Ogólna koncepcja wsparcia tego rozwoju w latach rodkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji w zadaniu Analiza przebiegu realizacji i skutków programów PROW i SOP

Pełen tekst

(1)

(2)

(3) .

(4)

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu Wpyw funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na rozwój regionów wiejskich w pierwszych latach czonkostwa. Ogólna koncepcja wsparcia tego rozwoju w latach 2007-2013 rodkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji w zadaniu Analiza przebiegu realizacji i skutków programów PROW i SOP. Opracowanie komputerowe Anna Staszczak. Korekta Joanna Gozdera Krzysztof Kossakowski. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-081-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (022) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Wstp ......................................................................................................................................... 9 dr Janusz Rowiski Cz I. Efektywno wspierania rodkami funduszy wspófinansowanych przez Uni Europejsk inwestycji gospodarstw specjalizujcych si w produkcji zwierzcej (Problemy metodyczne i wyniki) .............................................................................. 13 1. Moliwoci uycia bazy danych FADN do analizy efektywnoci wsparcia gospodarstw rolnych rodkami publicznymi................................................................... 15 dr Janusz Rowiski 2. Ocena wpywu inwestycji realizowanych z udziaem rodków unijnych na ekonomik gospodarstw specjalizujcych si w chowie byda mlecznego.................... 29 mgr Magorzata Bukowska Cel badania i metody analizy ................................................................................................... 29 Wybór próby badawczej ........................................................................................................... 33 Wyniki bada ............................................................................................................................ 34 Rozkad regionalny gospodarstw korzystajcych ze wsparcia inwestycyjnego.................. 34 Charakterystyka realizowanych inwestycji....................................................................... 36 Struktura uytkowników gospodarstw pod wzgldem wieku i wyksztacenia ................. 42 Wybrane informacje o zasobach czynników produkcji .................................................... 44 Analiza organizacji produkcji rolniczej ............................................................................ 53 Warto produkcji oraz produktywno czynników produkcji w analizowanych gospodarstwach ............................................................................. 59 Wyniki finansowe ................................................................................................................ 66 Wnioski...................................................................................................................................... 68 Aneks tabelaryczny ................................................................................................................... 70 3. Ocena wpywu inwestycji realizowanych z udziaem rodków unijnych na ekonomik gospodarstw specjalizujcych si w chowie trzody chlewnej..................... 84 mgr in. Katarzyna Chmurzyska Wprowadzenie .......................................................................................................................... 84 Cel badania i metody analizy ................................................................................................... 86 Wyniki bada ............................................................................................................................ 89 Rozkad regionalny gospodarstw korzystajcych ze wsparcia inwestycyjnego.................. 89 Charakterystyka realizowanych inwestycji....................................................................... 91 Struktura uytkowników gospodarstw pod wzgldem wieku i wyksztacenia ................. 96 Wybrane informacje o zasobach czynników produkcji .................................................... 97 Analiza organizacji produkcji rolniczej .......................................................................... 106 Warto produkcji oraz produktywno czynników produkcji....................................... 111 Wyniki finansowe ........................................................................................................... 120 Wnioski.................................................................................................................................... 123 Aneks tabelaryczny ................................................................................................................. 124 Literatura ................................................................................................................................ 141 Wykaz poj........................................................................................................................... 143.

(7) Cz II. Wsparcie rozwoju regionów wiejskich rodkami Funduszu Spójnoci w latach 2007-2013 ............................................................................................... 149 Moliwoci oddziaywania rodków finansowych Polityki Spójnoci na rozwój obszarów wiejskich w Polsce w latach 2007-2013 ........................................... 151 dr ukasz Hardt, dr hab. Renata Grochowska 1. Wprowadzenie ..................................................................................................................... 151 2. Ogólny zarys realizacji Polityki Spójnoci w Unii Europejskiej...................................... 152 3. Wspieranie obszarów wiejskich w latach 2004-2006 ze rodków Polityki Spójnoci oraz Wspólnej Polityki Rolnej ........................................................................................... 156 4. Programy Operacyjne realizowane na poziomie centralnym w latach 2007-2013 ......... 161 4.1. Zaoenia metodologiczne ekspertyzy ..................................................................... 161 4.2. Infrastruktura i rodowisko...................................................................................... 162 4.2.1. Ogólna charakterystyka Programu ................................................................. 162 4.2.2. Dziaania i wielko rodków, które mog wspiera rozwój obszarów wiejskich ........................................................................................ 164 4.2.3. Wstpna ocena potencjalnego oddziaywania dziaa Programu na rozwój obszarów wiejskich ....................................................................... 181 4.3. Innowacyjna Gospodarka ......................................................................................... 187 4.3.1. Ogólna charakterystyka Programu ................................................................. 187 4.3.2. Dziaania i wysoko rodków, które mog wspiera rozwój obszarów wiejskich ........................................................................................ 189 4.3.3. Wstpna ocena potencjalnego oddziaywania dziaa Programu na rozwój obszarów wiejskich ....................................................................... 198 4.4. Kapita Ludzki.......................................................................................................... 203 4.4.1. Ogólna charakterystyka Programu ................................................................. 203 4.4.2. Dziaania i wielko rodków moliwych do wykorzystania w ramach rozwoju obszarów wiejskich ......................................................... 205 4.4.3. Wstpna ocena potencjalnego oddziaywania Programu Operacyjnego Kapita Ludzki na rozwój obszarów wiejskich .............................................. 223 4.5. Rozwój Polski Wschodniej ...................................................................................... 227 4.5.1. Ogólna charakterystyka Programu ................................................................. 227 4.5.2. Dziaania i wielko rodków moliwych do wykorzystania dla rozwoju obszarów wiejskich ........................................................................................ 229 4.5.3. Wstpna ocena potencjalnego oddziaywania PO RPW na rozwój obszarów wiejskich ........................................................................................ 234 5. Ocena potencjalnego wpywu analizowanych Programów Operacyjnych na obszary wiejskie ............................................................................................................. 236 Literatura .................................................................................................................................. 245.

(8) Cz III. Studia porównawcze............................................................................................. 247 Wsparcie polskiej gospodarki ywnociowej i obszarów wiejskich z funduszy unijnych w latach 2000-2013............................................................................ 249 mgr Katarzyna Gradziuk 1. Wstp .................................................................................................................................... 249 2. Zaoenia polityki strukturalnej Unii Europejskiej: lata 2000-2013 ................................ 250 3. Moliwoci finansowania rozwoju polskiej gospodarki ywnociowej i obszarów wiejskich z funduszy Unii Europejskiej w latach 2000-2013 ....................... 255 3.1. Wsparcie gospodarki ywnociowej i rozwoju obszarów wiejskich w okresie przedakcesyjnym .................................................................................... 255 3.2. Finansowanie gospodarki ywnociowej i rozwoju obszarów wiejskich z funduszy unijnych w pierwszych lata czonkostwa Polski w Unii Europejskiej.... 260 3.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 ................................... 264 4. Podsumowanie ..................................................................................................................... 268 Porównanie warunków dostpu do dziaa wdraanych w programach PROW 2004-2006 oraz PROW 2007-2013......................................................................... 272 mgr Magorzata Bukowska 1. „Renty strukturalne” ............................................................................................................ 272 1.1. Legislacja ................................................................................................................. 272 1.2. Porównanie warunków do otrzymania renty strukturalnej ...................................... 275 1.3. Uwagi kocowe........................................................................................................ 279 2. „Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW)” ..................................................... 279 2.1. Legislacja ................................................................................................................. 280 2.2. Beneficjenci.............................................................................................................. 281 2.3. Forma i wielko patnoci....................................................................................... 282 2.4. Uwagi kocowe........................................................................................................ 283 3. „Program rolnorodowiskowy” .......................................................................................... 283 3.1. Legislacja ................................................................................................................. 284 3.2. Beneficjenci.............................................................................................................. 285 3.3. Pakiety rolnorodowiskowe ..................................................................................... 286 3.4. Forma i wysoko patnoci ..................................................................................... 288 3.5. Uwagi kocowe........................................................................................................ 290 4. „Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych ni rolne” ........................ 291 4.1. Legislacja ................................................................................................................. 291 4.2. Zakres i forma pomocy ............................................................................................ 292 4.3. Uwagi kocowe........................................................................................................ 295 5. „Grupy producentów rolnych” ............................................................................................ 296 5.1. Legislacja ................................................................................................................. 296 5.2. Beneficjenci.............................................................................................................. 297 5.3. Forma i wysoko wsparcia ..................................................................................... 299 5.4. Uwagi kocowe........................................................................................................ 299.

(9) Porównanie warunków dostpu do dziaa wdraanych w programach SAPARD, SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” oraz PROW 2007-2013 ...................................................................... 300 mgr in. Katarzyna Chmurzyska 1. Dziaania „Poprawa przetwórstwa i marketingu artykuów rolnych i rybnych” (SAPARD), „Poprawa przetwórstwa i marketingu artykuów rolnych” (SPO „Rolnictwo”) oraz „Zwikszanie wartoci dodanej podstawowej produkcji rolnej i lenej” (PROW 2007-2013) ................................................................................................................ 301 1.1. Legislacja............................................................................................................................ 301 1.2. Beneficjenci oraz poziom wsparcia .................................................................................... 302 1.3. Kryteria dostpu ................................................................................................................. 304 1.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 310 2. Dziaania „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” (SAPARD, SPO „Rolnictwo”) oraz „Modernizacja gospodarstw rolnych” (PROW 2007-2013) .............................................. 310 2.1. Legislacja............................................................................................................................ 310 2.2. Beneficjenci i wysoko pomocy ....................................................................................... 312 2.3. Kryteria dostpu ................................................................................................................. 314 2.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 321 3. Dziaania „Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich” (SAPARD), „Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej zwizanej z rolnictwem”, „Scalanie gruntów” i „Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi” (SPO „Rolnictwo”) oraz „Poprawianie i rozwijanie infrastruktury zwizanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i lenictwa” (PROW 2007-2013)................................................................................ 321 3.1. Legislacja............................................................................................................................ 322 3.2. Beneficjenci i wysoko wsparcia ...................................................................................... 323 3.3. Kryteria wyboru projektów ................................................................................................ 324 3.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 329 4. Dziaania „Rónicowanie dziaalnoci gospodarczej na obszarach wiejskich” (SAPARD), „Rónicowanie dziaalnoci rolniczej i zblionej do rolnictwa w celu zapewnienia rónorodnoci dziaa lub alternatywnych róde dochodów” (SPO „Rolnictwo”) oraz „Rónicowanie w kierunku dziaalnoci nierolniczej” (PROW 2007-2013) ...................... 330 4.1. Legislacja............................................................................................................................ 330 4.2. Beneficjenci ........................................................................................................................ 332 4.3. Kryteria dostpu ................................................................................................................. 332 4.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 336 5. Dziaania „Uatwianie startu modym rolnikom” w SPO „Rolnictwo” i PROW 2007-2013 ...... 336 5.1. Legislacja............................................................................................................................ 337 5.2. Kryteria dostpu ................................................................................................................. 338 5.3. Biznesplan .......................................................................................................................... 341 5.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 342 6. Dziaania „Przywracanie potencjau produkcji lenej zniszczonego naturaln katastrof lub poarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych” (SPO „Rolnictwo”) oraz „Odtwarzanie potencjau produkcji lenej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzenie instrumentów zapobiegawczych” (PROW 2007-2013) .... 343 6.1. Legislacja............................................................................................................................ 343 6.2. Warunki dostpu................................................................................................................. 344 6.3. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 345 7. Dziaania „Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” (SPO „Rolnictwo”) i „Odnowa i rozwój wsi” (PROW 2007-2013) .......................................... 345 7.1. Legislacja............................................................................................................................ 346 7.2. Warunki uzyskania pomocy finansowej i wysoko pomocy ............................................ 347 7.3. Kryteria dostpu ................................................................................................................. 347 7.4. Uwagi kocowe .................................................................................................................. 348.

(10) Wstp Na kolejny zeszyt, zawierajcy opracowania, wykonane ze rodków tematu II Programu Wieloletniego „Wpyw funduszy strukturalnych Unii Europejskiej na rozwój regionów wiejskich w pierwszych latach czonkostwa. Ogólna koncepcja wsparcia tego rozwoju w latach 2007-2013 rodkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji” skada si siedem prac. Trzy, znajdujce si w czci pierwszej, s opracowaniami, które miay odpowiedzie na nastpujce pytanie badawcze: czy w analizach efektywnoci programów wspierajcych rodkami publicznymi inwestycje w gospodarstwach rolnych powinno si wykorzystywa dane FADN? Odpowied polegaa na wykonaniu szczegóowych analiz dwóch grup gospodarstw, których dane znajduj si w bazie danych FADN. Obie nale do gospodarstw wyspecjalizowanych, pierwsza specjalizuje si w chowie krów mlecznych, druga w chowie trzody chlewnej. Analiz przeprowadzono znan i wielokrotnie stosowan, równie w badaniach ekonomiczno-rolniczych, metod porównawcz. Polega ona na porównaniu dwóch, moliwie identycznych zbiorowoci, rónicych si istotnie midzy sob jedn cech (badanie typu ceteris paribus). W przeprowadzonym badaniu cech wyróniajc byo wsparcie inwestycji rodkami programów wspófinansowanych z budetu wieloletniego Unii Europejskiej. Gospodarstwa grupy badanej wsparcie otrzymay, natomiast kontrolnej nie korzystay ze wsparcia. Szczegóowy opis zastosowanej metody i sposobu doboru gospodarstw do grup badanej i kontrolnej, a take prezentacja uzyskanych wyników znajduj si w opracowaniach M. Bukowskiej i K. Chmurzyskiej. Tekst J. Rowiskiego zawiera natomiast ogólne podsumowanie badania. Omówiono w nim równie kilka kwestii, wykraczajcych poza problematyk efektywnoci wsparcia. Okazao si, e uzyskane wyniki nie pozwalaj na sformuowanie dobrze udokumentowanej odpowiedzi na szczegóowe pytanie badawcze „jaka jest efektywno publicznych dotacji, wspierajcych inwestycje w dwóch grupach gospodarstw; specjalizujcych si w mlecznym chowie byda i w chowie trzody chlewnej?” Nie jest to jednak równoznaczne ze stwierdzeniem, e dane FADN s nieprzydatne do badania efektywnoci rodków publicznych wspierajcych prywatne inwestycje gospodarstw rolnych. Wrcz przeciwnie uznano, e s wartociowymi materiaami, które naley wykorzystywa w badaniach efektywnoci rodków publicznych, oraz e za pomoc przyjtej metody mona uzyska obiecujce wyniki. Równoczenie jednak badanie wykazao, e danych FADN nie mona wykorzysta do analiz biecych, gdy s udostpniane dopiero osiemnacie miesicy po zakoczeniu roku obrachunkowego (przed udostpnie-. 9.

(11) niem musz by opracowane w orodku obliczeniowym). Natomiast mog i powinny by wykorzystywane w analizach rednio- i dugookresowych, w tym równie jako wany materia pomocniczy, umoliwiajcy Autorom kolejnych programów wieloletnich podejmowanie prawidowych decyzji. Std propozycja powtórzenia badania, gdy bd dostpne dane FADN za 2008 lub (lepiej) za 2009 rok. Naleaoby je równie rozszerzy na inne grupy gospodarstw, a nie ogranicza si do gospodarstw mleczarskich i trzodowych. W czci drugiej zeszytu opublikowano obszern prac R. Grochowskiej i . Hardta. Przeanalizowano w niej moliwoci wspierania rozwoju obszarów wiejskich w latach 2007-2013 rodkami, znajdujcymi si w czterech centralnych programach strukturalnych („Infrastruktura i rodowisko”, „Kapita ludzki”, „Innowacyjna Gospodarka” i „Rozwój Polski Wschodniej”), dysponujcych kwot okoo 60,7 mld euro rodków publicznych. Cz rodków, znajdujcych si w tych programach, jest przewidziana na wspófinansowanie projektów realizowanych na obszarach miejskich, ale cz jest zarezerwowana na wsparcie obszarów wiejskich. S take dziaania, z których mona finansowa projekty zlokalizowane zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. R. Grochowska i . Hardt zajli si wanym, lecz rzadko analizowanym problemem. Na ogó nie dostrzega si, e rodki unijne, wspierajce rozwój regionów wiejskich, znajduj si w latach 2007-2013 w rónych programach wspófinansowanych z budetu unijnego, a nie tylko w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Autorzy podzielili wszystkie dziaania analizowanych programów na cztery grupy rónice si midzy sob si oddziaywania na regiony wiejskie: (1) wpywajce bezporednio, (2) wpywajce silnie porednio, (3) wpywajce sabo porednio, (4) wykazujce brak wpywu. Z wykonanych przez R. Grochowsk i . Hardta szacunków wynika, e projekty wspófinansowane rodkami publicznymi w wysokoci okoo 41 mld euro (okoo 68% wartoci wszystkich projektów) mog wpywa korzystnie na obszary wiejskie. Przybliony podzia tej kwoty midzy poszczególne grupy jest nastpujcy: wpyw bezporedni – 14,4 mld euro (23% rodków znajdujcych si w czterech centralnych programach operacyjnych), silny poredni – 14,5 mld euro (24%), saby poredni – 12,6 mld euro (19%). Z wykonanego przy przyjciu tego podziau ostronego szacunku wynika, e okoo 21,6 mld euro rodków publicznych, znajdujcych si w tych programach wesprze rozwój regionów wiejskich (do rodków wspierajcych ca kwot rodków wywierajcych wpyw bezporedni i poow wywierajcych silny poredni). Jest to kwota wiksza ni ogólna kwota rodków publicznych PROW 2007-2013. Nasuwa si jednak kwestia rzeczywistego jej podziau midzy regiony miejskie. 10.

(12) i wiejskie. Obawia si bowiem naley, e wielkie aglomeracje, a take miasta redniej wielkoci oraz podmioty gospodarcze, zlokalizowane na obszarach miejskich bd znacznie skuteczniej zabiegay o rodki unijne ni gminy wiejskie, zwaszcza e maj wiele potrzeb, a równoczenie znacznie wiksze moliwoci zmobilizowania rodków wasnych oraz opracowania dobrych projektów. Opracowanie skania równie do poszukiwania odpowiedzi na coraz czciej formuowane pytanie: czy program rozwoju rolnictwa i regionów wiejskich na lata 2014-2020 powinno, tak jak obecnie, opracowa, a nastpnie zarzdza jego realizacj Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, czy te naley funkcje te przekaza Ministerstwu Rozwoju Regionalnego i wadzom wojewódzkim? Dotychczas nie ma udokumentowanej odpowiedzi na to pytanie. Jednake naley obawia si, e zmiana taka mogaby niekorzystnie wpywa na rozwój rolnictwa i regionów wiejskich, choby z tego powodu, e MRiRW dysponuje obecnie grup dobrze przygotowanych programistów. Równie zarzdzanie tak duym programem, rónicym si wyra nie od pozostaych, byoby dla MRR przynajmniej w pierwszych latach realizacji nieatwym zadaniem. W czci trzeciej zamieszczono materiay porównawcze, które zostan wykorzystane w dalszych pracach, m.in. w raporcie koczcym temat. Lata, w których rozwój polskiego rolnictwa i regionów wiejskich wspófinansowano z budetów unijnych skadaj si z trzech okresów planistycznych, jednego bezporednio poprzedzajcego czonkostwo (SAPARD) oraz dwóch w okresie czonkostwa. Z nich tylko obecny jest penym, wieloletnim okresem planistycznym, natomiast dwa poprzednie byy niepene. SAPARD by wspófinansowany z budetów unijnych 2000-2003, a zatem obejmowa cztery lata, a Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006 i Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich” tylko trzy lata. Tymczasem dla „starych” pastw czonkowskich okres 2000-2006 by jednym okresem planistycznym. Jednym z interesujcych problemów badawczych, majcych równie znaczenie praktyczne, jest kwestia kontynuacji programowej. Rolnictwo jest bowiem dziedzin o dugich cyklach produkcyjnych, a jego rozwój w polskich warunkach ze wzgldu na wieloletnie opó nienia wymaga dugookresowych programów, znacznie duszych ni jeden, peny, unijny okres planistyczny. Std te warto przeanalizowa, czy i w jakim zakresie kolejne programy s kontynuacj poprzednich, przy czym interesujca jest nie tylko kontynuacja o charakterze ogólnym (kwestii tej powicona jest praca K. Gradziuk), ale równie analizy szczegóowe, w tym take problem ewolucji kryteriów dostpu do poszczególnych dziaa (opracowania M. Bukowskiej i K. Chmurzyskiej).. 11.

(13)

(14) Cz I. Efektywno wspierania rodkami funduszy wspófinansowanych przez Uni Europejsk inwestycji gospodarstw specjalizujcych si w produkcji zwierzcej (Problemy metodyczne i wyniki).

(15)

(16) dr Janusz Rowiski. 1. Moliwoci uycia bazy danych FADN do analizy efektywnoci wsparcia gospodarstw rolnych rodkami publicznymi. I Baza danych FADN1 jest niezwykle atrakcyjna dla analizujcych problemy ekonomiki gospodarstw rolnych. Znajduj si w niej szczegóowe dane o dochodach i dziaalnoci gospodarstw rolnych 27 pastw czonkowskich Unii Europejskiej, zebrane i opracowane wedug jednej metodyki. Baza zawiera informacje o gospodarstwach towarowych, wytwarzajcych w regionie FADN lub kraju czonkowskim co najmniej 90% wartoci standardowej nadwyki bezporedniej (ang. Standard Gross Margin – SGM). Stanowi one statystycznie reprezentatywn prób towarowych gospodarstw rolnych funkcjonujcych na obszarze Unii Europejskiej, poszczególnych pastw czonkowskich i ich regionów. Do bazy FADN nie wchodz najmniejsze gospodarstwa (miar „wielkoci” gospodarstwa jest europejska jednostka wielkoci – ang. European Size Unit – ESU, która wynosi 1200 euro standardowej nadwyki bezporedniej) wytwarzajce nie wicej ni 10% SGM w regionie FADN lub kraju czonkowskim. Zgodnie z t zasad w bazie Polskiego FADN znajduj si gospodarstwa, które osigny SGM w wysokoci co najmniej 2 ESU, czyli 2400 euro2. Atrakcyjno bazy FADN skonia do wykonania w IERiG

(17) -PIB prac pilotaowych, które miay odpowiedzie na pytanie, czy jest moliwe, a jeli tak, to w jakim zakresie, jej wykorzystanie w analizach, oceniajcych efektywno programów wspierajcych rodkami publicznymi niektóre inwestycje gospodarstw rolnych. Do wykonania tych prac skoniy midzy innymi dowiadczenia. 1. FADN – skrót angielskiej nazwy Farm Accountancy Data Network (Sie Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych). Ogólny opis bazy FADN i stosowanej metodologii znajduje si w publikacjach Polskiego FADN. Por. np. M. Bocian i B. Malanowska, Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa indywidualne uczestnicz ce w Polskim FADN w 2007 roku. Cz I. Wyniki standardowe, Polski FADN. System zbierania i wykorzystywania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych, Warszawa 2009. Szczegóy na stronach internetowych Polskiego FADN: www.fadn.pl/ zakadki: o FADN, Metodologia i Publikacje. 2 Warto nadwyki bezporedniej w walutach narodowych (w pastwach, które nie s czonkami strefy euro) jest zmienna i zaley od kursu wymiennego waluta narodowa/euro. 15.

(18) pracowników IERiG

(19) -PIB, uczestniczcych w ocenach programów wspófinansowanych ze rodków Unii Europejskiej3. Podczas oceny okazywao si bowiem, e niektóre wymagania zlecajcego ocen Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, wynikajce z obowizujcych wytycznych Komisji Europejskiej4, byy ze wzgldu na brak materiaów statystycznych bardzo trudne do spenienia. Oceniajcy zmuszeni byli wówczas do przeprowadzania dodatkowych bada ad hoc, których wyniki nie zawsze byy pewne. Efektem tego stanu by artyku, w którym zostay sformuowane szczegóowe krytyczne uwagi o wymaganym zakresie oceny, koczce si nastpujcym wnioskiem ogólnym: „Ustalajc zakres ewaluacji wadze Wspólnoty powinny znale rozsdny kompromis midzy potrzeb uzyskania moliwie penej informacji o realizowanym lub zakoczonym programie a trudnociami i kosztami ich uzyskania (...). Poniewa jest oczywiste, e system statystyki masowej jest niewystarczajcy, jego uzupenieniem powinien by dodatkowy system, prowadzony przez agencj obsugujc program, przy czym zbierane dane powinny by zgodne z wymaganiami wytycznych (ang. Guidelines)”. Natomiast nie mona tego zadania pozostawia wykonujcym oceny mid-term i ex post5. Artyku, jak mona si byo spodziewa, zosta zignorowany nawet przez interesujcych si zawodowo problematyk funduszy strukturalnych, a oceniajcy ex post „Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006” mieli w 2009 roku takie same trudnoci, jak ich poprzednicy, wykonujcy w 2003 roku redniookresow 3. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki

(20) ywnociowej bra udzia jako czonek konsorcjum we wszystkich ocenach ex post (po zakoczeniu programu). Dotychczas wykonano dwie takie oceny: 1. Ocena ex-post realizacji Programu SAPARD w Polsce w latach 2000-2006. Raport kocowy, Konsorcjum projektowe: Agrotec Polska Sp z o.o., Agrotec spa, IERiG

(21) -PIB, Warszawa 22 listopada 2007; 2. Ewaluacja ex post Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006, autorzy: J. Binienda, M. Bukowska, M. Drygas, I. Duer, J. Fakowski, I. Frenkel, M. Gowacki, A. Habrzyk, M. Hamulczuk, A. Kowalski, A. Rosner, J. Rowiski, T. Stuczyski, B. Wieliczko, M. Wigier, J. Wilkin, K. Zawaliska, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki

(22) ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Instytut Uprawy, Nawoenia i Gleboznawstwa – Pastwowy Instytut Badawczy, BSM Gowacki, Skopiski, Starzyski, Zauski Sp.J., Warszawa 28 maja 2009, maszynopis, s. 335 i zaczniki. Ponadto pracownicy IERiG

(23) -PIB uczestniczyli w ocenach ex ante i mid-term SAPARD-u oraz ocenie ex ante PROW 2004-2006. 4 Guidelines for the Evaluation of Rural Development Programmes supported by SAPARD, European Commission, Directorate General for Agriculture, April 2001; Guidelines for the mid-term Evaluation of Rural Development Programmes funded by SAPARD, European Commission, Directorate General for Agriculture, 2002. 5 J. Rowiski, Oceny ex ante i mid-term programu SAPARD w Polsce, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2007, nr 4; J. Rowiski, Uwagi o ocenach ex ante i mid-term programu SAPARD w Polsce, [w:] J. Rowiski (red.), SAPARD – wyniki bada regionalnych, seria Program Wieloletni 2005-2009, Raport nr 49, IERiG

(24) -PIB, Warszawa 2006, s. 106-123. 16.

(25) ocen programu SAPARD6. Jest to zaskakujce, gdy Komisja Europejska zdaje sobie spraw z niedoskonaoci procesu oceny wspieranych ze rodków unijnych programów, realizowanych przez pastwa czonkowskie. Efektem s kolejne wersje wytycznych. Najnowsze, które obowizuj przy ocenie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, zostay opublikowane w 2006 roku7. Ten niezwykle obszerny dokument, liczcy z wieloma zacznikami, kilkaset stron, zawiera szczegóowe wskazówki, jak naley wykona ocen ex ante PROW 2007-2013. Równie ta wersja, bdca przede wszystkim rozszerzeniem poprzednich, skania do wielu uwag krytycznych, przekraczajcych objto krótkiego artykuu. Równoczenie Komisja poszukuje nowych rozwiza metodologicznych. W 2009 roku zostao zakoczone badanie, finansowane ze rodków unijnych, którego celem byo m.in. opracowanie nowych metod oceny8. Trudno jednak, nie znajc szczegóów, oceni, czy proponowana metoda moe by dobrym narzdziem oceny, czy te jest zbyt skomplikowana, by mona j byo stosowa w ocenach programów. Po pobienym zapoznaniu si z jej zaoeniami nie sdz, aby Komisja wczya j do przyszych wytycznych jako obowizujc metod oceny. Obecna sytuacja skania zatem do pesymizmu, gdy wymagania stawiane oceniajcym wzrastaj, natomiast materiay statystyczne, którymi bd dysponowa, nadal nie bd pozwalay na wyczerpujc analiz wszystkich problemów, sformuowanych w wytycznych. Niezalenie od prac, wykonywanych z inicjatywy Komisji, zajmujcy si problematyk funduszy strukturalnych, w tym zwaszcza uczestniczcy w ocenach programów, powinni prowadzi wasne badania, których celem byoby poszukiwanie nowych metod oceny i nowych róde statystycznych oraz spraw6. Polska. redniookresowa ocena programu SAPARD w Polsce za okres realizacji obejmuj cy lata 2000-2003 (PL-7-05/00), Ref:EUROPEAID/114803/D/SV/PL, Raport kocowy, Grudzie 2003, Agrotec SpA we wspópracy z Instytutem Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki

(26) ywnociowej oraz ASA. 7 Rural Development 2007-2013, Handbook on Common Monitoring and Evaluation Framework, Guidance document Directorate General for Agriculture and Rural Development, September 2006. Dokument dostpny w internecie na stronach portalu Unii Europejskiej. Dokument czciowo dostpny równie w jzyku polskim (Rozwój Obszarów Wiejskich (2007-2013), Podrcznik Wspólnych Ram Monitorowania i Oceny. Wytyczne, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wrzesie 2006. Przestrzegam przed korzystaniem z polskiego tumaczenia, które zostao wykonane przez tumacza nie znajcego terminologii statystycznej i ekonomicznej. 8 Ze rodków Szóstego Programu Ramowego Unii Europejskiej sfinansowano program „Development and Application of Advanced Quantitative Methods to ex-ante and ex-post Evaluations of Rural Development Programmes in the EU”. Program by wykonywany przez midzynarodowe konsorcjum omiu uczelni i instytutów badawczych, a koordynatorem projektu by Uniwersytet w Kilonii (Republika Federalna Niemiec). 17.

(27) dzanie ich przydatnoci. Badania, zwizane z ocen, mog mie charakter wycinkowy i ogranicza si do poszukiwania i sprawdzania metod analizy okrelonej grupy projektów. Projekty „wiejskie”, wspófinansowane z budetów unijnych, s bowiem tak rónorodne, e niezbdne jest stosowanie rónych metod. Wyniki omawianych bada nie musz by zreszt odpowiedziami na pytania zawarte w wytycznych. Przeprowadzana dla decydentów krajowych analiza programów, wspófinansowanych ze rodków unijnych, musi niekiedy obejmowa problemy, których oceny nie wymaga Komisja. Zamieszczone w niniejszym zeszycie prace M. Bukowskiej i K. Chmurzyskiej znajduj si wanie w nurcie szczegóowych bada wycinkowych, sprawdzajcych przydatno przyjtej metody do badania konkretnego problemu, i odpowiadajcych na pytanie, czy istniejce materiay statystyczne umoliwiaj uzyskanie prawidowych wyników. Podstawowym problemem badawczym byo przeanalizowanie efektownoci wspierania niektórych inwestycji gospodarstw rolnych rodkami programów, uruchomionych po wejciu Polski do Unii Europejskiej i wspófinansowanych z poprzedniego budetu wieloletniego (w dalszym cigu uywa si nazwy programy unijne9). W badaniu zastosowano znan metod, polegajc na porównaniu dwóch zbiorowoci – badanej i kontrolnej – rónicych si na pewno jedn cech, przy przyjciu, e jest to jedyna rónica je cecha (jest to zatem typowe badanie przy zaoeniu ceteris paribus). Zbiorowoci te zostay wybrane sporód gospodarstw prowadzcych rachunkowo FADN. W prowadzonych przez M. Bukowsk i K. Chmurzysk analizach w skad grup badanych wchodziy gospodarstwa, które otrzymay wsparcie, a grup kontrolnych podobne do nich gospodarstwa, które pomocy nie otrzymay. Sposób wyonienia obu grup zosta szczegóowo opisany w czciach wstpnych obu prac. Badaniem objto dwie grupy gospodarstw. Pierwsz s gospodarstwa zaliczane w typologii FADN do typu podstawowego 41 „bydo mleczne” bdce czci typu ogólnego 4. „Gospodarstwa specjalizujce si w chowie zwierzt ywionych w systemie opasowym”. Do drugiej nale gospodarstwa zaliczane do typu szczegóowego 501 „trzoda chlewna”, wchodzce w skad typu podstawowego 50 „zwierzta ywione paszami treciwymi” i typu ogólnego 5 „Gospodarstwa specjalizujce si w chowie zwierzt ywionych paszami treciwymi”. Oba typy gospodarstw nale do gospodarstw specjalistycznych, gdy ponad 2/3. 9. S to: Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora

(28) ywnociowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006” (w tekcie stosuje si skrót SPO „Rolnictwo”) oraz „Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006”(w tekcie stosuje si skrót PROW 2004-2006). 18.

(29) standardowej nadwyki bezporedniej jest wynikiem chowu krów mlecznych albo chowu trzody chlewnej. Kiedy rozpoczynano badanie, wiadomo byo, e uzyskane wyniki mog mie jedynie charakter wstpny, gdy pene efekty inwestycji czsto ujawniaj si dopiero w kilka lat po jej zakoczeniu. Wykonanie badania wymagao rozwizania kilku problemów metodycznych. Pierwszym by wybór miernika efektywnoci wsparcia inwestycyjnego. Poniewa wsparcie miao charakter finansowy uznano, e równie jego efektywno powinna by wyraona w jednostkach pieninych10. Przy takim zaoeniu wybór by praktycznie ograniczony do dwóch kategorii ekonomicznych – wartoci produkcji gospodarstwa i wysokoci dochodu z gospodarstwa. Z nich wybrano dochód, przyjmujc, e celem wsparcia jest wzrost dochodu z gospodarstwa. Przy tym zaoeniu bezwzgldny efekt pomocy równa si rónicy wzrostu wysokoci dochodu w grupie badanej i kontrolnej, a wzgldny – rónicy tempa wzrostu dochodu w tych dwóch grupach. Drugim problemem byo przyjcie okresu badanego. S nim lata 2004-2007. Nie jest to dobry okres, poniewa badane gospodarstwa otrzymay wsparcie dopiero w 2006 roku i ten wanie rok powinien by uznany za bazowy (trudno przyj, e wsparcie „dziaao wstecz”). Jednake jest oczywiste, e mierzenie efektywnoci wsparcia inwestycyjnego na podstawie danych za dwa lata (w tym jeden rok by rokiem, w którym rozpoczto inwestycj) byoby niecelowe. Wobec wstpnego charakteru badania uznano, e za okres badany mona przyj lata 2004-2006, poniewa wówczas bdzie mona sprawdzi pewne kwestie metodyczne. Jednake równoczenie przy precyzowaniu zaoe metodycznych nasuway si wtpliwoci, czy dochód z gospodarstwa moe by uznany za podstaw mierników efektywnoci wsparcia inwestycyjnego, otrzymanego z programów SPO „Rolnictwo” i PROW 2004-2006. Projekty inwestycyjne gospodarstw rolnych wspierano w latach 2004-2006 z trzech dziaa: „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” (SPO „Rolnictwo”), „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE” (PROW 2004-2006) i „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” (PROW 2004-2006). Otó wikszo projektów finansowanych z dziaania „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE” miaa przede wszystkim chroni rodowisko naturalne (urzdzenia do przechowywania nawozów. 10. Efektywno wsparcia inwestycji w gospodarstwach rolnych rodkami publicznymi mona mierzy równie innymi miernikami, nie tylko finansowymi (np. za podstaw rachunku efektywnoci mona przyj wielko ekonomiczn gospodarstwa). Wówczas jednak wystpuj dodatkowe problemy metodyczne. 19.

(30) naturalnych) i nie miaa wpywu na dochód z gospodarstwa. Z kolei dziaanie „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” zostao uznane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi za tak nieefektywne, e wprowadzono je do ustawy o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziaem rodków Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich11, dopiero podczas prac parlamentarnych12. Zreszt równie wikszo inwestycji, wspieranych z dziaania „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” polegaa na zakupie maszyn i narzdzi rolniczych, co niewtpliwie uatwiao prac, ale na ogó miao niewielki wpyw na wzrost dochodu. Nie udao si jednak znale innego, lepszego, uniwersalnego miernika. Wprawdzie ksigowo FADN pozwala na ustalenie, z jakiego dziaania gospodarstwo otrzymao wsparcie, gdy w bazie danych wyodrbniono pozycje „Wspieranie dostosowania gospodarstw rolnych do standardów UE”, „Dotacje do budowy rodków trwaych” (w ramach programów UE), „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” i „Dotacje do zakupu lub remontu kapitalnego pojazdów, maszyn lub urzdze”. Prawdopodobnie po opracowaniu materiaów za 2008 rok moliwe bdzie rozdzielenie dopat inwestycyjnych na wpywajce i nie wpywajce na wzrost dochodów. Wówczas bdzie moliwe orientacyjne ustalenie efektywnoci wsparcia dopatami inwestycyjnymi wpywajcymi na wzrost dochodów (wska nikiem efektywnoci bdzie wzrost dochodu spowodowany wsparciem inwestycji rodkami publicznymi w wysokoci 1 zotego). Z powyszych uwag wynika, e nie jest moliwe bezporednie i proste wykorzystanie danych FADN do oceny ex post efektywnoci wsparcia inwestujcych gospodarstw rolnych. Równoczenie jednak dane te pod pewnymi warunkami mogyby by doskonaym materiaem wyjciowym do innych analiz. Podstawowym mankamentem jest termin, w którym mona opracowa oparte na nich analizy efektywnoci wsparcia. Jeli przyjmie si, e dane o dochodach powinny obejmowa co najmniej okres dwóch lat po rozliczeniu programu, to okazuje si, e peny materia do analiz programów realizowanych w latach 2004-2006 bdzie dostpny dopiero w poowie 2011 roku. Dane te bd miay wówczas „historyczny” charakter, ale mimo to bd mogy mie istotny wpyw. 11. Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziaem rodków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, Dz. U. 2007, Nr 64, poz. 427. 12 Przedstawiciele MRiRW na posiedzeniach Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi niezwykle ostro sprzeciwiali si uzupenieniu ustawy o dziaanie „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” (szczegóy: druki 1362 i 1380 z posiedze Sejmu V kadencji). 20.

(31) na struktur programu rozwoju obszarów wiejskich w nastpnym okresie wieloletnim (lata 2014-2020). Jeli si uzna, e baza danych FADN powinna stanowi materia wyjciowy do analiz efektywnoci wsparcia gospodarstw rolnych, naley uzupeni j danymi, umoliwiajcymi dokadn klasyfikacj inwestycji wspieranych ze rodków publicznych oraz ucilajcych róda ich finansowania. Niezbdne byoby zatem wprowadzenie zmian przez Komisj Europejsk. Wprawdzie moliwe s bezporednie wywiady uzupeniajce w badanych gospodarstwach, ale jest to droga uciliwa i bardzo kosztowna, a przede wszystkim uzyskane w ten sposób informacje mog by wtpliwej jakoci. II Autorki opracowa nie ograniczyy si do przedstawienia wstpnych wyników analizy efektywnoci, lecz „przy okazji” zebray i opracoway informacje, umoliwiajce przeanalizowanie co najmniej trzech innych, wanych problemów. Jednym z nich jest wiek i wyksztacenie rolników otrzymujcych wsparcie. rednia wieku otrzymujcych wsparcie uytkowników gospodarstw mleczarskich wynosia 42 lata i bya o 9 lat nisza ni przecitny wiek uytkowników gospodarstw rolnych w Polsce. Przy tym rolnicy w grupach wiekowych do 50 lat stanowili a 83% otrzymujcych wsparcie (52% w grupie wiekowej 40-50 lat, a 31% poniej 40 lat). Szczególnie niska bya rednia wieku w najwikszych badanych gospodarstwach (16-40 ESU), w których a okoo 20% uytkowników miao poniej 30 lat. rednia wieku uytkowników badanych gospodarstw trzodowych bya podobna. We wszystkich trzech badanych grupach gospodarstw otrzymujcych wsparcie dominoway dwie grupy wiekowe – poniej 40 lat i 40-50 lat. Na tej postawie uzasadnione jest stwierdzenie, e wsparcie otrzymywali rolnicy modzi lub – najczciej – w sile wieku, prowadzcy gospodarstwa co najmniej od kilku lat. S to te grupy, którym najbardziej zaley na rozwoju prowadzonych gospodarstw. Mniej pomylna jest sytuacja w dziedzinie wyksztacenia. Okoo 50% uytkowników badanych gospodarstw miao wyksztacenie podstawowe, zasadnicze rolnicze lub zasadnicze nierolnicze, co trudno uzna za wysokie kwalifikacje formalne. Równoczenie blisko 50% uytkowników legitymowao si do wysokimi lub wysokimi kwalifikacjami – rolniczym wyksztaceniem rednim lub wyszym albo te (niewielu) rednim nierolniczym. Ogólnie wyksztacenie uytkowników badanych gospodarstw jest znacznie lepsze ni uytkowników gospodarstw rolnych w Polsce; okoo 40% z nich ma wyksztacenie rednie lub. 21.

(32) wysze. Wród badanych gospodarstw wyrónia si grupa rednio-duych gospodarstw mleczarskich; a okoo 60% uytkowników ma wyksztacenie rednie lub wysze. Ponadto jest to grupa o najniszym przecitnym wieku uytkowników. Okazuje si wic, e wspierano przede wszystkim rolników stosunkowo modych i bardzo dobrze lub co najmniej dobrze przygotowanych ze wzgldu na wyksztacenie rolnicze do prowadzenia gospodarstwa (trzeci grup o niszym formalnym wyksztaceniu, które jednak moe by atwo uzupenione praktyk s uytkownicy, którzy ukoczyli zasadnicze szkoy rolnicze). Wydaje si, e ludzie z wszystkich tych trzech grup s silniej zwizani z rolnictwem ni majcy wyksztacenie nierolnicze i zapewne nie planuj zmiany zawodu (formalnie odejcie od rolnictwa utrudnia zobowizanie do prowadzenia gospodarstwa co najmniej przez 5 lat od otrzymania pomocy). Wsparcie wic otrzymuj w wikszoci ci, którzy ze wzgldu na wyksztacenie i wiek powinni je otrzymywa. Wprawdzie ani wyksztacenie, ani wiek nie zapewniaj sukcesu, ale niewtpliwie prawdopodobiestwo, e realizacja projektu zakoczy si pomylnie, jest znacznie wiksze. Drugim problemem, który mona byo przeanalizowa na podstawie zebranych przez Autorki informacji jest odpowied na pytanie, czy wspierano waciwe gospodarstwa. Ocena czy dobór jest prawidowy, czy te nie, zaley od odpowiedzi na pytanie: czy powinno si wspiera gospodarstwa, które równie po zrealizowaniu wspieranego projektu pozostan jednostkami nie zapewniajcymi uytkownikom i ich rodzinom dochodów na odpowiednim poziomie (w dalszym cigu nazywanych gospodarstwami ywotnymi)? Wie si z tym kolejne pytanie, jaki poziom dochodu naley uzna za odpowiedni? W dalszym tekcie znajduj si pewne sugestie, które jednak nie s jednoznacznymi odpowiedziami na te pytania. Mimo to opierajc si na nich, dokonano na podstawie danych rachunkowoci FADN za rok 2007 próby wyznaczenia dwóch odrbnych dolnych progów ywotnoci – jednego dla gospodarstw specjalizujcych si w mlecznym chowie krów i drugiego dla specjalizujcych si w chowie trzody chlewnej. Najmniejsz pod wzgldem wielkoci ekonomicznej grup badanych gospodarstw mleczarskich jest liczca 23 gospodarstwa grupa okrelana w typologii FADN jako gospodarstwa mae (do gospodarstw maych zalicza si gospodarstwa wielkoci ekonomicznej co najmniej 4 ESU, lecz niszej ni 8 ESU; przecitna wielko ekonomiczna grupy badanej wynosia w 2007 roku 7,9 ESU, a zatem bya bliska górnej granicy). Gospodarstwa te miay w 2007 roku przecitnie 11 krów mlecznych i gospodaroway na uytkach rolnych o powierzchni 14,9 ha. Obsada pogowia ogóem wynosia 1,7 sztuk duych/ha, co wiadczy, e zwierzta ywiono przewanie paszami wasnymi. Wpywy ze sprzeday. 22.

(33) wyniosy w 2007 roku okoo 58 tys. z, a zasoby pracy ogóem w przeliczeniu na penozatrudnionych wynosiy 1,8 AWU13, w tym 1,7 AWU pracy rodziny. Z liczb tych wynika, e nie s to, jak na warunki polskie, gospodarstwa mae, gdy dysponuj znacznie wikszymi zasobami czynników produkcji ni przecitne gospodarstwo polskie. Dochody z tych gospodarstw wyniosy w 2007 roku przecitnie blisko 36 tys. z, czyli okoo 3 tys. z na rodzin miesicznie, a w przeliczeniu na 1 osob penozatrudnion wasn nieco ponad 20 tys. z (nieco poniej 1,7 tys. z miesicznie). Dochody w tej wysokoci upowaniaj do uznania gospodarstw specjalizujcych si w chowie krów mlecznych o wielkoci ekonomicznej bliskiej 8 ESU za osigajce dolny próg ywotnoci oraz do uznania, e gospodarstwa typu krowy mleczne wielkoci co najmniej 4 ESU mog po otrzymaniu pomocy sta si gospodarstwami ywotnymi. Z kolei najmniejsz pod wzgldem wielkoci ekonomicznej grup badanych gospodarstw typu trzoda chlewna jest liczca 22 gospodarstwa grupa gospodarstw rednio-maych (s to gospodarstwa wielkoci ekonomicznej co najmniej 8 ESU, lecz mniejszej ni 16 ESU; przecitna wielko ekonomiczna badanej grupy wynosia w 2007 roku 13,4 ESU. Gospodarstwa badane znajdoway si wic w górnej poówce przedziau wielkoci ekonomicznej gospodarstw rednio-maych). Gospodarstwa te dysponoway w 2007 roku uytkami rolnymi o przecitnej powierzchni 13,6 ha i prowadziy chów rednio w roku okoo 70 sztuk trzody chlewnej. Obsada pogowia ogóem wynosia 1,7 sztuk duych/ha, w tym 1,6 sztuk trzody chlewnej, co wiadczy, e pasze wasne nie wystarczay do wyywienia inwentarza i uzupeniano je zakupami mieszanek przemysowych. W 2007 roku sprzedano produkty wartoci okoo 71 tys. z, a zasoby pracy ogóem w przeliczeniu na penozatrudnionych wynosiy 1,7 AWU, i bya to niemal wycznie praca rodziny. Dochody z tych gospodarstw wyniosy w tyme roku przecitnie blisko 25 tys. z, czyli nieco ponad 2 tys. z na rodzin miesicznie, a w przeliczeniu na 1 osob penozatrudnion wasn nieco poniej 15,4 tys. z (miesicznie nieco poniej 1,3 tys. z). Takie dochody nie upowaniaj do uznania gospodarstw specjalizujcych si w chowie trzody chlewnej o wielkoci ekonomicznej 8-16 ESU za ywotne. S to gospodarstwa, które dopiero po otrzymaniu pomocy ze rodków publicznych lub te zainwestowaniu w gospodarstwo rodków wasnych, lub te uzyskanych z innych róde mog sta si gospodarstwami ywotnymi. Sytuacji nie zmienia przyjcie jako podstawy do ustalenia dolnej granicy ywotnoci roku 2006, w którym przecitne dochody tej grupy gospodarstw byy. 13. AWU (ang. Annual Work Unit). 23.

(34) najwysze w okresie 2004-2007. Wówczas bowiem roczny dochód z gospodarstwa zwiksza si do okoo 29 tys. z, czyli do okoo 2,4 tys. z na rodzin miesicznie, a do blisko 17,3 tys. z rocznie na 1 osob w peni zatrudnion wasn, czyli do okoo 1,4 tys. z miesicznie. Dochody w tej wysokoci równie nie wiadcz o ywotnoci gospodarstwa. Z uwag powyszych wynika, e dolna granica ywotnoci gospodarstw typu krowy mleczne i trzoda chlewna nie powinna wynosi 4 ESU, lecz wicej. Próg ywotnoci gospodarstw typu krowy mleczne powinien by ustalony w wysokoci 8 ESU. Natomiast poziom 4 ESU powinien by progiem dostpu do funduszy strukturalnych, od którego moliwe byyby odstpstwa, jeliby uytkownik gospodarstwa o mniejszej wielkoci ekonomicznej przedstawi program modernizacji zawierajcy wiarygodn ciek osignicia poziomu 8 ESU. Z kolei dolna granica ywotnoci gospodarstw typu trzoda chlewna powinna znajdowa si w okolicy 16 ESU, a próg dostpu do funduszy strukturalnych na poziomie 8 ESU. Waciciele gospodarstw trzodowych, starajcy si o wsparcie ze rodków publicznych, powinni dysponowa wiarygodnym planem rozwoju gospodarstwa do poziomu 16 ESU. Przeprowadzona analiza upowania do sformuowania hipotezy, (która powinna by sprawdzona na wikszej zbiorowoci, obejmujcej równie inne typy gospodarstw), e dolna granica ywotnoci, mierzona wielkoci ekonomiczn, jest zmienna i zaley od typu gospodarstwa. Wynika std, e wprawdzie ESU jest lepsz miar „wielkoci” gospodarstwa ni jego powierzchnia, ale naley jej uywa ostronie, zawsze poprzedzajc wnikliw analiz. Trzecim problemem, który warto przeanalizowa na podstawie zebranych przez Autorki informacji, jest efektywno ekonomiczna i w konsekwencji konkurencyjno grup gospodarstw rónej wielkoci ekonomicznej. Zawarty w aneksach materia, który w skrótowej postaci znajduje si w tabelach 1.1 i 1.2, umoliwia porównanie podstawowych wska ników ekonomicznych gospodarstw, znajdujcych si w kolejnych grupach wielkoci ekonomicznej. W przypadku chowu krów mlecznych s to gospodarstwa wielkoci ekonomicznej od 4 do 40 ESU, a chowu trzody chlewnej od 8 do 100 ESU. Z danych zawartych w obu tabelach wynika, e wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej gospodarstwa poprawiaj si wska niki produktywnoci wszystkich czynników produkcji. Zwiksza si bowiem dochód w przeliczeniu na jednostk kapitau (zarówno na jednostk aktywów ogóem, jak i rodków trwaych cznie z ziemi), ziemi (na ha uytków rolnych), jak i pracy (na 1 osob w peni zatrudnion – AWU). Wraz ze wzrostem wielkoci ekonomicznej poprawia si efektywno wykorzystania zasobów i zwiksza sia konkurencyjna gospodarstwa. 24.

(35) Tabela 1.1. Niektóre informacje i wska niki, charakteryzujce sytuacj ekonomiczn badanych gospodarstw specjalizujcych si w chowie krów mlecznych (dane za rok 2007) Grupa gospodarstw. Informacja lub wska nik [1] Wielko ekonomiczna (ESU) Uytki rolne (ha) Pogowie ogóem ( sztuki due/gospodarstwo) Obsada ogóem (sztuki due/ha uytków rolnych) Krowy mleczne (sztuki due/gospodarstwo) Obsada krów mlecznych (sztuki due/ha uytków rolnych) Obsada przeuwaczy (sztuki due/ha powierzchni paszowej) Mleczno krów (kg/rocznie) Warto produkcji globalnej (z) Warto zuycia wewntrznego (z) Warto produkcji kocowej (z) Warto produkcji mleka (z) Warto produkcji globalnej na 1 osob w peni zatrudnion (z) Warto produkcji kocowej na 1 osob w peni zatrudnion (z) Warto sprzeday ogóem (z) Dochód z gospodarstwa (z) Warto aktywów ogóem (z) Warto rodków trwaych (z) Zasoby pracy ogóem (AWU) Dochód na 1 osob w peni zatrudnion (z) Dochód w przeliczeniu na 1 z rodków trwaych (z) Dochód w przeliczeniu na 1 ha uytków rolnych (z). 4-8 ESU 8-16 ESU 16-40 ESU [2] [3] [4] 7,9 12,0 25,3 14,9 23,1 40,8 14,2 21,6 41,1 1,0 0,9 1,0 10,8 16,0 28,9. Wska niki (grupa 4-8 ESU = 1,00) [3]/[2] [4]/[2] [5] [6] 1,52 3,21 1,55 2,74 1,52 2,89 0,90 1,00 1,48 2,68. 0,8. 0,7. 0,7. 0,88. 0,88. 1,7 4 348 73 577 10 504 63 074 48 255. 1,8 4 987 127 524 16 091 111 434 83 794. 2,0 5 503 265 323 27 507 237 816 177 370. 1,04 1,15 1,73 1,53 1,77 1,74. 1,18 1,27 3,61 2,62 3,77 3,68. 41 569. 62 512. 120 601. 1,50. 2,90. 35 635 58 050 35 778 296 606 258 456 1,77 20 214 0,14 2 401. 54 625 99 062 69 026 456 414 393 090 2,04 33 836 0,18 2 988. 108 098 216 029 135 302 827 594 713 044 2,20 61 501 0,19 3 316. 1,53 1,71 1,93 1,54 1,52 1,15 1,67 1,29 1,24. 3,03 3,72 3,78 2,79 2,76 1,24 3,04 1,36 1,38.

(36) ródo: opracowanie wasne na podstawie danych zawartych w aneksie do opracowania M. Bukowskiej.. Szczególnie wane s rónice wartoci produkcji i przede wszystkim dochodu z gospodarstwa w przeliczeniu na 1 osob w peni zatrudnion. Dane te wiadcz o bezrobociu ukrytym, istniejcym nie tylko w gospodarstwach maych, ale równie w gospodarstwach znajdujcych si w wyszych klasach wielkoci ekonomicznej. Bezrobocie ukryte wystpuje nawet w czci rednio-duych (16-40 ESU) gospodarstw specjalizujcych si w chowie trzody chlewnej oraz w niektórych rednio-maych (8-16 ESU) gospodarstwach specjalizujcych si w chowie krów mlecznych. Z danych tych wynika równie, e dopiero w badanych grupach o najwikszej wielkoci ekonomicznej nastpuje pene wykorzystanie rodzinnej siy roboczej, dochód rolnika i jego rodziny ksztatuje si na waciwym poziomie, a w przeliczeniu na jednego zatrudnionego znacznie przekracza redni krajow. S to zatem gospodarstwa o trwaych podstawach ekonomicznych, stosunkowo duej skali produkcji, niskich kosztach i w konse25.

(37) kwencji silnej pozycji konkurencyjnej na rynku krajowym. Równoczenie nale do gospodarstw rodzinnych, gdy korzystaj niemal wycznie z rodzinnej siy roboczej. Dlatego te wanie te gospodarstwa, cho maj kilkakrotnie wiksz wielko ekonomiczn ni dolna granica ywotnoci, powinny by objte szczególnym wsparciem. W odlegej przyszoci bd one podstaw rolnictwa polskiego. Tabela 1.2. Niektóre informacje i wska niki, charakteryzujce sytuacj ekonomiczn badanych gospodarstw specjalizujcych si w chowie trzody chlewnej (dane za rok 2007) Grupa gospodarstw. Informacja lub wska nik [1] Wielko ekonomiczna (ESU) Uytki rolne (ha) Pogowie ogóem (sztuki due/gospodarstwo) Obsada ogóem (sztuki due/ha uytków rolnych) Trzoda chlewna (sztuki due/gospodarstwo) Obsada trzody chlewnej (sztuki due/ha uytków rolnych) Warto produkcji globalnej (z) Warto zuycia wewntrznego (z) Warto produkcji kocowej (z) Warto produkcji trzody chlewnej (z) Warto produkcji globalnej na 1 osob w peni zatrudnion (z) Warto produkcji kocowej na 1 osob w peni zatrudnion (z) Warto sprzeday ogóem (z) Dochód z gospodarstwa (z) Warto aktywów ogóem (z) Warto rodków trwaych (z) Zasoby pracy ogóem (AWU) Dochód z gospodarstwa na 1 osob w peni zatrudnion (z) Dochód z gospodarstwa na 1 z rodków trwaych (z) Dochód z gospodarstwa na 1 ha uytków rolnych (z). 8-16 ESU 16-40 ESU 40-100 ESU [2] [3] [4] 13,4 29,6 62,3 13,6 26,4 50,6 22,6 49,3 105,9 1,7 1,9 2,1 21,5 47,5 102,7. Wska niki (grupa 8-16 ESU = 1,00) [3]/[2] [4]/[2] [5] [6] 2,21 4,65 1,94 3,72 2,18 4,69 1,12 1,24 2,21 4,78. 1,6 93 150 24 348 68 802 55 129. 1,8 194 250 48 430 145 820 113 946. 2,0 432 930 95 371 337 559 268 964. 1,13 2,09 1,99 2,12 2,07. 1,25 4,65 3,92 4,91 4,88. 57 420. 102 927. 194 248. 1,79. 3,38. 42 470 71 089 24 744 284 672 238 531 1,62. 77 153 144 784 57 755 514 494 425 189 1,89. 151 372 342 264 126 180 1 141 278 931 426 2,23. 1,82 2,04 2,33 1,81 1,78 1,38. 3,56 4,81 5,10 3,27 3,90 1,38. 15 274. 30 558. 56 583. 2,00. 3,70. 0,104. 0,136. 0,135. 1,31. 1,31. 1 819. 2 188. 2 494. 1,20. 1,37.

(38) ródo: opracowanie wasne na podstawie danych zawartych w aneksie do opracowania K. Chmurzyskiej.. Oczywicie równie gospodarstwa nie zapewniajce waciwych dochodów maj w trwae miejsce w polskim rolnictwie. Wielu uytkowników gospodarstw stanowicych uboczne lub dodatkowe róda utrzymania nie ma zamiaru rezygnowa z pracy w rolnictwie, cho prowadzone gospodarstwa nie speniaj kryterium ywotnoci i nie maj moliwoci przeksztacenia si w gospodarstwa ywotne. Bd one przede wszystkim ródem ywnoci, spoywanej przez rodzin rolnika, a take miejscem zamieszkania. Natomiast ju obecnie udzia. 26.

(39) tych gospodarstw w produkcji sprzedanej rolnictwa jest niewielki, a w przyszoci bdzie nadal mala. Nasuwa si wic wobec tego pytanie, czy ich wspieranie rodkami publicznymi jest celowe, jeli pomoc nie prowadzi do zdecydowanego powikszenia wielkoci ekonomicznej. Pomoc udzielana tym gospodarstwom przynosi dora ne efekty, ale nie suy rozwojowi rolnictwa w dugim okresie. Wspieranie gospodarstw, które zostan zlikwidowane w cigu kilku lub kilkunastu lat (a niewtpliwie cz gospodarstw nie zapewniajcych waciwych dochodów ulegnie likwidacji, choby dlatego, e nastpcy nie bd chcieli ich przej) jest w istocie marnotrawieniem rodków publicznych. Natomiast gospodarstwa te nadal, tak samo jak obecnie, powinny by objte ogólnymi programami wsparcia (patnoci bezporednie i patnoci dla rolników gospodarujcych w niekorzystnych warunkach) oraz przynajmniej niektórymi programami rolnorodowiskowymi. Ich uytkownicy powinni mie take dostp do rodków, umoliwiajcych rozwijanie dziaalnoci nierolniczej. Kolejnym, ostatnim ju problemem, jest ogólna ocena efektów pomocy. Ich wyrazem s m.in. inwestycje netto i brutto w badanych gospodarstwach. W roku 2006, w którym nastpia kulminacja pomocy, wystpio oywienie inwestycyjne we wszystkich grupach gospodarstw badanych, wyra nie wygasajce w 2007 roku. W 2006 roku wzrosy zreszt inwestycje równie we wszystkich grupach kontrolnych, ale ich warto bya znacznie mniejsza ni w grupach badanych. Std wniosek, e poprawa sytuacji dochodowej rolnictwa po akcesji Polski, skonia do inwestowania take rolników, nie otrzymujcych wsparcia. Jednake gospodarstwa badane, dysponujce rodkami z programów unijnych, miay wiksze moliwoci inwestycyjne, a pomoc zewntrzna niewtpliwie przyczynia si do przyspieszenia wzrostu ich potencjau produkcyjnego. Równoczenie analiza inwestycji netto i brutto ujawnia pewne niepokojce tendencje, zwaszcza w najmniejszych grupach badanych. Okazuje si bowiem, e w trzodowych gospodarstwach rednio-maych w latach 2004-2005 inwestycje netto miay warto ujemn, co wiadczy o deprecjacji majtku produkcyjnego. Z kolei w grupie maych gospodarstwach mleczarskich warto inwestycji netto bya w 2004 roku znikoma. Poniewa w roku 2007 inwestycje brutto i netto w tych dwóch grupach gospodarstw byy znacznie mniejsze ni w roku 2006 mona si obawia, e badane i kontrolne rednio-mae gospodarstwa trzodowe (wielkoci 8-16 ESU) s zbyt sabe ekonomicznie, aby zapewni stay rozwój bez pomocy z zewntrz. Budzi to po raz kolejny wtpliwo, czy jest celowe podtrzymywanie rodkami publicznymi gospodarstw o niewielkiej wielkoci ekonomicznej, które równie po otrzymaniu wsparcia nie bd generoway rodków wasnych zapewniajcych trway rozwój i którym wobec tego grozi trwaa deprecjacja posiadanego majtku.. 27.

(40) Jest zreszt prawdopodobne, e pomoc udzielana tym grupom gospodarstw jest zbyt niska, by zapewni osignicie trwaej ywotnoci. Wprawdzie, ze wzgldu na brak danych, jeszcze nie wiadomo, jaka bya wysoko pomocy otrzymywanej przez poszczególne grupy gospodarstw. Naley jednak przypuszcza, e wysoko pomocy zaleaa równie od wielkoci ekonomicznej gospodarstwa; im wiksze gospodarstwo, tym przecitnie pomoc bya wysza. Natomiast gospodarstwa najmniejszych badanych grup otrzymyway przewanie niewielkie rodki z dziaania wspierajcego gospodarstwa niskotowarowe (okoo 25 tys. z w cigu piciu lat) lub zryczatowany, kilkunastotysiczny zwrot kosztów budowy urzdze do przechowywania nawozów naturalnych. Pomoc w tej wysokoci nie moga doprowadzi do takiego powikszenia wielkoci ekonomicznej gospodarstwa, aby uzna je za trwale ywotne. Urzdzenia do przechowywania nawozów naturalnych nie zwikszaj wielkoci ekonomicznej gospodarstwa, natomiast ich brak ju wkrótce spowoduje, e gospodarstwo bdzie czciowo lub cakowicie pomijane przy wypatach patnoci bezporednich i patnoci za gospodarowanie w niekorzystnych warunkach (patnoci ONW) oraz uniemoliwi staranie o rodki pomocowe. Zasada cross-compliance, która bdzie obowizywa polskie rolnictwo od 1 stycznia 2011 roku, uzalenia wsparcie unijne od spenienia przez gospodarstwo wymaga, sformuowanych w wielu rozporzdzeniach i dyrektywach unijnych, w tym take przepisów o ochronie rodowiska. III Wikszo uwag, znajdujcych si w czci II ma charakter wstpny i powinna by zweryfikowana na znacznie wikszej zbiorowoci gospodarstw rodzinnych. W badaniu tym naley wykorzysta nie tylko baz FADN, ale take inne materiay statystyczne, w tym dane statystyki masowej. Niewtpliwie wiele informacji moe dostarczy najbliszy powszechny spis rolny, który zostanie przeprowadzony w 2010 roku. Problemem wymagajcym szczególnej uwagi i odrbnej analizy jest kwestia, czy wielko ekonomiczna powinna by jednym z mierników wspódecydujcych o dostpie do rodków wsparcia, a jeli tak, to czy przyjte w Polsce rozwizania s prawidowe. W czci II udowodniono, na podstawie danych czstkowych, e gospodarstwa mleczarskie i trzodowe, zaliczone do tej samej grupy wielkoci, znajduj si w odmiennej sytuacji ekonomicznej. Naley zatem sprawdzi, czy rzeczywicie dolne progi ywotnoci gospodarstw rónych typów mierzone dochodem z gospodarstwa i dochodem w przeliczeniu na jednego pracujcego znajduj si na rónym poziomie wielkoci ekonomicznej, czy te przypadek specjalistycznych gospodarstw mleczarskich i prowadzcych chów trzody chlewnej jest przypadkiem szczególnym. Jeli nie jest to sytuacja szczególna, to wielko ekonomiczna moe by jedynie miernikiem uzupeniajcym. 28.

(41) mgr Magorzata Bukowska. 2. Ocena wpywu inwestycji realizowanych z udziaem rodków unijnych na ekonomik gospodarstw specjalizujcych si w chowie byda mlecznego Cel badania i metody analizy Celem badania jest ocena efektów wsparcia rodkami Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2004-2006 (w dalszym tekcie stosuje si skrót PROW 2004-2006) i Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich” (w dalszym tekcie stosuje si skrót SPO „Rolnictwo”) inwestycji gospodarstw specjalistycznych, prowadzcych mleczny chów byda poprzez porównanie wyników ekonomicznych gospodarstw, które skorzystay ze wsparcia (grupa badana) z gospodarstwami podobnymi do nich, które nie korzystay z takiej pomocy (grupa kontrolna). Podstaw badania s dane rachunkowe indywidualnych gospodarstw rolnych, uczestniczcych w Polskim FADN (ang. Farm Accountancy Data Network). Analiz objto lata 2004-2007. Dla potrzeb badania z bazy Polskiego FADN wybrano wszystkie gospodarstwa, które prowadziy rachunkowo roln nieprzerwanie w latach 2004-2007, zakwalifikowane zgodnie z klasyfikacj obowizujc w krajach Unii Europejskiej do typu1 „Krowy mleczne” (kod 41). Nastpnie z tej grupy wybrano gospodarstwa, które otrzymay wsparcie inwestycyjne w 2006 roku2 ze rodków SPO „Rolnictwo” oraz PROW 2004-2006. 1. Typ rolniczy jest okrelany na podstawie udziau poszczególnych dziaalnoci w tworzeniu ogólnej wartoci standardowej nadwyki bezporedniej (SGM) w gospodarstwie. Gospodarstwa, w których adna z dziaalnoci nie przekracza 1/3 SGM, s okrelone jako „mieszane”, natomiast te, w których udzia jednej dziaalnoci przekracza 2/3 SGM, nazywane s specjalistycznymi. Standardowa nadwyka bezporednia (SGM – Standard Gross Margin) jest nadwyk wartoci produkcji danej dziaalnoci rolniczej nad wartoci kosztów bezporednich w przecitnych dla danego regionu warunkach produkcji. W celu wyeliminowania wpywu zmian w produkcji (np. wywoanych z pogod) lub cen produktów i rodków produkcji, do oblicze przyjmowane s rednie z trzech lat, na podstawie urednionych danych rocznych z regionu. Z tego wanie powodu, pojcie nadwyki bezporedniej zostao uzupenione terminem „standardowa”. 2 Rok 2006 zosta wybrany jako rok bazowy, poniewa w tym roku najwicej gospodarstw otrzymao wsparcie o charakterze inwestycyjnym. 29.

(42) Do dziaa inwestycyjnych, wspieranych w latach 2004-2006 zaliczono: 1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” (SPO „Rolnictwo”), 2. „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE” (PROW 2004-2006), 3. „Wspieranie gospodarstw niskotowarowych” (PROW 2004-2006). Ze rodków dziaania „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” (program SPO „Rolnictwo”), wspierano nastpujce projekty modernizujce gospodarstwa prowadzce chów krów mlecznych: 1. zakup, budowa lub remont poczony z modernizacj budynków lub budowli sucych produkcji rolnej, 2. zakup lub instalacja maszyn i urzdze lub narzdzi do produkcji rolnej, 3. zakup stada podstawowego zwierzt hodowlanych, 4. zakadanie sadów lub plantacji wieloletnich, 5. wyposaenie pastwisk, 6. zakup, instalacja i budowa urzdze do nawadniania upraw, 7. zakup, instalacja lub budowa urzdze sucych ochronie rodowiska. Pomoc finansowa polegaa na zwrocie od 50% do 65% kosztów kwalifikowanych projektu3, lecz nie moga przekroczy 300 tys. z na gospodarstwo4. Ze rodków dziaania „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE” (PROW 2004-2006) rolnicy mogli uzyska pomoc na inwestycje polegajce na: 1. wyposaeniu gospodarstwa w urzdzenia do zgodnego ze standardami UE przechowywania nawozów naturalnych. Pomoc polegaa na zwrocie kosztów budowy, przebudowy lub modernizacji urzdze do przechowywania nawozów naturalnych (pyty obornikowe, zbiorniki na gnojówk i gnojowic), 2. dostosowaniu gospodarstw produkujcych mleko5 do standardów sanitarnych Unii Europejskiej. 3. (1) 50% kosztów kwalifikowanych projektu lub (2) 55% kosztów kwalifikowanych projektu, jeeli beneficjent jest modym rolnikiem, lub (3) 60% kosztów kwalifikowanych projektu, jeeli modernizowane gospodarstwo pooone jest na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, lub (4) 65% kosztów kwalifikowanych projektu, jeeli modernizowane gospodarstwo rolne pooone jest na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i jeeli beneficjent jest modym rolnikiem. 4 Uzupenienie Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnociowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”, s. 24. 5 Wsparcie dla dostosowania do tego standardu mogy otrzyma gospodarstwa rolne utrzymujce do 30 sztuk krów produkujcych mleko surowe przeznaczone do spoycia przez ludzi oraz do produkcji przetworów mlecznych. 30.

Og&oacute;lna koncepcja wsparcia tego rozwoju w latach rodkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji w zadaniu Analiza przebiegu realizacji i skutk&oacute;w program&oacute;w PROW i SOP

Ogólna koncepcja wsparcia tego rozwoju w latach rodkami funduszy strukturalnych i funduszu kohezji w zadaniu Analiza przebiegu realizacji i skutków programów PROW i SOP