Adam Świętoń
Przymus służby wojskowej w
późnym cesarstwie rzymskim
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 115-134
2007
A d a m Ś w i ę t o ń O lszty n
P rz y m u s słu ż b y w ojsk iej
w p óźn y m c e s a r s tw ie rzym sk im
P rz y m u s słu żb y w ojskow ej był je d n y m z ele m e n tó w c h a ra k te ry z u ją c y c h w ojskow ość rz y m s k ą od p o czątk ó w jej is tn ie n ia . D ilectu s, w e rb u n e k p rz y m u so w y obejm u jący w sz y stk ic h o b y w a te li zdo ln y ch do służby, o bow iązyw ał p rz ez cały o k re s re p u b lik a ń s k i, k o rz y s ta li z niego ta k ż e rz y m sc y ce sarz e. Je d n a k ż e , o ile w o k re sie re p u b lik a ń s k im d ile c tu s p o z o sta w a ł głów nym n a rz ę d z ie m słu żąc y m fo rm o w a n iu now ych legionów i u z u p e łn ia n iu s ta n u osobowego ju ż is tn ie ją c y c h , to re fo rm a m a r ia ń s k a , k ła d ą c a p o d w a lin y pod a rm ię zaw odow ą, o p ie ra ją c ą się n a o chotniczy m zaciąg u , p o d w a ży ła sen s jego sto so w a n ia . W o k re sie w czesnego c e s a rs tw a rz y m sk ieg o p o w sz e c h n ą r e g u łą s ta ł się z a ciąg o p a rty n a o c h o tn ik a c h (v o lu n ta rii), n a to m ia s t do
d ile c tu s u c ie k a n o się rz a d k o i zazw yczaj ty lk o w c h w ilac h najw yższego
z a g ro ż e n ia 1 . O c h o tn icz y z a c ią g r e k ru tó w by ł j e d n ą z cech n ow oczesnej, zrefo rm o w an ej a rm ii rzy m sk iej.
J e d n a k w IV w ie k u n.e. c e sa rz e rz y m sc y pow rócili do id ei p rz y m u so w e go p o b o ru p rz e p ro w a d z a n e g o n a m a so w ą sk alę. D ro g ą liczn y ch re g u la c ji p ra w n y c h z m u sz a n o o b y w a te li albo do słu żb y w ojskow ej, albo do d o s ta rc z a n ia a rm ii odpow iedniej ilości re k ru tó w . M im o iż pod w zg lęd em te c h n ic z n y m is tn ia ła ró ż n ic a pom ięd zy k la sy c z n y m d ile c tu s a m e to d a m i sto so w an y m i p rz ez w ład z e D o m in a tu , w efekcie p o d ejm o w an e w IV w ie k u d z ia ła n ia
1 N p . w r o k u 9 n .e ., czyli po b itw ie w L esie T e u to b u rs k im . Z d ru g ie j s tro n y P.A. B r u n t u w a ż a , że w ła d ze rz y m s k ie n ie z re z y g n o w a ły z d ile c tu s t a k d a le ce , j a k zw ykło się p rz y jm o w ać w n a u c e . P rz y ta c z a dow ody n a to, że p e w n y ch re g io n a c h b y ł on w ciąż p rz e p ro w a d z a n y i u z u p e łn ia ł o c h o tn ic zy z a c ią g - p o r P.A. B runt., C o n sc rip tio n a n d V o lu n te erin g in th e R o m a n
I m p e r ia l A r m y , [w:] R o m a n I m p e r ia l T h e m e s, O xford 1990, s. 188 i n ., 195. W arto z au w a ż y ć,
że n ie k ie d y w s y tu a c ja c h n a d z w y c z a jn y c h w obec b r a k u o d p o w ied n iej liczby ż o łn ie rz y n ie u c ie k a n o się do d ile c tu s , ty lk o sto so w an o in n e r o z w ią z a n ia . Z a p rz y k ła d m oże p o słu ż y ć p o w o ła n ie do ż y cia p rz e z N e ro n a , w o s ta tn im ro k u jeg o p a n o w a n ia , now ego le g io n u (I A d iu -
trix ) p o p rz ez w y o k rę to w a n ie m a r y n a r z y c e s a rs k ie j flo ty (por. A. K ra w c z u k , V ir tu tis ergo. N a d a w a n ie o b y w a te lstw a rz y m sk ie g o p r z e z w o d zó w r e p u b lik i, K ra k ó w 1963, s. 137).
1 1 6 A dam Sw iętoń
o zn a cza ły p o w ró t do s to so w a n ia p rz y m u s u słu żb y w ojskow ej. N ie zrezy g n o w an o co p ra w d a z p rz y jm o w a n ia do a rm ii ochotników , j e d n a k n a jp ra w d o p o dobniej to źródło p o z y sk iw a n ia re k ru tó w m iało zn a cze n ie d ru g o rz ę d n e 2 .
Z an im z o s ta n ą om ów ione p ra w n e a sp e k ty m ech an izm ó w k ieru ją cy ch p rzy m u so w y m poborem , n ależ y pokrótce za sta n o w ić się n a d przy czy n am i p o w ro tu do tak iej p olityk i w z a k re sie wojskowości. P rze d e w szy stk im trz e b a p a m ię ta ć , że polityczna, go sp o d arcza i społeczna s y tu a c ja późnego c e s a rs tw a ró ż n iła się w n ie k tó ry c h k w e stia c h d ia m e tra ln ie od w arun kó w , w ja k ic h fu n k cjonow ało ce sarstw o epoki p ry n c y p a tu . W d rug iej połow ie III w iek u p a ń stw em w s trz ą s n ą ł pow ażny k ry zy s polityczny i gospodarczy, którego s k u tk i odczuw ano jeszcze w IV w iek u, p rz y n ajm n ie j p rzez pierw sze jego dziesięcio lecia. K ryzys te n o dczuła ta k ż e rz y m sk a a rm ia . In fla cja i d ew a lu a c ja p ie n ią d za spow odow ały pom niejszen ie w ysokości w ypłacanego żołdu3 . C iągłe w ojny toczące się podczas „kryzy su trzeciego w ie k u ” zw iększyły sto p ień n ieb ez p ie c z e ń stw a służby i w y m u siły n a a rm ia c h konieczność p rz e m ie sz c z a n ia się po całym im p e riu m , co sk u tk o w ało p rz e rw a n ie m p ro cesu ich „regionalizacji”4 . N isk i żołd, n ieb ez p iecz n a słu ż b a w odległych z a k ą tk a c h im p eriu m , w reszcie p e rsp e k ty w a z e rw a n ia k o n ta k tó w z ro d z in a m i, być m oże n a zaw sze, spow o dow ały sp a d e k atra k cy jn o ści służby wojskowej. W k o nsek w encji odbiło się to n ie k o rz y stn ie n a liczbie c h ę tn y c h do służby re k ru tó w 5 .
Były, być m oże, jeszc ze in n e p rz y czy n y n ie p o p u la rn o śc i słu żb y w ojsko wej. W z ra s ta ją c y fisk alizm , w y m u szo n y p rz ez tru d n o ś c i go sp o d arcze i k o n ieczn o ść u tr z y m a n ia p o w iększającego się a p a r a t u a d m in is tra c ji (i arm ii!), w z m a g a ł n iech ę ć sp o łe c z e ń stw a do p a ń s tw a . Je d n o c z e ś n ie to sp o łecz eń
2 T ak tw ie rd z i c h o ciażb y A .H .M . J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p ir e 2 8 4 -6 0 2 . A so c ia l eco
n o m ic, a n d a d m in is tr a tiv e s u r ve y , O x fo rd 1964, s. 615. P or. P. S o u th e r n , K. D ixon, T h e L a te R o m a n A r m y , L o n d o n 200 0 , s. 67.
3 P a ń s tw o s ta r a ło się p rz e c iw d z ia ła ć in fla cji, w y p ła c a ją c żołd częściow o w n a tu r z e , a czę ściow o w p ie n ią d z u . Z c z a se m , k ie d y e fe k ty k ry z y s u zła g o d n iały , sto p n io w o p o w ra c a n o do ż o łd u w y p ła c a n e g o w m o n ec ie. P rz e ło m o w a b y ła re fo rm a p rz e p ro w a d z o n a pod k o n iec V w ie k u p rz e z c e s a rz a A n a s ta z ju s z a I. P or. A. C a m e ro n , P ó źn e cesa rstw o r z y m s k ie , W a rs z a w a 2 005, s. 50; A .D . L ee, T h e A r m y , [w:] T h e C a m b r id g e A n c ie n t H is to r y . Vol X III, C a m b rid g e 1998, s. 220 i.n.; W. T rea d g o ld , B y z a n tiu m a n d it’s A r m y 2 8 4 -1 0 8 1 , S ta n fo rd 1995, s. 14.
4 P o p rz e z re g io n a liz a c ję ro z u m ie m p ro c es in te g r o w a n ia się leg io n ó w i słu ż ą c y c h w n ic h żo łn ie rz y z o b sz a re m , n a k tó ry m p rz e z d łu g i czas s ta c jo n o w a ły ( s tr a te g ia w o jsk o w a w c z e sn e go c e s a r s tw a m ia ła c h a r a k te r dość s ta ty c z n y ), jeg o lu d n o ś c ią (p o p rzez z a c ią g m iejsco w y i z a k ła d a n ie ro d z in ) i lo k a ln y m ry n k ie m . S k u tk ie m teg o p o w s ta ły tr w a łe w ię zy sp o łeczn e i go sp o d a rcz e , k tó r e n a g le z o s ta ły z e rw a n e , k ie d y a r m ie z m u s z o n e b y ły ru s z y ć n a p o la b ite w „ k ry z y su I I I w ie k u ”. C zęść je d n o s te k ju ż n ig d y n ie p o w ró c iła n a m ie jsc a, g d zie s ta c jo n o w a ły p rz e d o k re s e m a n a r c h ii.
5 W arto z au w a ż y ć, że w IV w ie k u s a m a z ap o w ie d ź p rz e m ie s z c z e n ia ż o łn ie rz y n a inny, b a rd z ie j o d leg ły f ro n t m o g ła sk u tk o w a ć b u n te m . T a k s ta ło się n p . w p rz y p a d k u w o jsk g a lij sk ic h w ro k u 3 6 0 g d zie se d itio z a k o ń c z y ła się o b w o ła n ie m C e z a r a J u l i a n a A u g u s te m . N ie z a leż n ie od teg o , czy był on in s p iro w a n y p rz ez sa m eg o J u l i a n a , czy te ż n ie, n ie z a d o w o le n ie ż o łn ie rz y z decyzji c e s a r z a K o n s ta n c ju s z a , k tó r y z a m ie rz a ł ich w łączy ć do a r m ii p rz e z n a c z o nej do w o jn y z P e rs ją , było j a k się w y d a je s p o n ta n ic z n e i co n a jw y że j m ogło być w y k o rz y s ta n e do u z u rp a c ji p rzez J u l i a n a ty tu łu A u g u s ta .
stw o, p o p rzez n a k ła d a n ie z je d n e j s tro n y n a sze ro k ie jego w a rs tw y ro z m a ity c h obow iązków , często dziedzicznych, z d ru g iej zaś n a n ieliczn e g ru p y ro z m a ity c h przyw ilejów , pow oli sta w a ło się w e w n ę trz n ie podzielo ne i z a n ta - g o n izo w a n e6 . W ta k ie j sy tu a c ji w ielu o b y w a te li n a jp e w n ie j n ie było po p ro s tu z a in te re s o w a n y c h w s p ó łp ra c ą z p a ń s tw e m . Szczególnie w śró d n iższy ch w a rstw , o bciążonych ro z m a ity m i m u n e ra , w z ro sn ą ć m u s ia ła n iech ę ć do w sze lk ic h o b y w a te lsk ic h pow inności, w ty m ta k ż e o d n o śn ie m ilitia a r m a
ta 1 . Ci zaś o b y w atele, k tó rz y p la n o w a li k a r ie r ę w słu żb ę c e s a rs tw u , w y b rać
m ogli b e z p ie c z n ie jsz ą i b a rd z ie j k o rz y s tn ą słu żb ę w a d m in is tra c ji cyw ilnej
(m ilitia coh ortalis).
M oim z d a n ie m , m o ż n a m ów ić o jeszcze in n ej p rz y czy n ie s p a d k u liczby ochotników . M am t u n a m y śli c h y b a n ie do k o ń ca p rz e m y ś la n ą (oczyw iście z p u n k tu w id z e n ia o m aw ian e g o t u p ro b lem u ) decyzję d o ty czą cą w y d a n ia
C o n stitu tio A n to n in ia n a . N a le ży p a m ię ta ć , że połow ę w o jsk p o zo stają cy ch
do dyspozycji c e sa rz y w I i II w ie k u n.e. sta n o w ili a u x ilia re s, ochotnicy- -p e reg ry n i, k tó ry c h do pod jęcia 2 5 -letn iej słu żb y z a c h ę c a ła w izja n ag ro d y o sta te c z n e j - u z y s k a n ia civ ita s R o m a n a . Po 212 r. t a m o ty w acja s ta ła się b e z p o d sta w n a . U tra c o n o ty m sam y m (a w łaściw ie porzucono) o lb rzy m i r e z e rw u a r p o te n c ja ln y c h v o lu n ta r ii8 .
6 A .H .M J o n e s p isz e w ręcz o „ k asto w o ści” p ó źn o rzy m sk ie g o sp o łe c z e ń s tw a (A .H .M J o n e s ,
T h e R o m a n E co n o m y, O xford 1974, s. 396 i n.).
7 N ależy zauw ażyć, że m im o w sp o m n ia n y c h tru d n o śc i, p rzez ja k ie przechodziło p ań stw o , słu ż b a w ojskow a w n ie k tó ry c h fo rm ac ja ch n a d a l p o z o staw ała a tra k c y jn a i o tw ie ra ła drogę do k a rie ry . W protectores et dom estici, c esarsk iej g w ard ii, fo rm aln ie służyli ju ż n a w e t im p u b eres (C T h 6. 24.2). S łu ż b a w protectores m ogła otw orzyć drogę ta k ż e do p ew nych godności cyw ilnych, to też często w stęp o w a n o w szereg i g w a rd ii poprzez k o ru p cję (por np. C T h 6.24 5). P a n u ją c y s ta ra li się zachęcać o byw ateli do służby. Ż ołnierzom p rzy słu g iw ały pew ne przyw ileje podatkow e, np. różne form y zw o ln ien ia od c a p ita tio obejm ujące ta k ż e n iek tó ry ch członków ro d zin y (por. P. S o u th e rn , K. Dixon, op. cit., s. 69, A .H .M J o n e s, T h e L a te r R o m a n E m p ire 2 8 4 -6 0 2 . A social
econom ic a n d a d m in is tr a tiv e su rvey, O xford 1964, s. 617). U lepszony ju ż w epoce se w erań sk iej
sy stem prom ocji p ozw alał n a osiągnięcie w ysokich sta n o w isk , a tra k c y jn e było w y n ag ro d zen ie w ysokich szczebli o ficerskich i re la ty w n ie w y so k a o d p ra w a w e te ra n a . J e d n a k , pom im o ty ch po zytyw nych aspektów , z a in te re so w a n ie słu ż b ą w ojskow ą m ala ło (A.H.M J o n e s, T h e L a te r R o m a n
E m p ir e ..., s. 618). D ow odem n a niechęć sp o łeczeń stw a do p e łn ie n ia służby w ojskow ej m ogą być
liczne c e s a rsk ie k o n sty tu cje su g e ru jąc e p lag ę dezercji i sam o o k aleczeń dok o n y w an y ch p rzez r e k ru tó w (tirones) w celu u n ik n ię c ia m ilitia a r m a ta (odnośnie dezercji por. C T h 7.18.0, odnośnie sam o o k aleczeń por. m .in. C T h 7 .1 3 .4 -5 , 7.13.10, 7.22.1). W ielu poborow ych, j a k z aśw iad c za je d n a z k o n sty tu c ji (C T h 7.20.12.2), w obliczu n ieu n ik n io n ej słu żb y n iesp o d ziew an ie odkryw ało w sobie pow ołanie do służby Bogu. Co p ra w d a pow yższe z ja w isk a n ie zaw sze i w szędzie w y stęp o w ały z t ą s a m ą siłą (por. A m m ia n u s M a rce llin u s, R e r u m g e s ta r u m lib ri, 15.12.3, gdzie a u to r opisuje w ysokie m o rale g a lijsk ich re k ru tó w ). P a n u ją c ą w społeczeństw ie niechęć do p e łn ie n ia
m ilitia a rm a ta p o tw ierd zają też in n e ź ró d ła p ozapraw ne.
8 O ja k ic h lic z b a c h m ow a? A u x ilia p r y n c y p a tu m ogły liczyć od 100 do 150 ty s . ż o łn ie rz y i - j a k się w y d a je - s y s te m był w ydolny, je ś li chodzi o u z u p e łn ia n ie ich szeregów . N a m a r g i n e s ie m o ż n a d o d ać, iż w p ó ź n y m im p e riu m a u x ilia str a c iły c h a r a k te r w o jsk p o m ocniczych, u z u p e łn ia ją c y c h leg io n y zło żo n e z o b y w a teli. O d d z ia ły z w a n e a u x ilia fu n k c jo n o w ały w „no w e j” a r m ii D io k le c ja n a i K o n s ta n ty n a , j e d n a k ich c h a r a k te r b ył o d m ie n n y - z a c h o w a ła się je d y n ie d a w n a n a zw a .
1 1 8 A dam Św iętoń
N a sa m k on iec n a le ż y u w z g lę d n ić in n e , b a rd z ie j o b iek ty w n e niż n a s t a w ien ie społeczne, cz y n n ik i, n ie k o rz y s tn ie w p ły w ające n a ilość re k ru tó w . P rz e d e w sz y stk im m o ż n a t u w y m ien ić d ep o p u lację części p ro w in cji, spow o d o w a n ą zarów no fa lą e p id em ii, j a k i ogólnym w y n iszc zen iem b ęd ą cy m s k u t k ie m n a ja z d ó w b a rb a rz y ń c ó w w d ru g iej połow ie III w iek u . K w e s tia tzw.
m a n p o w e r sh o rta g e j e s t dosyć d y s k u s y jn a i w ciąż pow oduje spory. A. B o ak
u w a ż a ł, że za p ro b lem y z r e k r u ta c ją o d p o w iad a ł m .in . k ry z y s d em o g ra ficz ny, k tó ry d o tk n ą ł lud n o ść c e s a rs tw a n a przeło m ie II i III w ie k u i w III w iek u s ta le się p o g łęb iał9 . Je g o s k u tk i m u s ia n o z p e w n o śc ią o dczuw ać w n a s tę p n y m stu le c iu . O d m ien n ie w ty m te m a c ie w y p o w iad ał się n p. W. Liebe- sc h u e tz , k tó ry o b w in iał za n ie d o s ta te k re k ru tó w p roces „d e m ilita ry z a c ji” sp o łe c z e ń stw a rz y m sk ie g o 10.
W obliczu dw óch p rz e c iw sta w n y c h czynników : z a p o trz e b o w a n ia n a licz n ą a rm ię p o trz e b n ą do o bro n y g ra n ic i ła d u w e w n ę trz n e g o o ra z b r a k u z a in te re s o w a n ia o b y w a te li s łu ż b ą w ojskow ą, re a k c ją u s ta w o d a w c y było stw o rz e n ie lu b ro z b u d o w a n ie o d p o w ied n ich m e ch a n izm ó w p ra w n y c h , k tó re m ia ły o b y w ateli do ta k ie j słu żb y p rzy m u sić.
P ro b le m a ty k ę o b o w iązk u słu żb y w ojskow ej, ja k ie m u z o sta li p o d d a n i o b y w a te le 11, m o ż n a om ów ić w dw óch p u n k ta c h , w y z n acz ając ja k o p u n k t
9 O k ry z y s ie d e m o g ra fic z n y m p a ń s tw a rz y m s k ie g o od I I I w. n .e. por. A. B o ak , M a n p o w e r
S h o r ta g e a n d th e F a ll o f th e R o m a n E m p ir e in th e West, U niv. o f M ic h ig a n - L o n d o n 1955;
A. B o ak , M a n p o w e r S h o r ta g e a n d th e F a ll o f R o m e, [w:] D e c la in a n d F a ll o f th e R o m a n
E m p ir e , p o d r e d . D. K a g a n , B o s to n 1 965. P o r P. S o u th e r n , K. D ix o n , op. c i t . s. 68;
A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p ir e ..., s. 1040 i n.
10 W. L ie b e s c h u e tz , T h e e n d o f th e R o m a n a r m y in th e w e ster n em p ire, [w:] W ar a n d
S o c ie ty in th e R o m a n W orld, pod re d . J . R ich, G. S hipley, L o n d o n - N ew Y ork 1993, s. 274.
O s to s u n k u R z y m ia n do słu ż b y w ojskow ej por. S. D ill, R o m a n S o c ie ty in th e la s t c e n tu r y o f
th e W estern E m p ir e , L o n d o n - N ew Y ork 1905, s. 235 („The m ilita r y s p ilit h a d a lm o s t d ie d
o u t a m o n g R o m a n s ”); K. L o e w e n s te in , T h e G o vern a n ce o f R o m e, H a g a 1973, s. 482.
11 P o m ija m tu k w e s tie z w ią z a n e ze z o b o w iąz a n ie m do słu ż b y w ojskow ej b a rb a rz y ń c ó w (tzw . fo e d e r a ti). N a le ż y ta k ż e z a u w a ż y ć , iż p e w n e g ru p y sp o łeczn e czy zaw o d o w e b y ły zw o l n io n e od o b o w ią zk u słu ż b y w ojskow ej, n p . n a u c z y c ie le i le k a rz e (C T h 13.3.10), o ra z ro z m a ic i w y k w a lifik o w a n i rz e m ie ś ln ic y (C T h 13.4.2). Z d ru g ie j stro n y , p rz e d s ta w ic ie lo m in n y c h g ru p sp o łeczn y ch czy p ro fes ji z a k a z y w a n o w s tę p o w a n ia do w o jsk a . N a le ż e li do n ic h d e k u rio n i (c u
r ia le s ) (p o r C T h 7.2.1, 7 .1 3 .1 - z a k a z te n w ie lo k ro tn ie p rz e w ija się je s z c z e w k o n s ty tu c ja c h
c e s a rs k ic h z IV w ie k u ), o b y w a te le p r a c u ją c y w z a ja z d a c h i o b e rż a c h (c a u p o n a ), k a rc z m a c h
(ta b er n a ), k u c h a r z e (coci), p ie k a rz e (p isto res) (por. C T h 7.1 3 .8 ), b a s ta g a r ii (p rac o w n ic y słu ż b
tr a n s p o r to w y c h p o z o sta ją c y c h w g e s tii sa cra e la r g itio n e s , d z ia ła ją c y p ra w d o p o d o b n ie w r a m a c h c u r s u s p u b lic u s alb o n ie z a le ż n ie od nieg o - A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 834, por. C T h 10.11.20). P raw d o p o d o b n ie z p rz y cz y n p o lity czn y ch zab ro n io n o w 415 (416) r. p e łn ie n ia słu ż b y w ojskow ej p o g a n o m (C T h 16.1 0 .2 1 ), a c z k o lw ie k k w e s tia t a j e s t s p o rn a , po n ie w a ż u ż y ty w k o n s ty tu c ji c za so w n ik m ilita r e m ógł odn o sić się do słu ż b y w m ilitia c o horta-
lis , n ie a r m a ta (Por. A .D . L ee, op. c it., s. 228. p rz y p . 110 o ra z 111). Z n ie m a l teg o sam eg o
c z a s u (10 m a r c a 4 1 8 ) p o c h o d zi k o n s ty tu c ja z a k a z u ją c a s łu ż b y w o jsk o w ej Ż ydom (C T h 1 6.8.24). C i Ż ydzi, k tó rz y w ty m c z a sie ju ż p e łn ili słu ż b ę w o jsk o w ą, b y li z n iej n iezw ło czn ie z w a ln ia n i (por. A. L in d e r, T h e J e w s in R o m a n I m p e r ia l L e g is la tio n , D e tr o it - J e r u s a le m 1987, s. 280). W d a ls z y m c ią g u z a b r a n ia n o słu ż b y w ojskow ej n iew o ln ik o m (C T h 7.13.8), a cz k o lw ie k w m o m e n ta c h d la p a s tw a k ry ty c z n y c h (p o d o b n ie, j a k to m ia ło m iejsce w e w c z e śn ie j szy ch o k re s a c h , j a k n p . po b itw ie pod K a n n a m i w 216 r. p .n .e .) łag o d zo n o te u re g u lo w a n ia .
w yjścia rod zaj zo b o w iązan ia. M o żn a m ów ić o dziedzicznej słu żb ie w ojskow ej oraz o sp ec ja ln y m „ p o d a tk u re k ru ta c y jn y m ”.
D z ie d z ic z n a słu ż b a w o jsk o w a
Je d n y m ze sposobów n a złag o d zen ie p ro b le m u w y n ik ając eg o z n ied o b o rów r e k r u t a było zobow iązan ie p rz ez u sta w o d a w c ę synów w e te ra n ó w w oj skow ych do p o d ą ż a n ia w śla d y ich ojców. P rz y w ią z y w a n ie do za w o d u czy w a rs tw y społecznej s ta ło się p o w sz e c h n ą p r a k ty k ą w p óźn y m c e s a rs tw ie , ja k o odpow iedź m .in. n a tru d n o ś c i g o sp o d arcze12. P ra w o d otyczące zobo
w ią z a n ia synów w e te ra n ó w do słu ż b y p o n a w ia n o z p e w n ą re g u la rn o ś c ią , co m oże św iadczyć o n ieefek ty w n o ści p rz y ję ty c h ro z w ią z a ń 13.
N a jw c z e śn ie jsz a z a m ie szcz o n a w K o deksie T eo d o zjań sk im k o n s ty tu c ja , k tó r a o d n o siła się w tre ś c i do p rzy m u so w ej słu żb y synów w e te ran ó w , w y d a n a z o s ta ła p rz ez K o n s ta n ty n a W ielkiego w ro k u 3 1 3 14. K o n s ty tu c ja z o s ta ła p o św ię c o n a s a m o o k a le c z e n io m d o k o n y w a n y m p rz e z sy n ó w w e te ra n ó w z obaw y p rz e d w c ielen iem do w ojska. Z a w ie ra o n a in fo rm ac ję o o b lig a to ry j n y m c h a ra k te r z e m ilitia a r m a ta . W z d a n iu b rz m ią c y m V etera n o ru m lib e
ros a p to s m ilitia e , q u o ru m q u id a m u t d e sid e s re c u s a n t m ilita r iu m m u n e - r u m fu n c tio n e m [...], słu żb ę w o jsk o w ą o k re ś la się ja k o m u n u s , ob ow iązek
s y n a w e te ra n a . B rz m ie n ie k o n s ty tu c ji w sk a z u je n a to, iż b y ła o n a re a k c ją n a p ró b y u n ik n ię c ia s p e łn ie n ia zo b o w iązan ia, a w ięc n a pew no o b ow iązek is tn ia ł ju ż w c ześn iej15. J a k w y n ik a z tre ś c i k o n s ty tu c ji, d la s y n a w e te ra n a , k tó ry d o k o n ał sam o o k ale cze n ia , p rz e w id z ia n o ro d zaj słu żb y za stęp czej - o b arcza n o go m ian o w icie o b ow iązkiem słu żb y ja k o c u r ia lis 15.
W 406 r. c e s a rz e A rk a d iu s z , H o n o riu s z i T eodozjusz w k o n s ty tu c ji sk ie ro w a n e j a d p ro v in c ia -
lib u s (C T h 7 .1 3 .1 6 ) w z y w a li n iew o ln ik ó w do och o tn iczeg o z a c ią g u i o b ro n y I ta lii, zag ro żo n ej
p rz ez R a d a g a e s u s a (A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 614).
12 P or. R. M a c M u lle n , S o ld ie r a n d C iv ilia n in th e L a te r R o m a n E m p ir e , C a m b rid g e 1963, s. 12. T ru d n o śc i g o sp o d a rc z e , a le ta k ż e in n e w y d a rz e n ia , j a k n p . s p u s to s z e n ie n ie k tó ry c h p ro w in c ji w I I I w ie k u , o ra z ro z b u d o w y w a n ie a d m in is tr a c ji i s p o ra d y c z n ie rozw ój g o spo d a rc z y n ie k tó ry c h re g io n ó w (z w łasz c za n a w sch o d zie), d a ły b o d ziec do w e w n ę trz n e j m ig ra c ji m ie sz k a ń c ó w im p e riu m (Por. R. M a c M u lle n , S o c ia l m o b ility a n d th e T h e o d is ia n Code, JR S 54 (1964), s. 4 9 i.n .). N ie k tó rz y z n ic h p o rz u c a li sw oje o b o w iązk i z obaw y p rz e d u c ią żliw y m i
m u n e r a . P rz y w ią z y w a n ie do z aw o d u czy p e łn io n e j fu n k c ji m u s ia ło być je d n y m ze sposobów
r a to w a n ia lo k a ln y c h g o s p o d a re k i z a p o b ie g a n ie w y lu d n ia n iu się n ie k tó ry c h regionów . P e w n y m o d p o w ie d n ik ie m ro z w ią z a n ia p ro b le m u r e k ru tó w w św iecie „ cy w iln y m ” było p r z y w ią z a n ie synów d e k u rio n ó w do ob o w iązk ó w w m u n ic y p ia c h . Por. A .H .M . J o n e s , T h e R o m a n E co
n o m y .. , s. 396 i n.
13 A .D . L ee, T h e A r m y [w:] T h e C a m b r id g e A n c ie n t H isto ry. Vol X I I I , C a m b rid g e 1998, s. 221.
14 C T h 7.22.1. I n n ą p rz y jm o w a n ą d a tą w y d a n ia tej k o n s ty tu c ji j e s t ro k 319.
15 Być m oże a u to r e m re g u la c ji b ył D io k lec ja n (A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i
r e . , s. 615; P. S o u th e rn ., K. D ixon, op. c it, s. 67). W n a u c e m o ż n a s p o tk a ć się z p o g ląd e m ,
że D io k lec jan ty lk o u p o w s z e c h n ił zw yczaj p o w s ta ły być m oże w epoce S ew e ró w (por. R. M ac- M u lle n , S o l d i e r . , s. 13; A .H .M . J o n e s , T h e R o m a n E co n o m y.., s. 4 0 2 -4 0 3 ).
1 2 0 A dam Św iętoń
W ro k u 3 2 6 16 K o n s ta n ty n W ielki p o sta w ił p rz e d sy n a m i w e te ra n ó w a lte rn a ty w ę : ci, k tó rz y n ie chcieli służyć w m ilitia a r m a ta , m ogli p ełn ie obow iązki d e k u rio n a (u t a u t d e c u rio n a tu s m u n e rib u s o b tem p è ren t a u t m ili
ta n t). P o d o b n y w ybór m ieli ci synow ie w e te ran ó w , k tó rz y n ie byli fizycznie
z d o ln i do m i liti a a r m a t a 11. A lte r n a ty w a n ie b y ła j e d n a k z a c h ę c a ją c a , z u w a g i n a p o w ażn e c ię ż a ry fisk a ln e p o w ią z a n e z o b o w iąz k am i ku riałów . Z a m ia ry u sta w o d a w c y p o z o sta ją n ie ja s n e . Być m oże, co j e s t n a jb a rd z ie j p raw d o p o d o b n e, chodziło o pró b ę o d b u d o w a n ia se n a tó w m u n ic y p a ln y c h . K o n sty tu c ja ró ż n iła się o tej, w y d an ej w 313 r., w k tó rej tre ś c i słu ż b a w m u n ic y p a ln a m ia ła w p ew n y m se n sie cechy sa n k c ji z a tch ó rz liw e s a m o o k alec zen ie (ig n a via ). W 326 r. w ypow iedź u sta w o d a w c y u le g ła w y ra ź n e m u złag o d z en iu , ac zk o lw iek w d alszy m c ią g u sam o o k ale cze n ie r e k r u t a było po w a żn y m p rz e stę p stw e m .
P o w o łan ie do słu żb y w m iejsk iej cu ria , w z a s tę p s tw ie słu żb y w ojskow ej, w y n ik a pon o w n ie z tre ś c i k o n s ty tu c ji K o n s ta n ty n a W ielkiego z 332 r.19 W b rz m ie n iu p rz y p o m in a o n a p o p rz e d n ie u re g u lo w a n ia (z a c z y n a się od słów ia m d u d u m s a n x im u s ..., co s u g e ru je w ięź ze w cześn iejszy m p ra w e m , pra w d o p o d o b n ie ty m z ro k u 326). K o n sty tu c ja m ian o w icie s ta n o w iła , iż je ś li synow ie w e te ra n ó w n ie bylib y zdolni do obow iązkow ej słu żb y w ojskow ej (po now nie u ż y w a się słów m u n u s m ilitia e ), p o w in n i być p o w ierzen i słu żb ie w cu ria (curiis m a n c ip e n tu r ). W y n ik a z teg o w n io sek , że u sta w o d a w c a w ycofał się z p o p rz ed n iej re g u la c ji w części, w k tó re j z e z w a la ła o n a synom w e te ra n ó w n a d o k o n an ie w y b o ru po m ięd zy cu ria a exercitus. O d tej p o ry poborow i b yli p rz e z n a c z e n i do c u r ia , ty lk o w w y p a d k u n iezd olno ści do s łu ż b y w ojskow ej20.
W ro k u 333 te n sa m c e sa rz w y d ał k o n s ty tu c ję 21, w k tó re j p o ja w iła się n o w a k a te g o r ia osób zobow iązan y ch do m ilitia a r m a ta . B yli to synow ie oficerów, synow ie żo łn ierzy słu żąc y ch w fo rm acji p ro tecto res, o ra z synow ie żołnierzy, k tó rz y o sią g n ę li ja k ik o lw ie k w ojskow y sto p ie ń (V eteran orum f i lii
vel eorum , q u i p ra e p o siti vel protectores fu e r u n t, vel ceterorum , q u i q uem - lib e t g r a d u m m ilitia e te n u e ru n t....). T e k st k o n sty tu c ji n ig d zie n ie m ów i
16 P r z y ta c z a n e p o n iżej k o n s ty tu c je c e s a rs k ie o p e ru ją w ty m p rz y p a d k u d w o m a te r m i n a m i: d e cu r io n e s i c u ria . P ra w d o p o d o b n ie o b a te r m in y s ą sy n o n im a m i. M niej p ra w d o p o d o b n e je s t, że słowo c u ria o z n aczało w ty m p r z y p a d k u lu d n o ść m ie js k ą o b ciążo n ą m u n e r a m u n ic ip a -
lia , litu r g ia . P or. H . J . H o r s tk o tte , D ie ,,S t e u e r h a ftu n g ” im s p ä tr ö m is c h e n "Z w a n g s s ta a t”,
F r a n k f u r t a. M a in 1988, s. 95 i n. 17 C T h. 7.22.2.pr.
18 C T h . 7.22.2. 3.
19 C T h . 7.22.4. Z aró w n o d a ta w y d a n ia , j a k i a u to r k o n s ty tu c ji s ą n ie p e w n e . P rz y jm o w a n y j e s t ta k ż e ro k 343 i a u to rs tw o je d n e g o z sy nów K o n s ta n ty n a W ielk ieg o , K o n s ta n c ju s z a (por. n p . M. N ic as ie , T w ilig h t o f E m p ire . T h e R o m a n A r m y fr o m th e re ig n o f D io c le tia n u n til
th e b a ttle o f A d r ia n o p le , A m s te rd a m 1997, s. 88).
20 P or. A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p ir e ..., s. 615; A .H .M J o n e s , T h e R o m a n
eco n o m y.., s. 412; P. S o u th e rn ., K. D ixon, op. cit., s. 67.
w p ro st o obow iązkow ej słu żb ie w ojskow ej, b rz m i j e d n a k podob nie j a k t e k s t k o n sty tu c ji z ro k u 332: n iezd o ln i do słu żb y w ojskow ej by li k ie ro w a n i do s e n a tu m u n ic y p a ln e g o (cu riis a d g reg en tu r). P ły n ie s tą d je d n o z n a c z n y w n io sek , że w y m ien io n e wyżej osoby, k tó re ce ch o w ała sp ra w n o ść fizy c zn a i o d p o w ied n ia b u d o w a ciała, p raw d o p o d o b n ie ju ż p rz e d 333 r. by ły w c ie la n e do słu żb y w ojskow ej22.
K o lejn i c e sa rz e u trz y m y w a li p o s ta n o w ie n ia K o n s ta n ty n a W ielkiego w mocy. Co ciek aw e, n a s tę p n e re g u la c je p ra w n e w ty m z a k re s ie , za ch o w a n e w K od ek sie T eodozjańskim , p o ch o d zą dopiero z d ru g iej połow y IV w ie k u . N ie m u si to oznaczać, że k o n s ty tu c ji o p o dob ny m b rz m ie n iu n ie w y d a w ano pom iędzy ro k iem 333 a 364. J e d n a k je ś li n a w e t istn ia ły , n ie zo stały w K od ek sie zam ieszczone. W k a ż d y m b ąd ź ra z ie p rz y m u so w y p ob ór synów żo łn ierzy i w e te ra n ó w z p e w n o śc ią p rz e p ro w a d z a n o : p o św ia d c z a ją to ź ró d ła p apirologiczne z E g ip tu , d a to w a n e n a la ta 3 4 2 -3 4 4 23 .
K o n sty tu c ję p o św ięco n ą m u n u s m ilitia e , w y d a n ą w 364 r. p rz ez c e sarz y W a le n ty n ia n a i W a le n sa 24, o tw ie ra w e zw an ie do obozów i „ p ra k ty k i w o jen n e j” osób zobow iązan y ch do p e łn ie n ia słu ż b y w ojskow ej. S fo rm u ło w an ie o tw ie ra ją c e t e k s t k o n s ty tu c ji: eo ru m liberos, q u i a r m is in h a e se ru n t, a d
u s u m b ellicu m et ca stra revocantes, b ez sp rze czn ie p o k a z u je n a is tn ie ją c y m u n u s , n ie j e s t j e d n a k ja s n e , kogo on obciążał. Słowo lib eri m ogło ozn aczać
zaró w no synów w e teran ó w , j a k i synów żo łn ierzy p o zo stają cy ch w czynnej służbie. Je d n o c z e śn ie te k s t k o n s ty tu c ji w d alszej części sta n o w ił, iż je ś li k to ś albo z pow odu słabego zdro w ia, albo z pow odu n ieo d p o w ied n iej b u d o w y c ia ła 25 n ie za k w alifik o w ałb y się do m ilitia a r m a ta , w in ie n odbyć słu żb ę in n eg o ro d z a ju 26. Z dalszego te k s tu w y n ik a , że b y ła to s łu ż b a d e k u rio n a - k o n s ty tu c ja s ta n o w i bow iem , że je ś li uko ń czy w szy o k re ślo n y w iek 27 sy n w e te r a n a n ie zgłosi się do słu żb y (pow odow any, j a k to o k re ślili u s ta w o dawcy, n ieg o d n y m , p o sp o lity m z a m iło w a n ie m do p ró ż n ia c tw a 28), z o sta n ie
22 N a m a rg in e s ie d o d a ć n ależy , iż w k o ń c o w y m fra g m e n c ie k o n s ty tu c ja z o b o w iązu je d u
ces do teg o , a b y ż a d e n sy n w e te r a n a , b ę d ą c n ie z d o ln y m do słu ż b y w a rm ii, n ie z o s ta ł do tej
słu ż b y p rz y ję ty p rz e z zło ż e n ie p rz y się g i (N a m et d u c es s in g u lo r u m lim it u m c o n v e n im u s, ne
d ein c ep s v e te r a n i f il i u s in u tilis sa c ra m e n to c in g a tu r ). P ły n ie z teg o w n io se k , że m im o po
p rz e d n ic h u r e g u lo w a ń n ie z d o ln i do m ilitia a r m a ta sy n o w ie w e te ra n ó w s t a r a l i się u n ik a ć słu ż b y w s e n a c ie m u n ic y p a ln y m , o m ija ją c p ra w o i w s tę p u ją c do w o jsk a .
23 Por. tzw . lis ty A b in n a e u s a . T h e A b in n a e u s A rc h iv e . P a p ers o f a ro m a n O fficer in the
re ig n o f C o n s ta n tiu s I I , pod re d . H . I B ell, V. M a r tin , E .G . T u rn e r, D v a n B e rc h e m , O xford
1962, n r 19 (s. 64). 24 C T h . 7.1.5.
25 W ym ogi p r z y d a tn o ś c i do s łu ż b y w o jsk o w ej o b e jm o w a ły t a k ż e o k r e ś lo n y w z r o s t (por 2C6T h 7.13.3) i b u d o w ę c iała.
26 [...] Q u o d s i q u o s d a m a u t in b e c illita s v a litu d in is a u t h a b itu d o c o rp o ris a u t m ed io cri-
ta s p r o c e r ita tis a b a r m a ta e m ilitia e c o n d ic io n e su b m o v e rit, eos iu b e m u s in o ffic iis ceteris m ilita r e . [...].
27 D la sy nów w e te ra n ó w 16 l a t (C T h. 7.22.4). 28 [... ] ig n o b ile o tiu m a d a m a v e r in t [...].
1 2 2 A dam Sw iętoń
b e z d y sk u sy jn ie p rz e z n a c z o n y do słu żb y w cu ria . T ak w ięc zarów n o w p rz y p a d k u n iezd o ln o ści fizycznej, j a k i odm ow y p e łn ie n ia słu żb y p ra w o p rz e w i dyw ało w p ro w a d z o n ą ju ż w cześn iejszy m i p ra w a m i słu żb ę za stę p czą .
Je d n o c z e śn ie w ty m sa m y m albo w n a s tę p n y m ro k u W a le n ty n ia n i Wa- le n s w y d a li k o n sty tu c ję sk ie ro w a n ą do com es et m a g iste r m ilitu m E q u itiu - s a 29, w k tó re j zobow iązyw ali go do p o w ia d o m ie n ia w e te ran ó w , że g dyby ci n ie o fiaro w ali dobrow olnie sw oich synów do m ilitia a rm a ta , sa m i z o s ta n ą „ sp ę ta n i w ięz am i p ra w a ” (nostrae s it legis la q u e is im p lic a n d u s ). T ek st n ie z a w ie ra ża d n ej sa n k c ji grożącej opo rnym . J e d n a k , j a k w idać, m u n u s m ili-
tia e i zw ią z a n e z n im e w e n tu a ln e san k c je ciążyły p o śre d n io ta k ż e n a s a
m y ch w e te ra n a c h .
N ieco później W a le n ty n ia n i W a le n s pon ow n ie p rz y w o łali cy to w an e p o w yżej p raw o : veterani, q u ib u s q u ie s p o s t a r m a concessa est, liberos suos,
q u o s m ilita r ib u s a p to s m in is te r iis in s itu m ro b u r o sten d a t, o fferen do s esse m ilitia e 30. W przy to czo n y m t u fra g m e n c ie n a k ła d a ją c y m o bo w iązek o d d a
n ia do słu żb y w ojskow ej lib eri m o w a j e s t ty lk o o w e te ra n a c h , n a to m ia s t a n i t a k o n sty tu c ja , a n i p rz y to c z o n a w cześniej n ie w sp o m in a o sy n a c h żo łn ierzy słu żb y czynnej, co je d n a k n ie m u s i ozn aczać, że t a k a te g o r ia podm iotów z o s ta ła zw o ln io n a ze zobo w iązan ia. W p ro st p rzeciw n ie, b r a k k o n s ty tu c ji m ógł oznaczać b ez p ro b lem o w ą re a liz a c ję p rz y ję ty c h w 333 r. z a sa d . W d a l szej części k o n sty tu c ji m o w a j e s t o odbyciu słu żb y za stęp czej w sen acie m u n ic y p a ln y m . Is tn ie n ie u trz y m u ją c e g o się o bo w iązk u słu żb y w ojskow ej o b arcza ją ceg o synów w e te ra n ó w p o tw ie rd z a ta k ż e k o n s ty tu c ja w y d a n a w ro k u 372 p rz ez W a le n ty n ia n a , W a le n sa i G ra c ja n a 31 (sło w am i filio s vete-
ra n o ru m , q u i a r m a ta e m ilitia e p a r u is s e n t...) . Je d n o c z e ś n ie w ty m sam y m
r o k u w y słan o do w yższych dowódców w ojskow ych (w ra n d z e m a g iste r equ-
itu m , m a g iste r p e d itu m , com es) p o lecen ie32, ab y n ie p rz y m u s z a li oni synów
w e te ran ó w , k tó rz y p e łn ią słu żb ę w k u ria c h m u n ic y p a ln y c h , do p o rz u c a n ia tej służby.
W 380 r. c e sa rz e G ra c ja n , W a le n ty n ia n II i Teodozjusz I33 w y d a li k o n sty tu c ję sk ie ro w a n ą do n a m ie s tn ik a pro w in cji P h o e n ic ia P e tr u s a , w z y w a ją c ą w e teran ó w , ab y ofiaro w y w ali sw oich synów do służby. W ezw an ie to p o do bne było w tre ś c i do tego z a w a rte g o w k o n s ty tu c ji z ro k u 364 (365). T u taj ta k ż e c e sa rz e p rz y p o m in a li w e te ra n o m , że s ą oni zo b o w iązan i do p r z e z n a c z e n ia sw oich synów m ilitia a r m a ta i ta k ż e g ro zili bliżej n ie o k re ślo n y m i
29 C T h . 7.1.8.
30 C T h . 7 .2 2 .7 . D o k ła d n a d a ta w y d a n ia te j k o n s ty tu c ji p o z o sta je n ie u s ta lo n a (m ogły to być la t a 365, 368, 370 lu b 373).
31 C T h . 7.22.8. 32 C T h . 12.1.78.
33 C T h . 7.22.9. P o m im o , że k o n s ty tu c ja z o s ta ła z a c h o w a n a je d y n ie w w e rs ji a d re s o w a n e j do P e tr u s a , m o g ła być je d n ą z w ie lu k o p ii ro z sy ła n y c h do n a m ie s tn ik ó w p ro w in cji.
sa n k c ja m i, u ż y w ając o k re ś le n ia u ży teg o w k o n s ty tu c ji C T h 7.1.8 n ostra e
legis la q u ei. W ty m sam y m ro k u z o s ta ła w y d a n a jeszcze k o n s ty tu c ja 34,
w te k śc ie k tó re j, oprócz synów w e te ran ó w , po jaw ili się p on ow nie synow ie żo łn ierzy w czynnej słu żb ie ja k o p o d m io ty p o d leg ające obow iązkow ej m i l i
tia a r m a ta (v e te ra n o ru m ac m ilitu m filio s a rm a ta e m ilitia e v o lu m u s so- c ia r i).
P ew n e ro z lu ź n ie n ie re g u ł n a s tą p iło w ro k u 393, w ra z z w y d a n ie m k o n s ty tu c ji W a le n ty n ia II, A rk a d iu s z a i H o n o riu sz a 35. M ięd zy in n y m i, zn a jd u je się w n iej fra g m e n t, z k tó reg o tre ś c i w y n ik a , iż pod p ew n y m i w a ru n k a m i d o p u szczan o synów w e te ra n ó w do słu żb y w o ffic u m p ro k o n s u la . M o żn a po dejrzew ać, iż był to je d n o ra z o w y w yłom w o b ow iązującym p ra w ie , gdyż u sta w o d a w c a za zn a c z a ł, że św iad o m był w ojskow ych zo b o w iązań synów w eteran ó w . S łow a ve te ra n o ru m filio s m ilita r e p e r m ittim u s , ut, licet d iv e r
sa cond icione s u g e r u ją raczej w y ją te k poczyn ion y ze s tro n y u staw od aw cy,
niż u tw o rz e n ie now ej reguły, i n ie s ta n o w ią dow odu n a to, że synow ie w e te ra n ó w z o s ta li u w o ln ie n i od d ziedzicznego o b o w iąz k u służby. T e k st k o n sty tu c ji n a s u w a p rz y p u sz c z e n ie , że w czasie p ro m u lg ac ji jej z a k re s te r y to ria ln y m ógł o g ra n ic zać się ty lk o do diecezji A fryki, podległej F la ccia n iu so - wi, do k tó reg o sk ie ro w a n o a k t p ra w n y . N a jp raw d o p o d o b n iej w ięc k o n s ty tu cja m ów i o p rz y p a d k u od oso b n io n y m i o g ra n ic zo n y m czasow o, bow iem w y d a n a 5 l a t później k o n s ty tu c ja a u to r s tw a A rk a d iu s z a i H o n o riu sz a , z a a d re s o w a n a do S tilic h o n a , com es et m a g iste r u tr iu sq u e m ilitia e 36 z a m y k a ła pon ow nie d o stęp synom w e te ra n ó w do u rz ęd ó w cy w iln ych (d ein cep s p o s t
hoc e d ic tu m a d itu m ve te ra n o ru m filiis m ilita n d i p e r c iv ilia o ffic ia esse p r a e c lu s u m ).
W y d a n a w ro k u 400 k o n s ty tu c ja A rk a d iu s z a i H o n o riu s z a p o tw ie rd z a ła is tn ie n ie z o b o w ią zan ia do p e łn ie n ia słu żb y w ojskow ej ciążące n a sy n a c h w e te ra n ó w 37. V eteranorum fi lii w y m ie n ia się ta m ja k o p o d leg ają cy ch p rz y m u so w e m u poborow i (d ilec tu i obnoxius). Ś la d y ta k ie g o o bo w iązk u z a w ie ra ta k ż e te k s t k o n sty tu c ji w yd an ej w ty m sa m y m ro k u 38. D o ty czy ła o n a d z ia łaln o ści oddziałów protectores, w y łap u jąc y ch n a o b s z a ra c h p o d ległych j u r y s dykcji p re fe k ta G alii dezerteró w , w łóczęgów i w ła śn ie synów w eteranów . D z ia ła ln o ść o ddziałów protecto res j e s t w s p o m n ia n a jeszcze w k o n s ty tu c ji z 412 r.39, a c zk o lw iek w te k ś c ie n ie w sp o m n ia n o o s y n a c h w e te ra n ó w , a je d y n ie o d e z e rte ra c h i w łóczęgach (v a g i).
34 C T h . 7.22.10. 35 C T h . 1.12.4. 36 C T h . 7.22.12. 37 C T h. 7.20.12pr. 38 C T h . 7.18.10. 39 C T h . 7.18.17.
1 2 4 A dam Św iętoń
R ek ru ta cja w fo rm ie p o d a tk u
a) Onus tem onarium , cap itu la riu m
P o w o łan ie synów w e te ra n ó w do słu żb y ok azało się ro z w ią z a n ie m n ie w y sta rc z a ją c y m . W u p o w sz e c h n ie n iu in s ty tu c ji przy m u so w eg o p o b o ru m ia ł pom óc sp e c ja ln y „ p o d a te k re k ru ta c y jn y ”, zw an y c a p itu la r iu m albo te m o n a
r iu m , w p ro w ad zo n y n ajp ra w d o p o d o b n iej p rzez c e s a rz a D io k lecja n a40. P o
d a te k te n obejm ow ał w sz y stk ie pro w in cje i był p łaco n y corocznie, aczko l w ie k p ra w d o p o d o b n ie s to s o w a n o s y s te m ro ta c y jn y , a b y n ie o b c ią ż a ć w sz y stk ic h pro w in cji je d n o c z e śn ie 41 .
W ra m a c h tego p o d a tk u ob ciążen i n im o b y w a te le zo b o w iązan i byli do d o s ta rc z a n ia poborcom (zazw yczaj fu n k cję tę p e łn ili p ro c u ra to r tiro n u m , u rz ę d n ik m u n ic y p a ln y 42 albo p rz e d sta w ic ie l p r a e fe c tu s p ra eto rio , odp ow ie d zialn e g o m .in . z a pobór) odpow ied niej liczby re k ru tó w , w zależn o ści od a r e a łu i k la s y p o sia d a n e j ziem i43. P o d a tk ie m ob ciążone b yły zaró w n o spo łeczności m iejsk ie , j a k i w iejskie. J e d n a k ty lk o n a jb o g a ts i w łaściciele z ie m scy m ieli m ożliw ość sam o d zieln eg o w y s ta w ie n ia jed n eg o lu b w ięcej r e k r u tów. W iększość p o d a tn ik ó w d y sp o n o w ała g ru n te m o z b y t m ałej p o w ierzch n i lu b p o śled n iejszej klasy. W ce lu s p r o s ta n ia zo b o w ią zan iu łączyli się on i ze so b ą we „w spólnoty p o d a tk o w e ”, ab y dzielić m ięd zy sieb ie c ię ż a r p o d a tk u . T ak ie co n so rtia zw ano tem o n e s albo c a p itu la 44. N a czele tem o s ta ł z m ie n ia ją c y się co ro k u r e p r e z e n ta n t (tem o n a riu s, c a p itu la r iu s ), n a k tó ry m sp o czyw ał o bow iązek (pro to sta sia , p ro to ty p ia ) w y s ta w ie n ia zdolnego do słu żb y r e k r u t a 45. J e d n a k k o sz ty p o z y s k a n ia r e k r u t a po no sili w szyscy członkow ie
tem o, p ro p o rc jo n a ln ie do p o siad an e g o i oszaco w an eg o g ru n tu . P o n ie w aż te m o n a r iu m rodziło p ew n e n a d u ż y c ia , p o ja w iła się k on ieczn o ść u je d n o lic e
n ia w a rto śc i re k ru tó w (tiro n e s). U ła tw ia ło to ta k ż e b a rd z ie j precy zy jn e
40 P or. A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p ir e ..., s. 615; S. G iglio, 11 ta rd o im p ero
d e ll’o ccid en te e il su o se n a to , N a p o li 1990, s. 85. Z p o d o b n ą in s ty tu c ją , a le n a dość o g ra n ic zo
n a s k a lę, m o ż n a s p o tk a ć się ju ż z a p a n o w a n ia T r a ja n a czy G o rd ia n a . P or. P.A. B ru n t, op. cit, s. 2 1 3 , o ra z S. M itc h e ll, N o te s on M ilita r y R e c r u itm e n t fr o m th e E a s te r n R o m a n P ro v in c e s , [w:] T h e R o m a n a n d B y z a n tin e A r m y in th e E a s t, re d . E . D ą b ro w a , K ra k ó w 1994, s. 143 i n. I s tn ie n ie te m o n a r ii z a p a n o w a n ia D io k le c ja n a (295 r.) p o św ia d c z a P a s ja M a k s y m ilia n a . (Por.
A c ta M a x im ilia n i, [w:] T h e A c ts o f th e C h r is tia n M a r ty r s , w tłu m . H . M u s u rillo , O xford 1972,
s. 244: i n.).
41 A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 615. 42 Ibidem .
43 Por. M. N ic a s ie , op. c it., s. 94; P.A. B ru n t, op. c it, s. 211.
44 P or. M. N ic a s ie , op. c it., s. 95; A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 615; V. G iu ffre, „1ura” e „A r m a ”. In to r n o a l V I I lib ro d e l C odice T eodosiano, N a p o li 1983, s. 65.
45 A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 615. S zczegółow o ró ż n ic e p o m ięd zy p r o
to s ta s ia a p r o to ty p ia p r z e d s ta w ia S. G iglio, op. c it., s. 86. P o d s ta w o w a ró ż n ic a p o le g a ła n a
z a k u p ie p rz e z te m o n a r iu s o d p o w ie d n ie g o r e k r u t a (p ro to typ ia ) alb o w y s ta w ie n iu do p o b o ru
oszaco w an ie k osztów p o n iesio n y ch p rz ez te m o n a r iu s o raz sp ra w ie d liw e ob c ią ż a n ie n im i członków tem o. N a p o d sta w ie zach o w a n y ch w K od ek sie Teo- d o z ja ń sk im k o n sty tu c ji c e s a rs k ic h w iadom o, że k o sz t w y s ta w ie n ia r e k r u t a w yno sił 3 0 solidów zw ięk szo n y ch o d o d atk o w e 6 solidów p rz e z n a c z a n y c h n a u b ra n ie , k o sz ty podróży i in n e o k a z jo n a ln e w y d a tk i (p ierw sze za ch o w a n e u re g u lo w a n ie pochodzi z 375 r.)46. K w o ta t a p o z o s ta ła n ie m a l n ie z m ie n n a p rz ez c a łą d r u g ą połow ę IV w ie k u 47.
P o d a te k r e k ru ta c y jn y s p o tk a ł się z o p orem sp o łecz eń stw a. Z aśw ia d cza 0 ty m w iele k o n sty tu c ji w y d a n y c h w d ru g iej połow ie IV w iek u , k tó re p rz e w id y w ały sa n k c je , n ie k ie d y b ard zo su ro w e, d la w łaścicieli zie m sk ic h u k r y w ający ch w sw ych m a ją tk a c h zdolny ch do słu żb y re k ru tó w 48. W łaściciele m a ją tk ó w zie m sk ic h b ro n ili się w te n sposób p rz e d o g o łacan iem ich gosp o d a r s tw z w y k w a lifik o w an y ch p ra co w n ik ó w albo rz e m ie śln ik ó w (np. kolo nów). U staw o d a w cy łag o d zili te n p ro b lem , w y łąc zając n ie k tó re g ru p y zaw o dow e spod o b o w iąz k u słu ż b y 49. Z ap e w n e cz ęsty m spo sob em połow icznej ob ro n y p rz e d te m o n a r iu m było w y sta w ia n ie do p o b o ru n a jsła b sz y c h , n a j m n iej n a d a ją c y c h się do p ra c y (n ie s te ty do słu żb y w ojskow ej ta k ż e ) jed n o - s t e k 50.
R e a k c ją u sta w o d a w c y było w p ro w ad ze n ie ro z m a ity c h san k c ji. W 380 r. ce sa rz e G ra c ja n W a le n ty n ia n II i Teodozjusz I w y d a li k o n sty tu c ję , w k tó rej n a k a z y w a li, iż gdyby p o d a tn ik d o sta rc z y ł re k ru tó w , k tó ry m p ra w o z a k a z y w ało służy ć w w ojsku, r e k r u t p o w in ie n zostać, a p o d a tn ik w ra m a c h sa n k c ji w in ie n by ł d o starc zy ć trz e c h w y b o rn y ch re k ru tó w 51. W ro k u 396 A rk a d iu sz 1 H o n o riu sz w y d a li k o n sty tu c ję , z k tó re j w y n ik ało , że każdy, kto u k ry w a ł w sw ej p o siad ło ści d e z e rte r a i n ie w y d a ł go, zag ro żo n y b y ł k a r a g rzy w n y w p o sta c i 2 lib ra zło ta albo k o n iecz n o ścią d o s ta rc z e n ia dw óch zdoln ych do słu żb y re k ru tó w (iu n io r e s ) z a k ażd eg o u k ry te g o i n ie w yd an eg o d e z e rte - r a 52 . Z d rugiej strony, is tn ia ły u re g u lo w a n ia okresow o zw aln iające z obow iąz k u p ła c e n ia p o d a tk u re k ru tacy jn eg o . K o n sty tu c ja G ra c ja n a , W a le n ty n ia n a II
46 C T h . 7 .1 3 .7 .2 . P or. M. N ic a s ie , op. c it., s. 94. W p ro w a d z e n ie u rz ęd o w e j w a rto ś c i r e k r u t a m ia ło słu ży ć ta k ż e z w a lc z a n iu p rz y p a d k ó w sp e k u la c ji, k tó r a z p e w n o śc ią p o ja w ia ła się ta m , g d zie te m o n a r iu s m u s ia ł k u p ić r e k r u t a . S. G iglio, op. c it., s. 89.
47 Por. C T h. 7.13.13 (25 solidów p lu s d o d a tk o w e w y d a tk i n a u b r a n ie i k o sz ty podróży). 48 P or. te k s ty k o n s ty tu c ji z am iesz c zo n y c h w 18 ty tu le 7 k się g i K o d e k su : De d e se rto rib u s
et o c c u lta to r ib u s e o ru m . P ra w o tr a k to w a ło u k ry w a n y c h /u k ry w a ją c y c h się p o b o ro w y ch n a
ró w n i z d e z e r te r a m i - por. C T h . 7.18.4.2. 49 Por. p rz y p is 11.
50 O ta k ie j p ra k ty c e w s p o m in a F la w iu s z R e n a tu s W egecjusz (E p ito m a rei m ilita r is I. 7): „Ci, k tó rz y p rz e p ro w a d z a ją pobór, r o b ią to w sposób n iele g aln y , k ie r u ją c się n ie ra z o so b isty m i w z g lęd a m i n a s k u te k in tr y g w ła śc ic ie li i b io rą n a r e k ru tó w do a r m ii ta k ic h lu d zi, k tó ry c h ich p a n o w ie c h c ą się pozbyć” (p rz e k ła d A. M. K o m o rn ick a , Z a r y s w o jsko w o ści. K s ią g cztery, M e a n d e r X X V III (1973) 10, s. 400 i n.). P o r A. B oak, op. c it., s. 26.
51 C T h . 7.13.8. S e d c u m illu m a n im a d v e r s io d u r a d a m n a v it o feren tem , tu m tr ip lic a ta
n o b ilio ris tir o n is fa tig a b it illa tio P o r p rz y p is 11.
1 2 6 A dam Św iętoń
i T eodozjusza I z 379 r.53 (7.18.3) m ów iła, iż te m o n a riu s, k tó ry w y d a d e z e r te r a , n a d w a l a t a u z y s k a zw olnienie od p ro to sta sia .
P a ń s tw o dosyć późno zezw oliło n a p rz y jm o w a n ie w sze reg i w o jsk a o k a lecz o n y ch r e k r u tó w 54. W e d łu g k o n s ty tu c ji w y d a n ej w ro k u 3 8 1 55 (czyli w y d a n ej po k lęsce a d ria n o p o lsk ie j, aczk o lw iek n ie m o ż n a b e z k ry ty c z n ie łączyć w y n ik u b itw y ze z m ia n ą k u r s u p o lity k i w obec d o k o n u jący ch sa m o o k alec zeń poborow ych) je d e n o k aleczon y r e k r u t w a r t był połow ę r e k r u t a zdrow ego. In n y m i słowy, p o d a tn ik z a m ia s t jed n eg o zdrow ego r e k r u t a m ógł d o starc zy ć dw óch okaleczonych.
b) A urum tironicium
N a tu r a ln y m było, iż zarów no u sta w o d a w c a , j a k i p o d a tn ic y d ąży li do ro z w ią z a n ia , k tó re łagodziłoby n ie k o rz y s tn e s k u tk i te m o n a r iu m . K o m p ro m ise m było tzw. a u r u m tiro n ic iu m . W ra m a c h tej in s ty tu c ji okresow o ze zw alan o n a k o n w e rsję p o d a tk u płaconego w n a tu r z e (czyli w r e k ru ta c h ) n a p ie n ią d z e (owe w y m ien io n e pow yżej 36 solidów ), k tó re p o te m m o ż n a było sp o ży tk o w ać n a o p łace n ie v o lu n ta r ii, albo, co pod ko n iec IV w ie k u s ta ło się b a rd z ie j po w szech n e, n a je m n y c h oddziałów b a r b a rz y ń s k ic h 56.
J a k m o ż n a w yw nioskow ać ze źródeł, z m ożliw ości, ja k ie s tw a rz a ło a u
r u m tir o n ic iu m , c h ę tn ie k o rz y s ta ły zaró w n o w ład ze, j a k i sp o łeczeń stw o 57.
A m m ia n u s M a rc e llin u s stw ie rd z ił, że „m ieszk ań cy pro w in cji z a m ia s t sw oich lu d z i c h ę tn ie j bo w iem d a d z ą złoto”58. K ied y w 376 r. gockie p le m io n a , u c ie k a ją c p rz e d m ig ra c ją H unów , p rz ek ro c zy ły D u n a j i w eszły n a m ocy p o ro z u m ie n ia z R z y m ia n a m i do T racji, d o ra d cy c e s a rz a W a le n ty n ia n a w i dzieli w ty m w y d a rz e n iu m ożliw ość w z m o c n ie n ia a rm ii w o jsk am i Gotów, o p ła c a n y m i p ie n ię d z m i p o z y sk a n y m i z a u r u m tiro n ic iu m : „[...] w yn osili pod n iebo szczęśliw y los w ładcy - oto n ie sp o d z ie w a n ie o fiaro w ał m u t a k w ielu re k ru tó w p rzy b y ły c h z sam y ch k ra ń c ó w ziem i. G dy ty lk o połączy w je d n ą całość w ła sn e i obce siły bojow e, b ęd zie d ysp o n o w ał w ojskiem n ie m a l n ie zw yciężonym , a do c e sa rsk ie g o s k a rb c a tr a f i o lb rz y m ia g ó ra zło ta, w p ła c a n a corocznie p rz ez poszczególne prow incje n a u z u p e łn ie n ie s t a n u liczbow ego ż o łn ie rz y ”59.
53 C T h . 7.18.3.
54 Por. p rz y p is 7 w te k ś c ie pow yżej. 55 C T h. 7.13.10.
56 A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p ir e ..., s. 6 1 5 , P.A. B r u n t, op. c it, s. 2 1 2 . M. N ic a s ie d o p a tr u je się ź ró d e ł a u r u m tir o n ic u m w p ra w a c h , ja k ie o b o w iązy w ały o d n o śn ie p o b o ru w o k re s ie r e p u b lik a ń s k im (P or. M. N ic as ie , op. c it., s. 94 i n.).
57 Por. A. C a m e ro n , op.cit., s. 161.
58 A m m ia n u s M a rc e llin u s X IX .1 1 .7 w p rz e k ła d z ie I. L ew an d o w s k ie g o , t. I, W a rs z a w a 2001.
A u r u m tiro n ic iu m z p e w n o śc ią było ro z w ią z a n ie m k o rz y stn ie jsz y m niż te m o n a r iu m , choć - j a k s u g e r u ją n ie k tó re k o n s ty tu c je - m ożliw ość jego
p ła c e n ia b y ła tr a k to w a n a ja k o p rz y w ile j60 . Po p ierw sze, z y sk iw a ła a rm ia , k tó r a n ie m u s ia ła przy jm o w ać w swoje sz e re g i zd em o ralizo w a n y ch , często n ie n a jle p sz e j ja k o śc i re k ru tó w . O pór ze s tro n y p o d a tn ik ó w p rzeciw k o a u
r u m tiro n ic iu m był z p e w n o śc ią sła b sz y n iż w p rz y p a d k u p rzym uso w ego
poboru. D odatkow o a u r u m tir o n ic iu m n ie m u sia ło być zu ż y w an e n a p o trz e by w ojskow e, ty lk o z a sila ć sacrae la rg itio n es. N a le ży p a m ię ta ć , że b a r b a rz y ń cy słu ży li często n a p o d sta w ie u z g o d n ie ń z a w a rty c h w fo e d u s, i t a k p ra w d o p o d o b n ie m o g łab y w y g ląd a ć s y tu a c ja o p is a n a w za cy to w an y m pow y żej fra g m e n c ie z d z ie ła A m m ia n a (gdyby n ie w y b u c h ła w o jn a z G otam i). Z yski były w ięc o b u stro n n e . O czyw iście p o zo staje jeszcze p ro b lem „b a rb ary - zacji” a rm ii rz y m sk ie j, ale t a p ro b le m a ty k a t a m a z n a czn ie b a rd z ie j sk o m p lik o w an e podłoże, n iż by to w y n ik ało z częściow ego p rz e jśc ia z tem o n a -
r iu m n a a u r u m tir o n ic iu m 61.
P r z y w ileje p o d a tk o w e w z a k r e sie c a p itu la r iu m
(te m o n a riu m ) i a u r u m tir o n ic iu m
U sta w o d a w c a w ra m a c h w p ro w a d z e n ia p rz y m u s u do słu ż b y w ojskow ej p o zo staw ił je d n a k p e w n ą g ru p ę podm iotów , b ą d ź to w y łączo ny ch drodze p rzyw ilejów z o b o w iązk u d o s ta rc z a n ia r e k r u t a w ra m a c h s y s te m u p o d a tk o wego, b ą d ź to u p rz y w ile jo w an y ch w in n y sposób. P rzy w ileje te p o sia d a ły n a s tę p u ją c e g ru p y podm iotów :
a) Urzędnicy pałacowi (palatini) oraz wyżsi urzędnicy cywilni
i wojskowi
Z obo w iązk u p ła c e n ia te m o n a r iu m zw o ln ien i byli u rz ę d n ic y p ałacow i. W s k a z u ją n a to k o n s ty tu c je w y d a n e p rz e z K o n s ta n s a i K o n s ta n c ju s z a w 346 r., o ra z K o n sta n c ju s z a , w y d a n a w 352 r.62 W 382 r. od te m o n a r iu m (te m o n a ria e fu n c tio ) uw olniono u rz ę d n ik ó w w ra n d z e co m ites et m a g istr i z a rz ą d z a ją c y c h k a n c e la ria m i c e s a rs k im i63 . W ty m sam y m ro k u doszło do ro z s z e rz e n ia k a te g o rii zw olnion ych od te m o n a r iu m (a ta k ż e in n y c h c ię ż a rów p u b liczn y c h )64. N a m ocy k o n sty tu c ji G ra c ja n a , W a le n ty n ia n a II i Teo- d o z ju sz a I n a s tę p u ją c e m a x im i d ig n ita te s z o s ta ły o b ję te p rz y w ile je m :
60 C T h . 1.13.13.
61 O p ro cesie „ b a rb a ry z a c ji” a r m ii rz y m s k ie j p a tr z W. L ie b e s c h u e tz , op. cit., s. 2 6 5 -2 1 6 . 62 C T h . 11. 16.6, C T h. 6.35.3.
63 C T h . 11.16.14, (Q u i c u m h o n o re c o m itu m , n o m in e m a g is tr o r u m , m e m o r ia e p r a e fu e r in t
vel e p is tu lis vel lib ellis...).
1 2 8 A dam Św iętoń
człon kow ie ra d y c e sa rsk ie j (co m ites c o n sisto ria n i), n o ta r ii65, c u b ic u la r ii i ex -cu b icu la rii66, i in n i u rz ę d n ic y w ojskow i b ą d ź p a la tin i, k tó rz y s łu ż b ą w p a ła c u za słu ż y li n a te n przyw ilej (n o n oneret c a p itu li a tq u e tem o n is
n ecessita s n u lla m a n d e tu r ).
W ro k u 409 ce sa rz e H o n o riu sz i Teodozjusz w y d a li k o n s ty tu c ję 67 n a d a ją c ą w yższym u rz ę d n ik o m zw o ln ien ie z o b o w iązk u d o s ta rc z a n ia r e k r u ta , p o w ta rz a ją c n ie ja k o p raw o z ro k u 382 i ro z sz e rz a ją c lis tę zw olnionych. Ta p e łn a im m u n ita s o b ejm o w ała n a stę p u ją c y c h , s k r u p u la tn ie w yliczonych w te k śc ie urzęd n ik ó w . B yli to: p ra e fe c tu s p ra eto rio , com es d o m e stic o r u m 68,
m a g iste r m ilitu m , p r a e p o s itu s vel p r im ic e r iu s sa cri c u b ic u li69, com es sa- crae v e stis70, c u b ic u la rii, m a g iste r o fficioru m , q u a esto r vel com es sa cri ac p r iv a ti a e r a r ii11, p r im ic e r iu s n o ta r ii12, c o m ites c o n sista ria n i, co m ites ar- c h ia tr o r u m 73, com es s ta b u li74, c u r a p a la tii75, sc h o la re s76, com es d isp o si- tio n u m 77 , d e c u rio n i78 , i in n i u rz ę d n ic y p ałaco w i (et ceteras s im ile s com i- tu m la b o rib u s n o stris socias d ig n ita te s e iu s d e m p r a e s ta tio n is sors teneat). I m m u n ita s d o ty czy ła zarów no u rz ę d n ik ó w w czynnej słu żb ie, j a k i ta k ic h ,
k tó rz y ju ż p e łn ili pow yższe fu nkcje. Z w olniono ta k ż e osoby, k tó ry m p rz y z n a n o p ra w o odbycia try u m fu .
b) Domeny cesarskie (patrimonium)
W ro k u 368 lu b 370 n a m ocy k o n sty tu c ji c e sa rz y W a le n ty n ia n a i W alen- s a 79 z o b o w iązk u d o s ta rc z a n ia r e k r u t a z o sta ły w y łączone d o m en y c e s a r
65 P is a r z e u rz ę d o w i (A. B e rg er, op. c it., s. 599). U m iejsc o w ien ie ich p rz ez u s ta w o d a w c ę p o m ię d z y w y so k im i i w p ły w o w y m i u r z ę d n ik a m i m oże być tłu m a c z o n e w z ro s te m ich z n a c z e n ia w o to cz en iu c e s a rs k im . W IV w ie k u c e s a r s k i n o ta r iu s a w a n s o w a ł ze s te n o g r a f a i k o p is ty do ro li z a u fa n e g o s e k r e ta r z a , m a ją ce g o czę sto w p ły w n a d ecy zje w ładcy. P or. H . C. T eitler,
N o ta r ii a n d exceptores. A n I n q u ir y in to R o le a n d S ig n ific a n c e o f S h o r th a n d W riters in the I m p e r ia l a n d E c c le s ia s tic a l B u re a u c r a c y o f th e R o m a n E m p ir e (fro m th e E a r ly P r in c ip a te to c. 450 A .D .), A m s te rd a m 1985, s. 36.
66 S łu d z y c e s a rs k ie j s y p ia ln i. Por. A. B e rg er, op. c it., s. 419.
67 C T h. 11.18.1. ( d a ta j e s t n ie p e w n a , in n y su g e ro w a n y ro k w y d a n ia to 412). 68 U rz ę d n ik dow odzący s t r a ż ą p a ła c o w ą - d o m e stic i. Por. A. B erg er, op. c it., s. 397. 69 N a d z o rc a s y p ia ln i c e s a rs k ie j. Por. A. B e rg er, op. cit., s. 645.
70 N a d z o rc a c e s a rs k ie j g ard ero b y . P or. A. B e rg er, op. c it., s. 397. 71 U rz ę d n ic y m ają cy w pieczy s k a rb .
72 N a c z e ln ik s e k r e t a r ia t u c e s a rs k ie g o . Por. A. B e rg er, op. c it., s. 599.
73 N a c z e ln ik le k a r z y p o z o sta ją c y c h do dysp o zy cji c e s a r z a i jeg o ro dziny. Por. A r c h ia te r
sa c rii p a la ti, [w:] A. B erg er, op. cit., s. 366.
74 U r z ę d n ik m a ją c y w p ieczy s ta jn ie c e s a rs k ie . P or. A. B e rg er, op. cit., s. 397. 75 N a d zo rc y c e s a rsk ie g o p a ła c u .
76 Być m oże ch o d zi tu o c e s a rs k ic h g w a rd zistó w , a c z k o lw ie k te r m in sc h o la e ob ejm o w ał s z e ro k ie k a te g o r ie u rz ęd n ik ó w . Por. A. B e rg er, op. cit., s. 691.
77 N a c z e ln ik s c r in iu m z a jm u ją ce g o się p r y w a tn ą k o re s p o n d e n c ją c e s a rz a . P o r d isp o sitio -
n e s, [w:] A. B e rg er, op. c it., s. 439.
78 P ra w d o p o d o b n ie chodzi tu o u rz ę d n ik ó w p ała co w y ch n iższej ra n g i. 79 C T h . 7.13.2.
skie. W arto je d n a k zau w aży ć, że n ie odnosiło się to do a u r u m tiro n ic iu m . W szczególności zw o ln ien ie p rz y słu g iw a ło dzierżaw co m ziem i w chodzącej w s k ła d p a tr im o n iu m . B y ła to fo rm a re k o m p e n s a ty za c ię ż a ry fin an so w e, n a k tó re s k ła d a ł się czynsz o ra z zw yczajne p o d a tk i80 . W ro k u 397 ce sarz e A rk a d iu s z i H o n o riu sz 81 zezw olili j e d n a k n a w y b ie ra n ie r e k r u t a z d om en c e sa rsk ic h , m o ty w u jąc to „p o trz eb am i p a ń stw o w y m i” (p u b lic a s u a s it u tili-
ta s iu n io res in a r m a conscribere). B y ła to j e d n a k d ecy zja k ró tk o trw a ła ,
gdyż po k ilk u m ie sią c a c h , w listo p a d z ie tego sam eg o ro k u , po no w n ie zezw o lono d zierżaw co m d o m en n a w p ła c a n ie p ie n ię d z y z a m ia s t p rz e d s ta w ia n ia poborcom re k ru tó w 82.
c) Stan senatorski
C złonkow ie s ta n u se n a to rs k ie g o m u s ie li d o sta rc z a ć r e k r u ta , j a k w szy scy in n i o b y w a te le n ie o b d a rz e n i o d p o w ied n im p rz y w ile jem 83 . P ra w d o p o dobnie od ro k u 361 tw o rz y li w ła sn e tem o n e s84 . W ro k u 397 m o cą k o n s ty tu cji w y d an ej p rzez A rk a d iu s z a i H o n o riu s z a 85 członkow ie s e n a tu u z y sk a li m ożliw ość p ła c e n ia a u r u m tir o n ic iu m (pro tir o n ib u s p r e tia in fe r a n tu r ). S e n a to ro w ie ty m sa m y m m ogli w yb rać, czy d a d z ą r e k r u t a zdolnego do służby, czy jego w a rto ś ć w m onecie (a u t tiro n es a p to s o ffic iis m ilita r ib u s
p r a e s te n t a u t p ro s in g u lis v ig in ti q u in q u e so lid o s n u m e ra n t). W a rto ść r e
k r u t a w ty m p rz y p a d k u z o s ta ła o b n iżo n a z 36 solidów (k w o ta w y m ie n ia n ia w k o n sty tu c ji z 375 r.86) do 25 solidów, je d n a k po u p rz e d n im u w z g lę d n ie n iu m .in. kosztów u b ra n ia . 80 A .H .M J o n e s , T h e L a te r R o m a n E m p i r e . , s. 420. P or. ta k ż e k o n s ty tu c ję G ra c ja n a , W a le n ty n ia n a i T eo d o z ju sza z ro k u 380 (C T h. 11.16.12), k tó r a z a w ie r a m .in . zw o ln ie n ie d z ierżaw có w c e s a rs k ic h d o m en z o b o w iązk u d o s ta r c z a n ia re k ru tó w . 81 C T h . 7.13.12. 82 C T h . 7.13.14.1.
83 Z 361 r. p o chodzi k o n s ty tu c ja K o n s ta n c ju s z a p o tw ie rd z a ją c a o b o w iązek p r o to s ta s ia ob c ią ż a ją c y s e n a to ró w (C T h. 11.23.1). K o n s ty tu c ja z 375 r. w y m ie n ia ich p o m ię d z y h o n o ra ti, p le b e ju s z a m i i d e k u rio n a m i ja k o p o d leg a jąc y m i o bow iązkow i p ła c e n ia „ p o d a tk u r e k ru ta c y jn e go”: se n a to r h o n o r a tu s p r in c ip a lis d e c u rio vel p le b e iu s tir o n e m su o ac so c io ru m n o m in e ex
agro ac d o m o p ro p r ia o b la tu r u s est [...] (C T h. 7.1 3 .7 .2 ). P ra w d o p o d o b n ie t a sa m k o n s ty tu c ja
ro z s z e rz y ła o b o w iązek p r o to s ta tia n a w s c h o d n ią cześć im p e riu m , g d zie d o ty ch c za s o b o w iązek te n m ógł n ie być eg zek w o w an y , p rz y n a jm n ie j o d n o śn ie części se n a to ró w . P or. S. G iglio, op. c it, s. 89.
84 S. G iglio, op. c it., s. 86.
85 C T h . 7.13 .1 3 . P o d o b n ą tr e ś ć m a in n a k o n s ty tu c ja z teg o sa m eg o r o k u (7 .1 3 .1 4 pr.) p o w ia d a m ia ją c a com es r e r u m p r iv a ta r u m M in e rw iu s z a o p rz y w ile ju p rz y z n a n y m se n a to ro m .
