Waldemar Woźniak
"Psychologia zmiany postaw i
wpływu społecznego", Philip G.
Zimbardo, Michael R. Leippe, Poznań
2004 : [recenzja]
Studia Psychologica nr 6, 297-298
w K rakow ie, śled ząc te n w ym iar londyńskiego życia, doprow adziły w la ta c h 70. u b ieg łeg o w ie k u do p o ch y len ia się n a d u m ierający m i n a choro b y n o w otw orow e w szp italu S. Ż ero m sk ieg o w N ow ej H u c ie czy p ry w atn ie w dom u. Ten o śro d e k staje się w zorem d la K ościoła w G d ań sk u , P o zn an iu a w drugiej p o ło w ie la t 80., w w ielu p o lsk ich m iastach . N ie idzie tylko o n ie p ra w d o p o d o b n ą p o p u la rn o ść tych ośrodków , tra k to w a n ie śm ierci jak o e ta p u ludzkiego życia, bo ja k n ap isze p re z e s H o sp icju m w K rakow ie, J o la n ta S tokłosa, je st to odczytyw anie E w angelii, w iele p o staw sam ary tań sk ich , w ięcej, je s t to p ro te s t p rzeciw e u ta n a z ji, k tó r a w k racza w n iek tó ry ch k ra ja c h w p rzepisy p raw n e. N ie p ra w d o p o d o b n ą zasłu g ą w tym dziele je s t te ż w o lo n ta ria t hospi- cyjny, n a p rzy k ład L u b elsk ie H o sp icju m dla D zieci im . „M ałego K sięcia". Także i w tym przy p a d k u d o jrzała osobow ość w o lo n tariu sza , często o d w o łu jąca się do religijnych p rz e sła n e k , sta now i niew ątpliw ą ra c ję tw o rz e n ia teg o ro d z a ju placów ek. P o m o c d la tych, k tó rzy przybyw ają do hospicjum , p rz e k o n u je często w szystkich, k tó rzy ta m p ra c u ją , o p o trz e b ie głębi, dojrzew ania duchow ego i p e łn e j au to realizacji.
N ie ulega w ątpliwości, iż recenzow ana p ra c a jest dodatkiem do kroków w zakresie myśli tan a- topsychologicznych, k tó re naw et gdy dotykają finalnej, to jed n a k tylko części ludzkiego życia. Jeśli w K rakow ie n a ul. K opernika jest n a budynku nap isan e T h eatru m A natom icum , to chociaż idący tam profesjonalny badacz w białym fartu ch u pochyla się n ad człow iekiem i m a do czynienia z tym ludzkim physis, to nie m o żn a zagubić tak że ludzkiej psyche, co stało się przedm iotem rozw ażań, b ad ań i analiz w om aw ianej pozycji. G o e th e m iał w chwili swej śm ierci wołać: M ehr L icht! Faktycz nie, p ra c a ta przynosi tro c h ę więcej św iatła n a te n tem at, prow okuje do kolejnych b ad ań i refleksji naukow ych w tym zakresie.
ks. Stanisław Pam uła
Philip G. Z im bardo, M ichael R . L eippe, Psychologia zm iany postaw i wpływu społecznego, Po znań 2004, Zysk i S-ka W ydawnictwo
Z różnicow ane postaw y ludzi w obec zjawisk społecznych i nas sam ych n ieu stan n ie spostrzega my, poddajem y ocenie i przetw arzam y. Jesteśm y nieprzerw anie p o dm iotem ludzkich postaw , n a w et jeśli tego sobie nie uśw iadam iam y. N iestety, ludzie częstokroć traktow ani są przez innych, rów nież najbliższych, w sposób przedm iotow y. Człow iek m oże w ięc w skrajnych przypadkach stać się o fiarą postaw innych ludzi. Istn ieją ścisłe pow iązania m iędzy psychologią postaw a w iktym olo- gią, w tym w iktym izacją - ro zu m ian ą m .in. jako p ro ces staw ania się ofiarą. W przypadku osób działających w ram ach przestępczości zorganizow anej m o żn a m ów ić bezpośrednio o postaw ach przestępczych. N ależy też w yróżnić postaw y o kołoprzestępcze - m ogące doprow adzić do p rz e stę p stw a (w idoczne u potencjalnych sprawców przestępstw ), ułatw iające przestępczość (przejaw iane naw et nieśw iadom ie, np. przez przyszłe ofiary), przem ilczające zjawisko przestępczości (poszcze gólni członkow ie społeczeństw a n ie chcą zauw ażać tego zjawiska, np. ze strachu; całe społeczności uciekają o d k onfrontacji z przestępczością, np. ze w zględów politycznych).
R ecenzow ana książka m a znaczący w yróżnik - będzie studiow ana p o d innym kątem przez np. przez psychologa społecznego, pracy, reklam y, rozw oju, sądow ego i p en iten cjarn eg o czy psycholo ga resocjalizującego. Jako psycholog resocjalizujący, p o d tym kątem rozw ażam treści tej pracy. Podstaw ow e zad an ie resocjalizacji to ukierunkow yw anie postaw , konstruow anie system u postaw i w artości prospołecznych oraz elim inow anie (chociażby stopniow e) wpływu negatyw nego, wyzwa lającego czyny przestępne.
Psychologowie, pisząc o stru k tu rze postawy, w ym ieniają elem enty: poznawczy, uczuciow o-m o- tywacyjny, zachowaniow y. N ato m iast Z im b ard o i L eippe do tej triady do d ają czwarty elem en t (s. 51-53), usytuow any m iędzy elem en tem poznawczym i reakcjam i uczuciowym i a zachow aniam i. Ten elem en t to intencje zachow ań, w yrażające się np. w następujących form ułach: „Podałbym p i wo odpow iedzialnem u szesnastolatkow i” oraz: „Z am ierzam głosować n a tak w referen d u m w spraw ie obniżenia w ieku dopuszczającego do nabyw ania alkoholu” .
In te n c je zach o w ań w sp o só b ta k w yraźny i je d n o z n a c z n y są w yszczególniane w s tru k tu rz e p ostaw y p rz e z n iew ielu psychologów zajm u jący ch się tym te m a te m . S tr u k tu ra c z te re c h e le m en tó w , a n ie trz e c h , m a szczególne z n aczen ie n a p łaszczyźnie reso cjalizacji. In te n c je z a c h o w ań to o czek iw an ia i p lan y zach o w ań w o k reślo n y sposób, zan im rzeczyw iście d o jd zie do z a c h o w an ia - czasam i ta k ie p lan y nigdy n ie są w d ra ż a n e . Psycholog reso cjalizu jący w in ien sta ra ć się ta k oddziaływ ać, aby ryzykow ne z a m ie rz e n ia czy n aw et p o sta n o w ie n ia osób (w p ro c e s ie r e socjalizacji) p o z o sta ły w „ m o żn o ści” , a n ie p rzek ształciły się w „ a k t” (zach o w an ie) o ujem nym ła d u n k u .
N iniejsza p ra c a m a p rzed e wszystkim w artość naukow ą, ale jednocześnie odznacza się w alo ra m i pragm atycznym i, o których świadczy jej konw encja. S kłada się z dziew ięciu rozdziałów , k o ń czą cych się podsum ow aniem oraz pytaniam i i ćwiczeniami, stanow iącym i pom o st m iędzy n au k ą a praktyką.
L e k tu ra tej książki system atyzuje n aszą w iedzę o ap ro b acie, d ezap ro b acie, posłuszeństw ie, kon fo rm izm ie, atrybucji, sam oatrybucji, autopersw azji, sam ouspraw iedliw ianiu, porów nyw aniu społecznym , persw azji, w pływie uśw iadam ianym i nieuśw iadam ianym , o d p ie ra n iu w pływ u i u le g an iu m u.
Z e zrozum iałych pow odów najw iększą uw agę pośw ięciłem rozdziałow i ósm em u - Wywieranie
wpływu a system praw ny. A utorzy przedstaw iają salę rozpraw jako p o le walki, n a którym główny
o ręż stanow i persw azja.
Treści recenzow anej książki sprawiły, że pow róciłem do książki prof. K azim ierza Pospiszyla pt.
Resocjalizacja. Teoretyczne podstaw y oraz przykłady program ów oddziaływań (W ydawnictwo A k a d e
m ickie „ Z a k ”, W arszawa 1998). U kierunkow yw anie pozytyw ne postaw pow iązane jest ściśle z „ka- n alizow aniem ” instynktów, polegającym n a kierow aniu energii tkw iącej w człow ieku n a właściwe tory, a nie tylko n a jej ham ow aniu (por. Pospiszyl, s. 18-27).
Postaw a jest stru k tu rą w zględnie stałą. E lem en t w zględności inform uje nas, że postaw y m ogą pod leg ać zm ianom . E lem en t stałości n ato m iast w skazuje n a znaczny tru d w procesie zm iany p o staw. Z tego też pow odu, zw łaszcza w perspektyw ie resocjalizacyjnej, p re fe ru ję m ów ienie o u k ie runkow yw aniu postaw a nie o d razu o ich zm ianach. A czkolw iek zm iany postaw , i to nagłe (co m a m iejsce np. w przypadku konw ersji), nie są niem ożliwe.
U kierunkow yw aniu postaw w procesie resocjalizacji sprzyja niew ątpliw ie ek o n o m ia p unktow a (por. Pospiszyl, s. 102-149), polegająca n a przyznaw aniu punktów za społecznie p o żąd an e zach o w ania. „W artość ekonom ii punktow ej jest nie do p rzecen ien ia w organizacji oddziaływ ań resocjali zacyjnych w e współczesnym świecie. Pozw ala o n a bow iem zyskać k ażd em u zakładow i n iep o w ta rzalność w yrażającą się w sposobie k ładzenia nacisków n a poszczególne rodzaje zachow ań, ja k i na d o b ó r odpow iednich w zm ocnień. D zięki te m u zerw ana zo stała p o n u ra sztam pow ość atm osfery tradycyjnego zak ład u resocjalizacyjnego, czyniąca każd ą placów kę resocjalizacyjną p o d o b n ą do in n e j” (Pospiszyl, s. 102).
Książkę Z im b ard o i L eippe m o żn a polecić w ielu pracow nikom nauki i praktykom . Z e swej strony zachęcam do sięgnięcia po n ią osoby p racujące ze spraw cam i przestępstw .
