i a o ra z p o g lą d u , w e d łu g k tó r e g o r e a ln e is tn ie n ie t r a k t u j e się ta k , j a k g d y b y ono b y ło je d y n y m sp o s o b e m istn ien ia,. A u to r u k a z u je sz e re g tr u d n o ś c i ję z y k o w y c h , n a ja k ie n a p o ty k a się p r z y o k r e ś la n iu B oga ja k o C z y ste g o I s tn ie n ia . I n a c z e j u p r a w ia się filo z o fię B o g a, g d y u z n a je się ty lk o r e a l n y sp o só b is tn ie n ia , a in a czej, g d y w te j d z ie d z in ie p r z y j m u j e się p lu r a liz m .
N ie z m ie rn ie c e n n e są ta k ż e u w a g i d o ty c z ą c e p r z e d m io tu filo z o fii B oga. A u to r n ie z g a d z a s ię z ty m i, k tó r z y tw ie r d z ą , że p r z e d m io t n a u k i i filo z o fii m u s i b y ć b e z p o ś r e d n io d o s tę p n y . I d la te g o n ie u w a ż a , b y B óg n ie m ó g ł by ć p r z e d m io te m filo z o fii. T u ta j ró ż n i się od R ó ż y c k ieg o , K rą p c a , K a m iń s k ie g o , Z d y b ic k ie j, k tó r z y u w a ż a ją , że p r z e d m io te m filo z o fii B oga, k tó r ą z re s z tą s ta n o w i in t e g r a l n ą część m e ta fiz y k i, m o że b y ć ty lk o sk o ń c z o n y czy p rz y g o d n y . Z d a n ie m A u to r a m o że n im b y ć p r z e d m io t d o s tę p n y p o ś r e d n io (59) l u b w rę c z ja k i ś o k re ś lo n y ty p b y tu . T a k ie s ta n o w is k o p o z w a la m u f o r m u ło w a ć p y ta n i e o c h a r a k t e r z e w y r a ź n ie r e d u k c y jn y m : czy p rz e ś w ia d c z e n ie o is tn i e n iu B oga m oże zn a le ź ć o p a rc ie w s tw ie r d z e n iu a b s o lu tn e g o p o c z ą tk u czaso w eg o ś w ia ta ? A u to r je d n a k p rz y o m a w ia n iu s p r a w m e to d o lo g ic z n y c h w y ra ź n ie o p o w ia d a się za n ie r e d u k c y jn ą , m e ta fiz y c z n ą k o n c e p c ją te o d y c e i. P u n k te m w y jś c ia t a k r o z u m ia n e j te o d y c e i je s t p y ta n ie o o s ta te c z n ą r a c ję is tn ie n ia b y tó w p rz y g o d n y c h . M o żn a b y tę d e k la r a c ję p o tr a k to w a ć j a k o sp rz e c z n ą z fa k ty c z n ie r e d u k c y j n y m ro z w ią z y w a n ie m z a g a d n ie ń te o d y c e a ln y c h , g d y b y n ie z a s a d n ic z e n a s ta w ie n ie A u to ra , że w u p r a w ia n iu filo z o fii B oga, w y k o r z y s tu ją c ró ż n e n a u k i i filo z o fię , p rz e d e w s z y s tk im n a le ż y w y k o r z y s ta ć m e ta fiz y k ę . P u n k t w y jś c ia m e ta fiz y c z n y ja w i się ja k o n a jb a r d z ie j f u n d a m e n ta ln y . W te j i ty lk o w t e j p e r s p e k ty w ie z ro z u m ia ły je s t p o s t u la t p r z e k s z ta łc e n ia a r g u m e n tu b io lo g ic z n e g o w k o n ty n g e n c ja ln y . Z in n e g o b o w ie m p u n k t u w id z e n ia tr u d n o z ro z u m ie ć , d la c z e g o w p u n k c ie w y jś c ia sw o je j a r g u m e n ta c j i A u to r r e z y g n u je z t a k o c z y w iste g o , w rę c z n a m a ca ln e g o f a k t u , ja k im je s t cza so w e is tn ie n ie ż y c ia n a Z iem i. N ik t n ie w ą tp i, że życie k ie d y ś z o sta ło z a p o c z ą tk o w a n e . A u to r je d n a k w o li, a b y . b io r ą c p o d u w a g ę t e n f a k t w y c h o d z o n o w a r g u m e n ta c j i te o d y c e a ln e j z f a k t u b a r d z ie j filo z o fic z n e g o , a m ia n o w ic ie z p rz y g o d n o ś c i b y tó w o rg a n ic z n y c h . Ł a tw ie j z ro z u m ie ć , d la c z e g o w m ie js c e a r g u m e n ta c ji z p o c z ą tk u czaso w eg o ś w ia ta A u to r p r o p o n u je a r g u m e n ta c ję k o n ty n - g e n c ja ln ą . J e d n a k , g d y w e ź m ie się p o d u w a g ę , że A u to r n ie r e z y g n u je n ig d y z p e r s p e k ty w y m e ta fiz y k i, p r ó b a ta ja w i się ja k o p r ó b a
z n a le z ie n ia w y tłu m a c z e n ia n ie je d n e g o z m o ż liw y c h , a le je d y n e g o , o s ta tec z n e g o . D a je te m u w y r a z A u to r, g d y tw ie r d z i, że o s ta te c z n y m w y t ł u m a c z e n ie m is tn i e n ia b y tó w o rg a n ic z n y c h p rz y g o d n y c h je s t Ż y c ie , k tó r e je s t Ż y c ie m s a m y m , k o n ie c z n y m , n ie ty lk o n ie z a p o c z ą tk o w a n y m , ale i n ie p r z y g o d n y m , e g z y s te n c ja ln ie s p ra w c z y m . E g z y s te n c ja ln a s p r a w - czość te j P ie r w s z e j P rz y c z y n y ż y c ia n ie e lim in u je in n y c h p rz y c z y n , a n a w e t w s p ó łd z ia ła z n im i. A u to r n ie u n ik n ą ł w sw o im d z ie le w y p o w ie d z i d y s k u s y jn y c h . P r e z e n tu ją c je d n a k d ość w y ra ź n ie w ła s n e s ta n o w is k o w w ie lu s p r a w a c h tr u d n o o w y p o w ie d z i, k tó r e z a d o w o liły b y z w o le n n ik ó w ró ż n y c h s p o
so b ó w u p r a w ia n i a filo z o fii B oga. K s ią ż k a b ę d z ie s ta n o w iła p o z y c ję , o b o k k tó r e j u p r a w ia j ą c y te o d y c e ę n ie b ę d ą m o g li p rz e jś ć o b o ję tn ie .
P r ó b a in te r d y s c y p lin a r n e g o s p o jr z e n ia n a te o d y c e a ln e z a g a d n ie n ia m o że b y ć d o b r ą in s p ir a c ją do p o d e jm o w a n ia d a ls z y c h te g o r o d z a ju p ró b . Z m u s z a ją c do p rz e m y ś le n ia n a n o w o w ie lu p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń filo z o fii B oga. A u to r w z n ió s ł n ie w ą tp liw ie p o w a ż n y w k ła d w d zieło ro z w o ju t e j t a k w a ż n e j i je d n o c z e ś n ie t a k d y s k u s y jn e j d y s c y p lin y filo z o fic z n e j.
R o m a n F o r y c k i
M A R IU S Z P R O K O P O W IC Z
UWAGI DO DWU INTERPRETACJI ZAGADNIENIA SUBSYSTENCJI SFORMUŁOWANEGO W D E E N T E E T E S S E N T I A
TOMASZA Z AKWINU.
Z a s a d n ic z y m c e le m n in ie js z e g o a r t y k u ł u je s t p o k a z a n ie d w u ró ż n y c h sp o so b ó w in t e r p r e to w a n ia z a g a d n ie n ia s u b s y s te n c ji, s fo rm u ło w a n e g o p rz e z T o m a sz a z A k w in u w tr a k c ie D e e n t e e t ess e n tia . I n t e r p r e t a c j a , d o k o n a n a p rz e z B ru n o n a J . R u c iń s k i e g o 1, s p o tk a ła s ię z k r y ty c z n y m i u w a g a m i P. P a c h c ia r k a i E. W o lic k ie j2, u w a g a m i, k tó r e — ja k się o k a z u je — ta k ż e d o m a g a ją się k r y t y k i t a k co do r o z u m ie n ia te k s tu T o m a sz a z A k w in u , j a k i o d n o ś n ie do n ie tr a f n e g o — ja k s ą d z ę — n a ś w ie tle n ia s ta n o w is k a B. J . R u c iń sk ie g o .
Z ty c h p o w o d ó w c h c ia łb y m n a jp i e r w u s to s u n k o w a ć się do u ję c ia B. J. R u c iń s k ie g o , a n a s tę p n ie u ja w n ić d y s k u s y jn ą z a w a rto ś ć a r t y k u ł u P. P a c h c ia r k a i E. W o lic k ie j.
D o d a tk o w y m b o d ź c e m do n a p is a n ia a r ty k u łu je s t w a ż n o ść p o d ję te j p r o b le m a ty k i, p o n ie w a ż z a g a d n ie n ie s u b s y s te n c ji u w y r a ź n ia r o z u m ie n ie s u b s ta n c ji, a w ię c d o się g a p o d s ta w o w y c h p ro b le m ó w m e ta f iz y k i b y tu . 1 B ru n o n J . R u c iń s k i: S t r u k t u r a b y t u i s t r u k t u r a m e t a f i z y k i w ś w i e t le „De e n t e e t e s s e n t i a ’’ T o m a s z a z A k w i n u , W : O p e ra P h ilo s o p h o ru m M e d ii A e v i — te x t u s e t s tu d ia , 1 (1976) A T K , 109—-197. 2 P a w e ł P a c h c ia r e k , E lż b ie ta W o lic k a : Z a g a d n i e n i e i s t n i e n i a w „De e n t e e t e s s e n t i a ’’ — u w a g i d y s k u s y j n e , W : R o c z n ik i F ilo z o fic z n e , 24 (1976), 131— 134.
