3 / 2016 / vol. 5
Kosmetologia Estetyczna
255
N
artykuł naukowy DErMatoLoGIa
»
256rola akwaporyn w regulacji równowagi wodnej skóry
The role of aquaporins in regulation of water balance of the human skin
Marta Anna Dąbrowska, Izabela Nowak Wydział Chemii Pracownia Chemii Stosowanej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ul. Umultowska 89b 61-614 Poznań T: +48 61 829 15 80 E: marta.dabrowska @amu.edu.pl
|WSTĘP
Woda jest ważnym czynnikiem determinującym prawidłowe funkcjonowanie skóry jako organu sta- nowiącego pierwszą barierę ochronną, chroniącą ustrój przed czynnikami środowiska zewnętrznego.
Poziom nawilżenia naskórka znajduje odzwiercie- dlenie nie tylko w wyglądzie zewnętrznym skóry, lecz przede wszystkim wpływa na jej podstawowe funkcje. Niedostateczne nawodnienie skóry może prowadzić do zaburzeń jej metabolizmu wodno-li- pidowego, upośledzenia szeregu przemian bioche- micznych w procesie syntezy kluczowych białek i węglowodanów oraz przyczyniać się do utraty swoistych właściwości mechanicznych i ochron- nych [1, 2]. Wiadomo, że zrównoważony poziom uwodnienia skóry ma dla niej zasadnicze znaczenie, chociaż fizjologiczne mechanizmy związane z regu- lacją równowagi wodnej skóry nie są jeszcze w pełni wyjaśnione. Ostatnia dekada dostarcza jednak wie- lu informacji z obszaru chemii kosmetycznej, przy- czyniając się do holistycznego zrozumienia natury i istoty regulacji równowagi wodnej skóry.
|POZIOM NAWILŻENIA A STRUKTURA SKÓRY Na zapewnienie integralności skóry, jako narządu pełniącego kluczowe dla organizmu funkcje, w du- żym stopniu wpływa prawidłowa budowa jej po- szczególnych struktur (Rys. 1).
Rys. 1 Udział poszczególnych struktur skórnych w utrzymaniu odpowiedniego poziomu nawilżenia skóry
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [3-8]
Naskórek, a ściślej warstwa rogowa SC (łac. stratum corneum) jest najbardziej zewnętrzną warstwą skóry.
Budowa SC determinuje jej rolę jako bariery ochron- nej, zapobiegającej odwodnieniu organizmu i chronią- cej go przed czynnikami pochodzenia zewnętrznego.
Warstwa rogowa jest wielowarstwowym układem bezjądrzastych, skeratynizowanych komórek (korneo- cytów). Komórki te ściśle przylegają do siebie w dol- nych warstwach, a w warstwie powierzchownej są
|STRESZcZENIE
Wewnętrzne mechanizmy skóry umożliwiają wią- zanie wody w poszczególnych strukturach skórnych oraz utrzymanie odpowiedniego poziomu jej nawil- żenia. Ważną rolę odgrywa regulacja transportu wody w obrębie skóry. Akwaporyny, a w szczegól- ności akwaporyna 3 (AQP3), umożliwiają efektywny transport wody oraz glicerolu pomiędzy komórkami skóry. System obecnych w skórze akwaporyn od- grywa istotną rolę w procesie regulacji równowagi wodnej skóry. Zdolność do stymulowania aktywno- ści akwaporyn skórnych predysponuje modulatory ekspresji AQP3 do zastosowania ich jako surowców w produkcji preparatów pielęgnacyjnych.
Słowa kluczowe: równowaga wodna skóry, akwaporyny, nawilżenie skóry, akwaporyna 3
|AbSTRAcT
Human skin has internal mechanisms which enable binding of water within the skin structures and main- tenance of proper level of its hydration. The regulation of water transport through the skin is essential. Aqua- porins, especially aquaporin 3 (AQP3) facilitate the efficient transport of water and glycerol molecules be- tween skin cells. The system of skin aquaporins plays an important role in the regulation of water balance of the human skin. The ability to stimulate the activity of skin aquaporins predisposes the modulators of AQP3 expression to their use as cosmetic raw materials in the production of skin care products.
Key words: skin water balance, aquaporins, skin moisture, aquaporin 3
otrzymano / received
15.02.2016
poprawiono / corrected
17.03.2016
zaakceptowano / accepted
25.04.2016
3 / 2016 / vol. 5 Kosmetologia Estetyczna
256
N
artykuł naukowy DErMatoLoGIa
ułożone luźno i ulegają złuszczaniu. Struktura SC określana jest mianem „ceglanego muru”. Podstawę („cegły”) stanowią korneocy- ty, natomiast przestrzenie pomiędzy nimi wypełnione są swoistą macierzą lipidową, tzw. cementem. Cement międzykomórkowy ma strukturę ciekłokrystaliczną, tworzoną przez laminarnie uło- żone blaszki lipidowe. Jest to kluczowy czynnik hamujący prze- znaskórkową, transepidermalną utratę wody TEWL (transepider- mal water loss) oraz decydujący o prawidłowym nawilżeniu skóry.
Lipidy warstwy rogowej (ceramidy, cholesterol, wolne kwasy tłuszczowe) stanowią płaszcz wodno-lipidowy skóry, barierę regulującą stan uwodnienia naskórka. Płaszcz wodno-lipidowy stanowi skuteczną zaporę chroniącą organizm przed nadmierną utratą wody oraz jest jednocześnie jej rezerwuarem. Tylko prawi- dłowo nawilżony naskórek może spełniać swoje funkcje fizjolo- giczne i odgrywać w organizmie rolę pierwszej bariery ochron- nej [3-6]. Woda jest utrzymywana w obrębie warstwy rogowej poprzez interakcję z bardzo hydrofilowymi związkami (głównie składnikami naturalnego czynnika nawilżającego NMF – Natu- ral Moisturizing Factor oraz niektórymi lipidami cementu mię- dzykomórkowego [2]. Skóra właściwa to struktura leżąca poni- żej naskórka, warunkująca sprężystość oraz elastyczność skóry.
Złożona jest z warstwy brodawkowej zewnętrznej (łac. stratum papillare) oraz siateczkowej wewnętrznej (łac. stratum reticulare) zbudowanych głównie z protein fibrylarnych (włókien kolagenu i elastyny), zanurzonych w substancji podstawowej, inaczej ma- cierzy pozakomórkowej [7, 8]. Macierz ta składa się w większości z glikozaminoglikanów, które mają właściwości higroskopijne.
Substancje te wiążą znaczne ilości wody, stanowiąc przez to jej swoisty rezerwuar. Odpowiednia ilość wody jest niezbędna do utrzymania właściwości mechanicznych protein fibrylarnych, determinujących elastyczność skóry jako całości [2, 3].
Wewnętrzna zdolność skóry do wiązania wody nie jest zwią- zana wyłącznie z obecnością określonych substancji w poszcze- gólnych strukturach skóry, lecz także z samym transportem wody oraz jego regulacją w jej obrębie [9]. Transport cząsteczek wody oraz innych niskocząsteczkowych substancji hydrofilo- wych przez warstwy skóry jest utrudniony ze względu na fos- folipidową budowę błon komórkowych oraz lipidowy charak- ter cementu międzykomórkowego. Tego typu budowa struktur skórnych sprawia, że przemieszczanie się wody w ich obszarze jest ograniczone [10]. Na utrzymanie odpowiedniego poziomu nawilżenia skóry składa się szereg czynników związanych z jej prawidłową budową (Rys. 2).
|REGULAcJA RÓWNOWAGI WODNEJ SKÓRY
Regulacja równowagi wodnej skóry człowieka jest podstawą utrzymania prawidłowego funkcjonowania skóry. Postępujące wraz z wiekiem fizjologiczne zaburzenia metabolizmu przyczy- niają się do nadmiernej utraty wilgotności skóry. Jej odpowied- nie nawilżenie uważane jest za podstawę codziennej pielęgna- cji (szczególnie w przypadku pielęgnacji przeciwstarzeniowej) oraz utrzymania barierowych zdolności skóry. Równowaga wodna skóry stanowi także warunek konieczny, niezbędny do osiągnięcia właściwych efektów przeprowadzanych zabiegów z zakresu kosmetologii oraz medycyny estetycznej [10].
Właściwy poziom nawilżenia skóry determinowany jest za- chowaniem równowagi pomiędzy ilością wody migrującej z głęb- szych warstw skóry w kierunku naskórka a wodą, która ulega od- parowaniu z jej powierzchni (Rys. 3). Istotne są również zdolności zatrzymywania wody przez samą warstwę rogową [13].
Rys. 3 Równowaga wodna skóry – schemat Źródło: Opracowanie własne na podstawie [3, 13]
|AKWAPORYNY
Akwaporyny AQPs (aquaporins) to rodzina integralnych bia- łek o masie < 30 kDa/monomer, obecnych w błonach komór- kowych komórek organizmu człowieka [14]. Tworzą swoistego rodzaju kanały umożliwiające intensywny transport cząste- czek wody oraz w niektórych przypadkach innych małych cząsteczek, np. glicerolu, uważany za znacznie bardziej efek- tywny niż transport tych substancji na zasadzie dyfuzji pro- stej. Akwaporyny są obecne w różnych tkankach i organach, gdzie pełnią funkcję transportową, w efekcie czego możliwe jest utrzymanie fizjologicznych funkcji poszczególnych narzą- dów oraz organizmu jako całości [10, 15, 16]. Do tej pory w or- ganizmach ssaków zidentyfikowano 13 akwaporyn (z czego co najmniej 11 w komórkach organizmu człowieka) [14-16], które
* NMF – Natural Moisturizing Factor – naturalny czynnik nawilżający. Termin odnosi się do mieszaniny substancji występujących w warstwie rogowej skóry, a dokładniej w korneocytach.
Składniki NMF stanowią substancje posiadające zdolność do wiązania wody w obrębie skóry i należą do nich m.in.: wolne aminokwasy, kwas piroglutaminowy i jego sól sodowa, mocznik, amoniak, kwas moczowy, glikozamina, kreatynina oraz jony nieorganiczne.
Rys. 2 Czynniki warunkujące prawidłową strukturę skóry, wpływające na utrzymanie odpowied- niego poziomu jej nawilżenia
Źródło: [9, 11, 12]
3 / 2016 / vol. 5
Kosmetologia Estetyczna
257
N
artykuł naukowy DErMatoLoGIa
dzielimy ze względu na rodzaj substancji, jaką transportują [17, 18]. Pierwszą grupę stanowią akwaporyny biorące udział w transporcie wyłącznie cząsteczek wody. Do grupy tej należą:
AQP0, AQP1, AQP2, AQP4, AQP5, AQP6 oraz AQP8 [10]. Dru- gim typem są tzw. akwagliceroporyny mające zdolność trans- portowania oprócz wody małocząsteczkowych, pozbawionych ładunku substancji, takich jak np. glicerol – AQP3, AQP7, AQP9 i AQP10 [9, 14]. Funkcjonowanie akwaporyn związane jest ści- śle z gospodarką wodno-elektrolitową organizmu. Prawidłowe działanie tych struktur umożliwia zachowanie równowagi osmotycznej wszystkich komórek organizmu. Upośledzenie działania akwaporyn bądź ich brak skutkuje w zaburzenia go- spodarki wodnej, mogące w konsekwencji doprowadzić do po- jawienia się poważnych jednostek chorobowych [9]. Możliwości transportowe akwaporyn ulegają z wiekiem ograniczeniu [10].
|bUDOWA I MEcHANIZM TRANSPORTU PRZEZ AKWAPORYNY
Obecne w komórkach ssaków akwaporyny są przeważnie biał- kami tetramerycznymi, składającymi się z czterech identycz- nych podjednostek (monomerów). Każdy z monomerów zbu- dowany jest z dwóch powtarzających się segmentów, na które składają się po trzy helisy, które wraz z krótką pętlą łączącą tworzą rodzaj wąskiego kanału w centrum akwaporyny. Kanał ten umożliwia jedynie transport nienaładowanych cząsteczek, takich jak woda czy glicerol [10, 19, 20]. Jednak nie wszystkie akwaporyny są zbudowane w analogiczny sposób. Niektóre z nich, jak np. AQP4, tworzą odmienne, dużej wielkości struk- tury polimeryczne [21]. Ściśle określona struktura akwaporyny warunkuje specyficzny mechanizm selektywnego transportu wody i innych niskocząsteczkowych substancji przez kanał akwaporynowy (Rys. 4).
Rys. 4 Mechanizm transportu cząsteczek przez akwaporyny Źródło: [10, 14]
Selektywność transportu cząsteczek przez kanał akwaporyny polega na jego nieprzepuszczalności dla jonów hydroniowych (H3O+), a przepuszczalności wyłącznie dla samodzielnych cząste- czek wody (H2O). W przeciwnym razie do wnętrza komórki wraz
z każdą cząsteczką wody przedostawałby się jeden jon wodoro- wy (proton). Pierwszą barierę zapewniającą pełną selektywność akwaporyny stanowią budujące ścianę kanału zjonizowane reszty aminokwasowe (argininy, proliny oraz alaniny), które wytwarza- ją lokalne pole elektryczne. Umożliwia to „orientację” cząsteczek wody w polu elektrycznym podczas ich przemieszczenia się przez kanał akwaporyny, a w efekcie ich transport. Ponadto dodatko- wa kontrola przepływu protonów możliwa jest dzięki obecności silnie dodatniego ładunku argininy oraz samego przewężenia kanału akwaporynowego, które poprzez zdolność do odpychania napływających jonów hydroniowych zapewniają jednocześnie efektywny transport samych cząsteczek wody [14, 22].
|AKWAPORYNA AQP3
System obecnych w skórze akwaporyn umożliwia czynny trans- port wody wraz z innymi substancjami oraz odgrywa istotną rolę w utrzymaniu odpowiedniego nawilżenia skóry. Ponadto wpły- wa na wzrost kohezji korneocytów, co pozwala jeszcze skuteczniej zatrzymywać wodę w SC [10]. Akwaporyną o najistotniejszym znaczeniu dla skóry jest akwaporyna 3 (AQP3), obecna w błonach komórkowych keratynocytów warstwy kolczystej oraz podstaw- nej naskórka. Jej odkrycie oraz zbadanie docenione zostało w roku 2003, kiedy to Peterowi Agre’owi oraz Roderickowi MacKinnono- wi przyznano Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za osiągnięcia naukowe w tym obszarze [16]. Peter Agre, realizując badania do- tyczące białka błon erytrocytów, odkrył i zidentyfikował w na- błonku kanalika dystalnego nerki swoisty kanał transportujący cząsteczki wody, nazywany obecnie AQP1 [23].
AQP3 jest akwagliceroporyną, co oznacza, że transportuje zarówno cząsteczki wody, jak i glicerolu [11]. Przypisuje się jej kluczową rolę w utrzymaniu równowagi wodnej skóry. Odkry- to związek transportowanego przez AQP3 glicerolu z metabo- lizmem lipidów skórnych oraz regulacją procesu dojrzewania keratynocytów, a tym samym formowania bariery naskórko- wej [10, 24]. Dotychczasowe badania wskazują na niekorzystny wpływ zarówno zbyt małej, jak i zbyt dużej ilości AQP3 w skórze człowieka. Obniżona ilość kanałów AQP3 w skórze przyczynia się do redukcji nawilżenia warstwy rogowej naskórka. Z kolei zbyt duże natężenie ekspresji genu AQP3 może być przyczyną pojawienia się wyprysku oraz może prowadzić do nadmiernej proliferacji keratynocytów, której rezultatem mogą być zaburze- nia funkcji barierowych naskórka [10]. Badania przeprowadzo- ne na keratynocytach myszy, pozbawionych genów kodujących AQP3, pozwoliły na sformułowanie wniosków dotyczących zna- czenia akwaporyn skórnych w regulowaniu jej fizjologicznych funkcji. Brak AQP3 w skórze badanych myszy determinował obniżony poziom nawilżenia skóry, zmniejszoną przenikalność wody oraz ograniczoną zdolność do jej zatrzymywania przez SC, a także spowolnione procesy gojenia [24]. Wykazano także ob- niżoną zawartość glicerolu w naskórku, czego nie odnotowano w przypadku skóry właściwej. Wiązało się to z upośledzonym transportem cząsteczek gliceryny z naczyń krwionośnych skóry właściwej do naskórka poprzez keratynocyty warstwy
3 / 2016 / vol. 5 Kosmetologia Estetyczna
258
N
artykuł naukowy DErMatoLoGIa
podstawnej [25]. Wyniki te sugerują ważną rolę AQP3 w uła- twionym transporcie glicerolu oraz istotę zawartości glicerolu jako kluczowego czynnika decydującego o poziomie nawilżenia na różnych poziomach naskórka [26].
Mechanizm funkcjonowania AQP3 sprowadza się do po- strzegania jej jako struktury regulującej równowagę wodną skóry, determinującej utrzymanie odpowiedniego poziomu jej nawilżenia. Kanały AQP3 ułatwiają transport wody i glicerolu pomiędzy komórkami skóry. Ekspresja AQP3 jest największa w warstwie podstawnej naskórka i maleje wraz z przejściem w kierunku warstwy ziarnistej. Gradient ekspresji AQP3 ko- responduje z odpowiadającym mu gradientem wody, który zmniejsza się od skóry właściwej w stronę warstwy rogowej naskórka [27]. Mechanizm ten skorelowany jest z transpor- tem glicerolu przez kanały akwaporyn. Endogenny glicerol odgrywa rolę humektanta, który przenika ze skóry właściwej poprzez warstwy naskórka do SC, jedocześnie przenosząc ze sobą wodę. Tworzy w ten sposób swoisty rezerwuar wodny, zwiększający zdolności wiązania wody przez skórę [14]. Stymu- lowanie akwaporyn w skórze wydaje się optymalnym sposo- bem na zachowanie fizjologicznych mechanizmów utrzymania właściwej ilości wody w obrębie skóry oraz na zapobieganie jej przewlekłemu odwodnieniu. Aktywacja AQP3 może przyczy- nić się także do wzrostu zawartości wody w warstwie rogowej naskórka i poprawiać jego funkcję barierową. Aktywatorami kanałów akwaporynowych mogą być substancje działające w dwojaki sposób: pobudzające funkcjonowanie akwaporyn na poziomie ekspresji genów lub stymulujące je bezpośrednio w błonach biologicznych [10]. Przykładem tego typu substancji jest wodno-glikolowy wyciąg z egzotycznej rośliny Piptadenia- colubrina, przebadany pod względem stymulacji AQP3 w me- chanizmie ekspresji genów kodujących to białko [28]. Badany ekstrakt istotnie zwiększał poziom ekspresji genu dla AQP3, a także powodował wzrost ilości samej akwaporyny w skórze [10, 28]. Przeprowadzone kolejno badania in vivo miały na celu ocenę wpływu żelu zawierającego ekstrakt z Piptadeniacolu- brina na wybrane parametry skóry – wykazano wyraźną po- prawę nawodnienia naskórka, a tym samym wartość wyciągu jako surowca dla przemysłu kosmetycznego [10]. Stosując AQP3 siRNA, Wu i współpracownicy [29] wykazali, że resweratrol zmniejszył ekspresję AQP3 w sposób zależny od stężenia, a tym samym prowadził do hamowania proliferacji komórek. Także inne związki, np. chryzyna, chronią keratynocyty przed apop- tozą. Jej działanie ochronne wobec uszkodzeń powodowanych promieniowaniem UV oceniane było przez Wu i wsp. dla kera- tynocytów ludzkich linii komórkowych (komórki HaCaT) [30].
|ZAKOŃcZENIE
Utrzymanie równowagi wodnej skóry stanowi kluczowy cel współczesnej kosmetologii. Akwaporyny skórne, szczególnie AQP3, stanowią interesującą perspektywę w zakresie efek-
tywnego transportu cząsteczek wody oraz glicerolu w obrębie skóry. Dotychczasowe osiągnięcia umożliwiają zrozumienie
mechanizmów przemieszczania się wody w obszarze struk- tur skórnych oraz wpływ tego zjawiska na nawilżenie oraz integralność warstwy rogowej. Stymulowanie aktywności akwaporyn w skórze ma szansę stać się jednym ze sposobów intensywnej pielęgnacji skóry za pomocą nowej generacji pre- paratów kosmetycznych zawierających jako składniki aktyw- ne modulatory ekspresji AQP3.
|LITERATURA
1. L. Baumann: Understanding and treating various skin types: The Baumann Skin Type Indicator, Dermatol Clin, 26, 2008, 359-373.
2. J. Arct, K. Pytkowska: Budowa i fizjologia skóry, Wiadomości PTK, 5(3/4), 2002, 3-10.
3. I. Shintaro: Biotechnology in Skin Care (II): Moisturization. Biotechnology in personal care, Cosmetic Science and Technology, 29, 2006, 133-162.
4. Z.D. Draelos: Kosmeceutyki, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011, 9-17, 33-37, 109-115.
5. H. Bojarowicz, B. Woźniak: Wielonienasycone kwasy tłuszczowe oraz ich wpływ na skórę, Probl Hig Epidemiol, 89(4), 2008, 471-475.
6. J.A. Bouwstra, G.S. Gooris: The Lipid Organisation in Human Stratum Corneum and Model Systems, The Open Dermatology Journal, 4, 2010, 10-13.
7. S. Majewski: Budowa i biologia skóry, [w:] M. Noszczyk: Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, 27.
8. M. Orłowski, J. Kursa-Orłowska, Z. Adamski: Budowa prawidłowej skóry, [w:] Z. Adamski, A. Kaszuba: Dermatologia dla kosmetologów, Uniwersytet Medyczny im. Karola Mar- cinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2008, 11-13.
9. F. Bonte: Skin moisturization mechanisms: new data, Ann Pharm Fr, 69(3), 2011, 135-141.
10. K. Żurowska: Akwaporyny – wpływ na funkcjonowanie skóry oraz ich aktywatory w kosmetykach, Dermatologia Estetyczna, 14(1), 2012, 12-20.
11. Z.D. Drealos: Aquaporins. An Introduction to a Key Factor in the Mechanism of Skin Hydration, J Clin Aesthet Dermatol., 5(7), 2012, 53-56.
12. M. Dumas, N.S. Sadick, E. Noblesse: Hydrating skin by stimulating biosynthesis of aquaporins, J Drugs Dermatol, 6(6), 2007, 20-24.
13. A. Martyna, G. Bartkowiak, G. Schroeder: Kosmetyki nawilżające, [w:] G. Schroeder:
Kosmetyki – chemia dla ciała, wyd. Cursiva, Kostrzyn 2011, 59-80.
14. A. Ciechanowicz, M. Kryształowska, A. Bińczak-Kuleta: Akwaporyny – nowy element w regulacji gospodarki wodnej organizmu, Pol Merk Lek, 27(158), 144-147.
15. S. Pikuła: Woda morska i dziury w błonach – Nagroda Nobla z chemii za rok 2003, Kosmos, Probl. Nauk Biol., 53(3-4), 2004, 243-249.
16. P. Agre: Aquaporin water channles (Nobel Lecture), Angew Chem Int Ed Engl, 43, 2004, 4278-4290.
17. J.M. Brandner: Pores in the epidermis: aquaporins and tight junctions, Int J CosmetSci, 29, 2007, 413-422.
18. E. Beitz: Aquaporins, wyd. Springer, 2009, 205-218.
19. M. Jasiewicz, J. Myśliwiec: Aktualny stan wiedzy o akwaporynach: implikacje kliniczne, Pol J Endokrynol, 57(2), 2006, 149-157.
20. A.S. Verkman: More than just water channels: unexpected cellular roles of aquaporins, J Cell Sci, 118(15), 2005, 3225-3232.
21. S. Nielsen, T.H. Kwon, B.M. Christensen i wsp.: Physiology and pathology of renal aquaporins, J Am Soc Nephrol, 10, 1999, 647-663.
22. D. Kozono, M. Yasui, L.S. King i wsp.: Aquaporin water channels: atomic structure and molecular dynamics meet clinical medicine, J. Clin. Invest., 109, 2002, 1395-1399.
23. P. Agre, G.M. Preston, B.L. Smith i wsp.: Aquaporins CHIP: the archetypal molecular water channel, Am J Physiol Renal Fluid Electrolyte Physiol, 265, 1993, F463–F476.
24. M. Hara-Chikuma, A.S. Verkman: Roles of aquaporin-3 in the epidermis, J Invest Dermatol, 128, 2008, 2145-2151.
25. A. Rojek, J. Praetorius, J. Frøkiaer: A current view of the mammalian aquaglyceroporins, Annu Rev Physiol, 70, 2008, 301-327.
26. J.W. Fluhr, R. Darlenski, C. Surber: Glycerol and the skin: holistic approach to its origin and functions, Br J Dermatol., 159, 2008, 23-34.
27. T. Ma, M. Hara, R. Sougrat, J.M. Verbavatz, A.S. Verkman: Impaired stratum corneum hydration in mice lacking epidermal water channel aquaporin-3, J Biol Chem, 227(19), 2002, 17147-17153.
28. M. Pereda, G. Dieamant, S. Eberlin, R.M. Werka, D. Colombi, M.L. Queiroz, L.C. Di Sta- si: Expression of differential genes involved in the maintenance of water balance in human skin by Piptadeniacolubrina extract, Journal of Cosmetic Dermatology, 9(1), 2010, 35-43.
29. H. Wu, S. Uchi, S. Morino-Koga, W. Shi, M. Furue: Resveratrol inhibition of human ke- ratinocyte proliferation via SIRT1/ARNT/ERK dependent downregulation of aquaporin 3, Journal of Dermatological Science, 75(1), 2014, 16-23.
30. N.-L. Wu, J.-Y. Fang, M. Chen, C.-J. Wu, C.-C. Huang, C.-F. Hung: Chrysin protects epidermal keratinocytes from UVA- and UVB-induced damage, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 59(15), 2011, 8391-8400.
