Filozofia polska po II wojnie światowej. (Szkic)

Wojciech Chudy

Filozofia polska po II wojnie

światowej. (Szkic)

Studia Philosophiae Christianae 26/1, 129-141

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

Studia Philosophiae Christianae ATK

21(1985)1

Z ZAGADNIEŃ

WOJCIECH CHUDY

FILOZOFIA POLSKA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (SZKIC)

1. WSTĘP

Filozofowanie jest ze sw ej natury czynnością zdolną zachować nieza­ leżność podmiotu m yślącego w trudnych naw et warunkach historycz­ nych. Filozof do sw ej pracy nie potrzebuje kosztownych urządzeń czy badań. Jego podstaw owym i narzędziam i są intelekt — w sw ych głów nych funkcjach kontem placji (lub intuicji) i dyskursu — oraz książka, papier i pióro.

Jednak rów nież rozwój filozofii nie jest wolny od uwarunkowań czasu bieżącego. Zm ieniające się konteksty kulturowe — tworzone przez sy ­ tuację gospodarczą, społeczną i polityczną — w pływ ają na sposób m yśle­ nia i tworzenia kultury przez jednostki i całe środowiska. R ównież na sposób m yślenia i pisania, kierowania do publikacji lub w strzym yw ania się od tego przez osoby zajm ujące się filozofow aniem .

Te uw agi socjologiczne mają stanowić rodzaj przesłanki poniższego szkicu do dziejów najnowszych filozofii polskiej, czyli filozofii uprawia­ nej w Polsce lub przez Polaków. Filozofia w Polsce znalazła się bowiem po 1944 r. w sytuacji szczególnego ciśnienia uwarunkow ań poza-filozoficz- nej natury. Stałe istnienie nasilającego się lub słabnącego, lecz zawsze odczuwanego dotkliw ie czynnika politycznej kontroli, reglam entacji i ograniczenia przestrzeni w olności w łaściw ej dla działalności filozoficz­ nej — stwarzało sytuację dla niej bezprecedensową. Filozofia polska, m a­ jąca za sobą ok. 7 w ieków tradycji, została zmuszona do znalezienia dla siebie w tej sytuacji nowego miejsca.

Najbardziej bezpośrednim wyrazem nowej sytuacji filozofii w Polsce jest periodyzacja jej najnowszych, przeszło 40-letnich dziejów. Większość przełomów czasowych, w yznaczających n ow y jakościowo charakter filo ­ zofowania w kraju, zbiega się z ważnym i wydarzeniam i historii politycz­ nej PRL. W zw. z tym ów okres czasu w aspekcie uprawiania filozofii dzieli się na następujące etapy:

I 1944—1949 II 1949—1956

III 1956 — przełom lat 70-tych i 80-tych (przy czym dodatkową ce­ zurę dla filozofii m arksistow skiej stanow ił rok 1968)

IV Okres od przełomu lat 70-tych i 80-tych.

Po odzyskaniu niepodległości Polski w 1918 r. filozofia rozwija się z w ielkim dynam izm em i bogactwem osiągnięć. Okres m iędzywojenny pod tym w zględem nie ma sobie równych w całej historii filozofii pol­ skiej. Po raz pierwszy w dziejach Polska ma swoją szkołę filozoficzną (analityczna szkoła lw ow sko-w arszaw ska) wypracowaną w sposób ory­ ginalny i niezależny (choć równoległy niejako do funkcjonującej w tym sam ym okresie brytyjskiej szkoły analitycznej) w kraju. Kulturę filozo­ ficzną ówczesnej Polski cechuje różnorodność kierunków, bogactwo te ­ matów, zasadnicza ścisłość i precyzyjność języka oraz poprawność metod filozofow ania, wreszcie pluralizm postaw i rzetelna otwartość dialogu. Mają m iejsce w tym dwudziestoleciu trzy ogólnopolskie zjazdy filozoficz­ ne (w latach: 1923 — w e Lwowie, 1927 ·— w Warszawie i w 1936 w Kra­ kowie). Pluralizm i różnorodność tem atyczna mają sw e odbicie w p ła­ szczyźnie w ydaw niczej к

Pierw szy okres powojenny filozofii w Polsce był swoistą — zubożoną rzecz jasna przez zniszczenia wojny — kontynuacją filozofii sprzed 1939 r. Już w pierwszych latach tego okresu okazało się naocznie, że filozofia polska zachowała sw oją ciągłość, mimo trudnych 5 lat życia pod okupacją hitlerowską. Filozofow ie nie przestali pracować (m.in. Tatar­ kiew icz nad Historią filozofii i O szczęściu, a Ingarden nad Sporem

0 istnienie świata), działały podziemne kom plety i w ydaw nictw a <m. in.

Cz. Miłosz w ydał tłum aczenia niektórych tekstów Maritaine’a, a J. Strze­ lecki Mouniera). To wszystko zaowocowało po zakończeniu wojny.

Praca w dziedzinie filozofii po wojniie miała w Polsce ten sam rozpęd 1 rys entuzjazmu, co w innych dziedzinach życia i kultury Polaków pa­ trzących, mimo obawy i niepokoje wiążące się z nową sytuacją kraju, w przyszłość z optym izm em i nadzieją. Panował jeszcze względny lib e­ ralizm. Funkcjonowało szereg placówek, w których pracowali filozofowie: uniw ersytety, przedwojenna Polska Akadem ia U m iejętności (Kraków), regionalne oddziały Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, wznowiono czasopisma filozoficzne z Przeglą dem Filozoficznym na czele.

Na szczególny akcent zasługuje fakt powołania w 1946 r. w Katolickim U niw ersytecie Lubelskim w Lublinie Wydziału Filozoficznego. Wydział ten przewidziany od początku istnienia KUL-u (1918) w jego statucie, nie został erygow any w okresie m iędzywojennym . Filozofia (z reguły były to odmiany tomizmu) rozwijała się na KUL-u na Wydziale H um

anistycz-1 Co do tego okresu, por. A. B. Stępień, Filozofia polska w wiekach

X I X i X X w: W kła d P olaków do ku ltury świata, TN KUL Lublin 1976,

s. 179— 190; 50 lat filozofii w Polsce (1898—1948) (Piszą Wł. Tatarkiewicz o Warszawie, I. Dąmbsika o Lwow ie, T. Czeżowski o Wilnie, B. Gawęcki o Krakowie, J. Saw aszkiew icz o Poznaniu, J. W oroniecki o Lublinie oraz A. Grzegorczyk przedstawia Bibliografię prac o polskiej filozofii współczesnej), Przegląd Filozoficzny 44 (1948), 3—-58; I. Iwanicki, P roble­

m a ty k a filozoficzna w ciągu ostatniego 50-lecia w Polsce, Aten eu m K a ­ płańskie 58 (1959), 255—293; T. Czeżowski, Filozofia polska w 20-leciu m ię d zy w o je n n ym , Studia Filozoficzne (1973) 2, 61—69; J. Woleński, Fi­ lozoficzna szkoła lw ow sko-w arszaw ska, PWN Warszawa 1985; W. Chudy, Polskie z ja z d y filozoficzne, Z e sz y ty Naukowe K U L 22 (1979) 4, 82—85;

S. Dziamski, Zarys polskiej filozoficznej m y śli m arksistow skiej 1878— —1939, PWN Warszawa 1973; Filozofia polska, praca zbiorowa, wyd.. Wiedza Powszechna (seria „Myśli i ludzie”) Warszawa 1967.

nym i choć zaistniała w tym czasie w dość widoczny sposób takim i n a­ zwiskami jak Jacek Woroniecki OP, ks. Idzi Radziszewski, ks. Henryk R. Jakubanis czy ks. Józef Pastuszka, to jednak brakowało jej odrębnych ram organizacyjnych. W łaśnie ostatni z w ym ienionych księży profesorów ks. Józef Pastuszka (ur. 1897) psycholog i filozof przyczynił się chyba w największym stopniu do uruchomienia W ydziału Filozoficznego KUL i związania go z określoną koncepcją organizacyjną i merytoryczną. F i­ lozofia na KUL-u od początku Wydziału reprezentowana przez takich f i­ lozofów nurtu chrześcijańskiego, jak obok prof. Pastuszki E. Sw ieżaw ski (ur. 1907), o. J. Woroniecki (1878—1949), ks. St. Adamczyk (1900—1971) i ks. A. Korcik (1892—1969) odegra jedną z najw ażniejszych ról w życiu umysłowym całego 40-lecia Polski.

Na planszy kierunków filozoficznych panował w tedy jeszcze ciągle ro­ dzaj przedwojennego pluralizmu, to znaczy obecna była szkoła lw ow sko- -warszawska w bardzo różnych odmianach, neoscholastyka tom istyczna, fenomenologia, no i marksizm. Myśl m arksistowska zaczynała być coraz bardziej ekspansywna, już choćby z racji „zielonego św iatła” ze strony administracji (wydawnictwa, etaty). Spośród autorów m arksistowskich zaczynał się wybijać Adam Schaff.

Ważną rolę w publicznym upowszechnianiu tego pierwszego starcia różnych kierunków filozofii polskiej z kierunkiem filozofii m arksistow ­ skiej, pretendującej do wyłączności, odegrały czasopisma. Dyskusja i po­ lemika stanow iły w ówczas ważną form ę upow szechnienia filozofii w ży­ ciu społeczeństwa i uczulenia go na inne istotne problem y nagle zaistniałe w ideowym polu Polski. Tem aty te podejm owane były często w nowo powstałych czasopism ach katolickich: Tygodniku P ow szech n ym (1945) oraz Znaku (1946) (nota bene pism ach o w iele bardziej w tedy pośw ię­ conych problem atyce filozoficznej niż obecnie w latach 80-tych), jak również w Odrodzeniu i innych periodykach. Znaczącym wydarzeniem społeczno-filozoficznym stał się w ówczas cykl polem ik z m arksizm em publikowany w latach 1945—1948 na łam ach Tygodnika Powszechnego przez ks. Jana Piwowrczyka, który prezentował postawę personalizmu tcmistycznego, artykuły historiozoficzne ks. Konstantego Michalskiego czy rozprawy dyskusyjne z dziedziny filozofii przyrody ks. Kazimierza Klósaka. N iestety, ta żyw a atm osfera filozofow ania wtłaczana była w coraz sztyw niejsze ramy ograniczające jej swobodę i zam ierała coraz bardziej — im bliżej było roku 1949.

3. OKRES II: LATA 1949—1956

Zjazd Zjednoczeniowy PPS i PPR tuż przed św iętam i Bożego Narodze­ nia 1948 r., na którym powołano PZPR oraz słynny Zjazd Pisarzy w Szczecinie, na którym m inister Wł. Sokorski określił ram y stalinizm u w kulturze, otwierają now y okres życia, kultury i filozofii w Polsce.

Kultura filozoficzna Polski została w tym okresie zubożona do granic bezprecedensowych. Ograniczono bazę uprawiania filozofii. Zlikwidowano filozofię na uniw ersytetach (oprócz W arszawskiego i KUL-u) oraz Wy­ działy Teologiczne na U niwersytetach W arszawskim i Jagiellońskim (od 1934 uruchomiono w zamian w W arszawie Akadem ię Teologii K atolickiej, na którą z początku nałożno ścisłą kuratelę państwową). Rozwiązano Polską Akadem ię U m iejętności i powołano w W arszawie (1951) Polską Akademię Nauk nadając jej łatw ą do sterowania i kontroli strukturę organizacyjną. Niedługo po stworzeniu PA N-u w ciągu jednego dnia zwolniono z katedr ponad 200 profesorów. (Prof. Kuratowski określił ten

fakt „czarnym dniem nauki polskiej”). Zlikw idowano czasopisma, w tym główne: Przegląd Filozoficzny i K w a rta ln ik Filozoficzny, na ich m iejsce powołując Myśl Filozoficzną (redaktorem naczelnym został A. Schaff). W tedy rów nież powstała Biblioteka K lasyków Filozofii, gdzie do pracy tłumaokiej i redakcyjnej „oddelegowano” z pracy na uniw ersytetach ta­ kich filozofów jak I. Dąmbska, Wł. Tatarkiewicz, czy R. Ingarden. Ode­ brano również zajęcia z filozofii T. Czeżowskiemu, K. A jdukiewiczowi, T. Kotarbińskiem u pozwalając im jedynie na działalność w dziedzinie w ąsko rozumianej logiki. Akcja represyjno-adm inistracyjna miała, oczy­ w iście, swój dotkliw y wym iar psychologiczny i m o ra ln y 2.

Wrogą atm osferę wobec uznawanej dotąd w kraju filozofii i wobec uznanych filozofów urabiały czynne ataki drukowane najczęściej w M y­

śli Filozoficznej. A. Schaff atakował K. Ajdukiewicza, B. Baczko —

T. Kotarbińskiego, H. Holland — K. Twardowskiego i jego szkołę, T. Kroński — R. Ingardena i Wł. Tatarkiewicza, R. Zimand — St. Ossow­ skiego. Szczególnie napastliw ym okazał się L. Kołakowski. A takował on A jdukiewicza, Tatarkiewicza, Ingardena oraz w sposób szczególnie inten­ syw ny i napastliw y filozofię scholastyczną czerpiącą z tradycji chrześci­ jańskiej. W tej ostatniej akcji zresztą sekundowali mu inni: R. Nowicki, Wł. Krajewski, M. Maneli, później T. M. Jaroszewski, T. Mrówczyński, Janusz K uczyński i jeszcze inni. Lista dotycząca ataków na filozofię i filozofów w okresie stalinizm u nie ma tu bynajm niej pretensji do zu­ pełności 8.

De facto nie istniał dialog czy dyskusja filozoficzna. N aw et w przy­

padku dopuszczenia do druku odpowiedzi atakowanego (np. Ajdukiewicza i Kotarbińskiego w Myśli Filozoficznej), teksty ataku i odpowiedzi rozm i­ jały się znaczeniowo. Znajdowały się na innych poziomach sem antycz­ nych. Jeden na planszy ideologii, drugi — teorii filozoficznej. Podobnie było z krytyką m aterializm u dialektycznego podejm owaną przez ks. K. Kłósaka na łam ach pism katolickich w latach 1949—1951 4. Kom pe­

2 Zob. A. Grzegorczyk, Odpowiedzialność filozofów, Więź 23 (1981) 5, 49—56.

* A oto głów ne teksty wystąpień: A. Schaff, S talinowski w k ła d w

filozofię m arksisto w ską, Myśl Filozoficzna (1953) 2, 43—85, (K. A jdukie-

w icz odpowiedział: W spraw ie artykule prof. A. Schaffa o moich p o ­

glądach filozoficznych, Myśl Filozoficzna (1953) 2, 292—334); L. K oła­

kowski, Filozofia nieinterwencji, Myśl Filozoficzna (1953) 2, 335—372; H. Holland, Legenda K azim ie rza Twardowskiego, wyd. „Książka i W ie­ dza” Warszawa 1953, ss. 108; B. Baczko, O poglądach filozoficznych

i społeczno-politycznych Tadeusza K otarbiń skiego, Myśl Filozoficzna

(1951) 1—2, 247—289; T. Kroński, Recenzje: ze Sporu o istnieniu św ia ­

ta R. Ingardena, Myśl Filozoficzna (1952) 1, 318—331 oraz z Historii f i ­ lozofii Wł. Tatarkiewicza, Myśl Filozoficzna, (1952) 1, 209—256. Ponadto

tom zebranych artykułów L. Kołakowskiego, Szkice o filozofii kato ­

lickiej, PWN Warszawa 1955, wśród których znajdowały się takie arty­

kuły jak: N eotom izm w walce z nauką i pra w a m i człowieka z 1953 r. (drukowany m. in. w N owych Drogach) czy P raw da osoby przeciw ko

p ra w o m człowieka. Odnośnie do tego okresu i kam panii ataków anty-

filozoficznych pdr. także A. Grzegorczyk, art. cyt., J. W oleński, dz. cyt., s. 305—308, i szczególnie w nikliw ą monografię Z. Jordana, Philosophy

and Ideology. The D evelo pm ent of Philosophy and M arxism -Leninism in Poland since the Second World War, Dordrecht 1963.

Prze-tentne analizy filozoficzne ks. Kłósaka pozostawały bez odzewu albo spotykał je atak oparty na fałszach i epitetach.

Warto jednak zauważyć pew ien paradoksalny efekt tych czasów. A uto­ rzy ataków i paszkwili ulegali chcąc nie chcąc kulturze filozoficznej p ły ­ nącej z tekstów tych, na których napadali. Ujawni się to później, po Październiku, w publikacjach polskich m arksistów (Schaffa, Krońskiego, Fritzhanda i innych), wyróżniających się pod względem poprawności m e­ todologicznej i ścisłości logicznej spośród m arksistów całego bloku socja­ listycznego i staw ianych w tym bloku za wzór poprawności naukowej w latach 1956—1960. Agresywność Kołakowskiego względem filozofii tra­ dycji chrześcijańskiej zaowocuje w latach 70-tych i 80-tych zorientow a­ niem tego autora w kierunku problem ów z dziedziny teorii i filozofii religii.

Mimo znacznej opresji totalitarnej, w jakiej znajdowała się w ówczas filozofia polska, to, co w niej najwartościow sze, nie poddało się stra­ chowi, konform izm owi czy nienaw iści. Wśród tych, którzy zachowali wierność sobie i ocalali ciągłość i tożsam ość filozofii polskiej, znajdow ali się K. Ajdukiewicz, T. Czeżowski, I. Dąmbska, H. Elzenberg i Wł. Ta­ tarkiewicz. Pow staw ały prace filozoficzne, choć przeważnie tłum ackie lub „do szuflady”. R. Ingarden przyjeżdżał w tych latach z wykładam i do KUL-u; w tych okresie też powstało jego tłum aczenie K r y t y k i c z y ­

stego rozumu Kanta.

Najsilniejszą jednak form acją filozoficzną od strony zarówno instytu­ cjonalnej, jak i m erytorycznej stanow iła filozofia o tradycji chrześcijań­ skiej. Kościół, jako jedyna w ów czas instancja względnie niezależna, dy­ sponował coraz bardziej uszczuplaną i ograniczaną, lecz przecież ciągle funkcjonującą bazą naukową i wychowawczą. Funkcjonow ały w yższe studia zakonne i sem inaria duchowe, w których nauczano filozofii, istn iał KUL w Lublinie, od 1954 r. ATK w W arszawie na łamach nielicznych iuż czasopism katolickich ukazyw ały się sporadycznie artykuły repre­ zentujące m yśl klasyczną filozofii. Dla kultury społeczeństwa podstaw o­ wą rolę odgrywały, oczywiście, kazania w ygłaszane w kościołach, bardzo często nasycone treścią filozoficzną.

W tym okresie jedna z akcji represyjnych w ym ierzonych m. in. w K a­ tolicki U niw ersytet Lubelski spowodowała skutki, które wypłynęły dość paradoksalnie na dzieje i charakter filozofii klasycznej w Polsce. W ra­ mach w spom nianych wyżej akcji adm inistracyjnych, realizowanych od 1951 r. przez w ładze PRL, uderzono w zasłużonych i cieszących się w ie l­ kim autorytetem i popularnością wśród m łodzieży profesorów KUL. Aresztowano i wytoczono proces rektorowi KUL ks. Antoniem u Słom - kowskiemu („za spekulację m ięsem ”) oraz osadzono też w w ięzieniu wybitnego profesora prawa Ignacego Czumę. Szereg profesorów zostało zwolnionych z pracy lub zmuszonych do przeniesienia się z KUL-u (m. in. filozofowie: ks. J. Pastuszka i ks. St. Adamczyk); w ielu wręcz adm ini­ stracyjnie zabroniono powrotu do Lublina i na KUL. Panow ała na U ni­ wersytecie atmosfera zagrożenia i nacisków zewnętrznych. Przed istn ie­ jącym od 6 lat i rozwijającym się dynam icznie (zwłaszcza w dziedzinach metafizyki i historii filozofii) W ydziałem Filozofii KUL zaw isła groźba

glądzie Pow szech n ym (1949) 8, 10 oraz w Znaku (1947) 7, (1948) 11,

(1950) 25, (1951) 28, 31. Zob. też jego książkę: M aterializm dialektyczn y

studia k r y ty c z n e ), Kraków 1948. Praw ie kompletną bibliografię prac

ks. K. Kłósaka znaleźć można w Studia Philosophiae Christianae 15 (1979) 1, 18—25.

regresu lub wręcz likwidacji. W tej sytuacji nowy (po ks. J. Pastuszce) dziekan Jerzy K alinow ski wraz ze St. Świeżaw skim zorganizowali nową młodą ekipę Wydziału Filozoficznego. Po kilku latach jej trzon stanow ili tacy filozofow ie jak M ieczysław A. Krąpiec OP, ks. Stanisław Kamiński, ks. St. Mazierski; wkrótce potem zatrudniony został ks. Karol Wojtyła. Ci filozofowie: Krąpiec, Kalinowski, Św ieżaw ski i Kam iński wprowadzili z czasem nowy styl filozofow ania w duchu klasycznym , w którym akcentow ali m etafizykę tzw. tomizmu egzystencjalnego, staranność m e­ todologiczną oraz rzetelną bazę historii filozofii. Z biegiem czasu styl ten upow szechni się i rozwinie tak, że stanie się stylem (zwanej tak w opra­ cowaniach) lubelskiej szkoły filozoficznej. S tyl i prace szkoły lubelskiej oddziałają w istotny sposób na filozofię w Polsce. Ze względu na szero­ kość i znaczący charakter oddziaływania tego nurtu zapoczątkowanego pośrednio przez dramatyczne wydarzenia polityczne, można powiedzieć, iż lata 1951— 1952 stanow iły rodzaj cezury w dziejach filozofii kla­ sycznej na KUL-u, a za pośrednictwem tej uczelni — w całej Polsce.

1. OKRES III: LATA 1956 — PRZEŁOM 70-TYCH i 80-TYCH CHARAKTER 1968 R.

Wraz z Październikiem (1956 r.) rozpoczął się dla filozofii polskiej now y okres w zasadzie trw ający — jeśli brać pod uwagę tak istotne w naszym kraju warunki polityczno-organizacyjne — do dzisiaj. C hcie­ libyśm y tutaj zaproponować jednak objęcie tym etapem lata od końca 1956 r. do przełomu lat 70-tych i 80-tych. Jak się w ydaje bowiem, w tych latach ujawniła się najwyraźniej i najliczniej zmiana charakteru pytań i odpowiedzi filozofów w Polsce. Omawiany obecnie okres III ma dla filozofii m arksistow skiej swoją osobną cezurę (rok 1968).

„Filozofia odżyła” — tym krótkim zwrotem A. B. S tę p n ia 5 odnośnie do sytuacj filozofii w Polsce po Październiku można by streścić pierwsze 12 lat od zm ian „odwilżowych”. Przede w szystkim znów zaistniały w a­ runki pracy w dziedzinie filozoficznej. Profesorom przywrócono utraco­ ne przez nich w poprzednim okresie katedry i um ożliwiono publikację. Pracow ali do końca twórczo K. Ajdukiewicz, (1890—1963), W. Tatarkie­ w icz (1886—1981), T. Czeżowski (1889— 1981), R. Ingarden (1893—1970) i inni nestorzy polskiej filozofii. Filozofię zaczęto uprawiać w warun­ kach zbliżonych do norm alnych nie tylko na KUL-u, ale też w A kade­ m ii Teologii Katolickiej w Warszawie, Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, w niektórych uniwersytetach, oddziałach Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Sekcji Filozoficznej Polskiego Tow arzystwa Teologicznego i innych ośrodkach. W 1981 r. uruchomiono dobrze się zapowiadający W ydział Filozoficzny Papieskiej Akadem ii Teologicznej w Krakowie.

Ożywił się filozoficzny ruch wydaw niczy. Oprócz prac autorów krajo­ w ych, wprowadzono na rynek szereg tłum aczeń dzieł nie znanych dotąd w języku polskim (np. autorów egzystencjalistycznej filozofii czy dzieł Etienne Gilsona — podstawowych dla filozofii klasycznej). Uruchomiono w iele nowych periodyków jak Studia Philosophiae Christianae (ATK),

5 A. B. Stępień, W stęp do filozofii, Lublin 1976, s. 232. O polskiej filozofii współczesnej zob. tamże, s. 229—238. O specyfice dialogu z m arksizm em w Polsce zob. tegoż autora: The Problem of the Philo­

sophical Dialogue w ith Marxism (in the Light of Polish Experience), w: The Com mon Christian Roots of the European Nations, Florence 1982,

Etyka, Studia Estetyczne, Studia Logica (założone przez K. A jdukiew i­

cza), Studia Semiotyczne i pisma uniw ersyteckie. Wznowiono Ruch Filo­

zoficzny. (Niestety, mimo usilne późniejsze próby, n ie udało się wznowić Przeglądu Filozoficznego, zlikwidow anego w okresie stalinowskim ). Myśl Filozoficzną zastąpiono S tudiami Filozoficznymi. Problematykę filozoficz­

ną podjęły, oprócz pism fachowych, rów nież pisma o szerszym charakte­ rze, jak Znak czy Tygodnik Powszechny, do których dołączyło kilka no­ wych cennych w tym aspekcie periodyków m. in. Więź, W Drodze, T e­

ksty, Odra i Literatura na Świecie.

Dominującymi w tym czasie nurtam i w Polsce były filozofia o pro­ weniencji chrześcijańskiej i marksizm. Rozwijała się ponadto dość dy­ namicznie fenomenologia. R. Ingarden rozw inął szerokie badania fen o­ menologiczne w dziedzinie ontologii, teorii poznania i estetyki. Stworzył szkołę fenom enologii o realistycznym zabarwieniu. Miał w ielu bezpo­ średnich i pośrednich uczniów. Niektórzy: D. Gierulanka, A. Półtawski, J. Tischner, Wł. Stróżewski, fenom enologizujący tomizm — A. B. S tę­ pień, fenom enologia w zabarwieniu m arksistowskim — J. Szewczyk.

Szkoła lw ow sko-w arszaw ska rozproszyła się, jednak analityczna ja­ kość filozofowania i pewne nachylenie pozytywistyczne wyraźnie dało się poznać w różnych kierunkach jako jej dziedzictwo. Silnie oddziałała m. in. na marksizm, zw łaszcza na takich autorów piszących w tym nur­ cie jak A. Schaff, L. K ołakowski, J. Ładosz, St. Amsterdamski, M. Hem- poliński czy na szkołę poznańską m etodologii i filozofii nauki (J. G ie­ dymin, A. M alewski, J. Topolski, J. Kmita, L. Nowak i inni). A nalitycz­ ny styl filozofow ania — również w zastosowaniu do problem atyki tra­ dycyjnie m arksistow skiej — reprezentowali: m. in. M. Kokoszyńska- -Lutmanowa i R. Suszko. Styl i walor filozofow ania szkoły lw ow sko- -warszawskiej leżał także u podstaw silnego rozwoju i wysokiego pozio­ mu w Polsce filozoficznych nauk ścisłych (logika, logiczna teoria języka czy metodologia nauk). W dziedzinie logiki form alnej w ym ienić można (żeby w ym ienić tylko najważniejsze nazwiska oprócz w ym ienionych już w tym akapicie) St. Jaśkowskiego, A. Mostowskiego, J. Słupeckiego, L. Borkowskiego, A. Grzegorczyka, L. Łosia, T. Kubińskiego a także L. S. Rogowskiego; w dziedzinie m etodologii nauk zaś M. Przełęckiego, R. Wójcickiego, L. Gumańskiego, J. Pelca, ks. St. Kamińskiego, L. Koja, W. Marciszewskiego, T. Paw łow skiego i K. Szaniawskiego.

W nurcie filozofii o tradycji chrześcijańskiej, oprócz rosnącej roli ku- lowskiego tomizmu w w ersji egzystencjalnej (do St. Swieżawskiego, J. Kalinowskiego, i M. A. Krąpca OP oraz ks. St. Kam ińskiego doszli ich uczniowie: M. Gogacz, A. B. Stępień, ks. B. Bejze, J. Zdybicka, ks. A. Wawrzyniak i ks. T. Styczeń), bezprecedensową w skali nie tylko polskiej rolę odegrały prace podjęte w Katedrze M etodologii Nauk przy współpracy z innym i Katedram i tej uczelni. Były to prace w dziedzinie metodologii filozofii, zwłaszcza filozofii klasycznej. Badania te nawiązały do tradycji: K. Twardowskiego programu logicznego w yjaśniania pojęć filozoficznych, badań szkoły lw ow sko-w arszaw skiej, zwłaszcza A jdukie­ wicza i Łukasiewicza; do tradycji hasła rzuconego w 1936 r. przez ks. J. Salamuchę, I. M. Bocheńskiego OP i J. D rewnowskiego w zyw ających do uściślenia filozofii klasycznej, a szczególnie tomizmu; w reszcie do tra­ dycji wewnątrzkulowskiej ks. J. Iw anickiego (rektora KUL, następnie ATK), który w latach 1952—1953 zapoczątkował badania w dziedzinie metodologii filozofii. Prace m ające charakter interdyscyplinarny filozo­ ficznie i tkw iące jak widać mocno w tradycji filozofow ania w Polsce, prowadzone były w w ielu aspektach i planach (m. in. na konw ersato­

rium m etafilozoficznym KUL) i zaow ocowały w ielom a publikacjami, przede w szystkim zaś poziomem filozofii klasycznej w tym ośrodku. Udział w w ym ienionych pracach brali w KUL-u przede w szystkim (lecz m iędzy innymi): oprócz powyżej w yliczonych przedstawicieli szkoły lu ­ belskiej, L. Koj, W. M arciszewski, St. Majdański, Cz. W ojtkiewicz, T. W ysokiński, później nieco prace podjęli ks. M. Herbut, St. Kiczuk, ks. A. Bronk i ks. Z. Hajduk.

K ierunek tom istyczny dom inował w filozofii zakorzenionej w chrześci­ jaństw ie. Poza KUL-em, gdzie prymat uzyskała wersja egzystencjalna to ­ mizmu, głównym jego ośrodkiem była ATK (M. Gogacz, E. Morawiec, B. Dembowski); ks. K. Kłósak uprawiał tomizm w powiązaniu z pro­ blem atyką nauk przyrodniczych, tzw. tomizm lowański. W A kadem ii Teologii Katolickiej rozwinęła się na bazie tomizmu silna szkoła etycz­ na łącząca aspekty historyczne, filozoficzne i teologiczne (gł. ks. T. Ślipko,

ks. H. Juros). Tomizm tradycyjny w m etafizyce nie odżył (ks. St. Adam ­ czyk wrócił w 1957 r. na KUL, lecz raczej nie pozyskał już kontynuato­ rów); dziś najbliższy temu kierunkow i jest ks. St. Kowalczyk. Do Guar- diniego i do tomizmu transcendentalnego naw iązyw ał ks. M. Jaworski (później rektor PAT); do fenom enologii początkowo ks. J. Tischner (Kraków), cały czas A. Półtawski, również A. B. Stępień z KUL-u. Ks. Tischner ew oluow ał w swej filozofii w kierunku m yślenia subiektyw i- stycznego, a naw et irracjonalistycznego (filozofia dialogu). Do m yśli chrześcijańskiej naw iązuje też A. Grzegorczyk nachylający się w kierun­ ku egzystencjalizm u konfesyjnego. Przez cały om awiany okres Katedrą Etyki KUL kieruje — choć coraz częściej odryw any do zajęć pasterskich, biskupich, potem kardynalskich i zastępowany przez ks. Tadeusza Stycz­ nia — ks. Karol W ojtyła (powstają w ów czas jego dzieła: Miłość i odpo­

wiedzialność, Lublin 1960 i Osoba i czyn, Kraków 1969). Warto też

wspom nieć o filozofach przyrody kręgu chrześcijańskiego: ks. St. Mazier - ski uprawia tę dziedzinę raczej tradycyjnie, ks. Wł. Sedlak (KUL) — no­ w ocześnie i twórczo, oraz ks. M. Heller i ks. J. Życiński (Kraków) — aplikując (nie zawsze celnie) aspekty filozofii do kosmologii przyrod­ niczej.

Osobnym obszarem w ielkiego dorobku filozofów polskich ze środo­ w iska chrześcijańskiego jest historia filozofii. Można powiedzieć, że istniała tutaj kontynuacja w ielkich polskich historyków filozofii: ks. K. Michalskiego i Aleksandra Birkenmajera. Prace trwające nieprzerwa­ nie na KUL-u w okresie stalinow skim i dalszym pod kierunkiem St. Sw ieżaw skiego oraz (później) ks. Mariana Kurdziałka (przez pew ien czas rów nież ucznia Swieżaw skiego M. Gogacza), zaowocowały zarówno cen ­ nym dla kultury św iatow ej dorobkiem jak i prom ieniowaniem w postaci uczniów na cały kraj. Udostępnienie wraz z komentarzem przez ks. M. Kurdziałka po raz pierwszy nauce św iatow ej tekstów filozofa średnio­ w iecznego Davida z Dînant (tzw. Quaternulorum) oraz w ydaw anie przez St. Swieżaw skiego 8-tom owej m onografii o filozofii europejskiej X V w. — są to osiągnięcia przekraczające sw ą skalą i wartością granice Polski. U czniow ie Swieżaw skiego i ks. Kurdziałka stanowią trzon dydaktyczny i badawczy historii filozofii starożytnej i średniowiecznej w naszym kra­ ju; niektórzy z nich pracują za granicą. (Dość powiedzieć, że do 1968 r. ponad 30 sem inarzystów tej szkoły poszło pracować w dziedzinie nauki w Polsce). N iektórzy z nich: W. Seńko, L. Kuc, Z. Włodek, M. Markow­ ski, Z. Kałuża, J. Czerkawski, St. Wielgus, K. Wójcik. W ybitne prace w dziedzinie historii filozofii starożytnej stw orzył pracując w innym śro­ dowisku prof. Adam Krokiewicz. Warto też wym ienić w tym m iejscu

badania nad historią filozofii prowadzone w ATK. Ich owocem jest m.in. seria wydawnicza Opera philosophorum m edii aev i przynosząca dzieła klasyków średniow iecznych i ich opracowania.

W tym czasie (do 1968 r.) marksizm w Polsce uform ował dwie orien­ tacje. Jedną była orientacja scjentystyezna, preferująca badania z dzie­ dziny m aterializm u dialektycznego, filozofii przyrody i prezentująca n a­ chylenie engelsow skie (Wł. Krajewski, S. Am sterdamski, Z. Cackowski, zbliżała się tu też H. Eilstein). Drugą była orientacja antropologiczna, skupiająca sw ą uwagę na filozofii człowieka — pod dużym zresztą wpływem egzystencjalizm u (L. Kołakowski, K. Pomian, B. Baczko; później do orientacji tej dołączyło w ielu innych m arksistów).

Dużą popularność zyskała grupa zwana niekiedy w arszawską szkołą historyków idei (Baczko, K ołakowski, J. Szacki, A. W alicki i in.). Jej reprezentanci w yszli z marksizm u stalinow skiego i po silnej „kuracji wstrząsowej” w 1956 r. zajęli się socjologiczno-historyczną analizą nur­ tów i kategorii m yśli ludzkiej (jak np. m it czy utopia). Stw orzyli oni swoisty styl badań hum nistycznych nawiązujący do neopozytywizm u i skrajnie aideologiczny (aż do zbieżności z relatywizm em ). Ich dzieła wywołały spory ferm ent w kulturze polskiej i pow ołały znaczącą form a­ cję intelektualną (obecną dziś np. w piśm ie R es Publica). N ajwiększą ewolucję w tej grupie przeszedł Leszek K ołakowski; od marksizm u w wydaniu stalinow skim , poprzez badania i dzieła m arksologiczne i m arksi- stologiczne (tutaj dziełem ważnym w skali powszechnej są Główne nurty

marksizmu 3 tomy w ydane w 1976 r.), aż po analizy i szerokie diagnozy

z dziedziny filozofii kultury i religii uprawianej w duchu neopozytywi- stycznych założeń.

Spośród m arksistów tego okresu warto jeszcze wyróżnić A. Schaffa przeżywającego w tedy (do 1968) swój najlepszy okres. Jego doktryna była silnie związana z pozytywizm em , zajm ował się z dużą erudycją teorią języka, potem filozofią człowieka. Książka Marksizm a jednostka

ludzka (Warszawa 1965) w yw ołała w ielką dyskusję ze względu na tezę

o nieusuwalności alienacji w komunizmie i kilka innych tez. W całym omawianym tu okresie trzeba zauważyć M. Hempolińskiego — m arksistę nawiązującego i zajmującego się W ittgensteinem i J. Szewczyka n aw ią­ zującego w swej m arksistow skiej filozofii pracy do fenom enologii i Brzo­ zowskiego, oraz M. Siem ka nawiązującego do Kanta i transcendentali- stów. Interesujące i oryginalne są próby budowania na gruncie m arksi­ zmu ontologii przez takich filozofów jak Z. Cackowski, L. Nowak, J. L i­ piec, Wł. K rajew ski i A. Synowiecki.

Osobnym tem atem jest sprawa tzw. dialogu filozoficznego pomiędzy filozofami chrześcijańskim i a m arksistam i. Pozytyw nym tego przykła­ dem były badania nad filozofią X V w. w Polsce zainicjowane przez St. Swieżawskiego i A. Schaffa już w 1957 r., a koordynowane organizacyj­ nie przez PAN. Prof. S w ieżaw ski pisał o nich: „Cenne są już osiągnię­ cia badań prowadzonych system atycznie i zespołowo od lat kilkunastu (głównie przez Zakład H istorii Filozofii Średniowiecznej Instytutu F ilo­ zofii i Socjologii PAN oraz przez kilka innych placów ek badawczych — na KUL-u i gdzie indziej), których w ynikiem jest dokonanie wyczerpu­ jących opisów ok. 500 rękopisów średniowiecznych, w ażnych doktrynal­ nie” 9. Sprawa dialogu jednak na przestrzeni całego 40-lecia uw ikłana jest w konteksty pozafilozoficznej natury i często była wypadkow ą jedy­

6 St. Sw ieżaw ski, Studium św. Tomasza u dom in ik anów w w iek u XV ,

nie przelotnych koniunktur. Często też słow o dialog używane było w ce­ lach instrum entalnych (sprawa tzw. dialogu pozornego)7.

Ważną cezurę dla filozofii m arksistowskiej w Polsce stanow ił rok 1968. W skutek pew nych przesunięć i układów sił w kierow nictw ie w ła ­ dzy, w marcu i później nastąpiło szereg zwolnień z pracy lub usunięć z kierowniczych stanow isk w uniwersytetach, w tym na wydziałach filozofii. Represje dokonywały się najczęściej według klucza antysem ic­ kiego (choć nie bezwyjątkowo: nie dotknęły np. M. Fritzhanda, który wręcz stał się prędko „filozofem oficjalnym ” PRL nr 1); był to zresztą w w ielu wypadkach klucz represji wobec przedstawicieli nowych ten ­ dencji w m arksizmie polskim, nazw anych rewizjonizm em . Jako pierwsi zw olnieni zostali 25 marca z katedr w U niw ersytecie W arszawskim B. Baczko, L. Kołakowski, S. Morawski, Z. Baumann i Wł. Prus, a na­ stępnie decyzje represyjne dotknęły H. Eilsteinową (red. naczelny Stu ­

d ió w Filozoficznych), St. Żółkiewskiego, A. Schaffa, St. Am sterdamskiego,

I. Szum ilew icz i innych. Redukcje te ułatw iła reorganizacja struktury nauczania, którą wówczas przeprowadzono na uniw ersytetach (katedry zastąpiono zakładami i instytucjami). Sankcjom adm inistracyjnym tow a­ rzyszyły ataki prasowe (głównym i ich autorami byli: J. Ładosz, J. Bań­ ka, J. Szewczyk, W. Pomykało, S. Kozyr-Kowalski, J. Kurowicki i K. Ochocki). Pew na liczba filozofów m arksistowskich (m. in. Schaff i Ko­ łakow ski) opuściła w tedy Polskę 8.

Mimo znaczny rozgłos sprawy Marca w kraju i poza jego granicami, trzeba powiedzieć, iż wydarzenia te m iały charakter głów nie personalno- -polityczny, a nie filozoficzny. M erytoryczne podziały w łonie marksizmu w Polsce, które się w tedy ujaw niły, istniały już od dawna, w marcu i po­ tem nastąpiła tylko ich polaryzacja oraz konkluzje natury personalnej. Przesłanki ich tkw iły mniej w poglądach, a w ięcej w pozycjach struktu­ ralnych władzy. Z pewnością jednak Marzec był kolejnym — po Paź­ dzierniku — przełomem w św iadomości filozoficznej m arksistów. N astą­ piła polaryzacja ich postaw (widoczna do dziś). Kultura filozofowania w Polsce doznała przy tym znacznych strat. Kierow nictwo zakładów i instytutów filozofii uczelni państwowych, a także niektórych periody­ ków filozoficznych objęli często ludzie nie najbardziej kompetentni. Wprowadzono szereg obostrzeń adm inistracyjnych. Filozofia polska po Marcu stała się bardziej partykularna i defensywna.

5. OKRES IV: POCZĄWSZY OD PRZEŁOMU LAT 70-TYCH I 80-TYCH W latach przełomu lat 70-tych i 80-tych nastąpił również sw oisty prze- łem w dziedzinie kultury Polski. W yznaczyły go takie zdarzenia histo­ ryczne jak wybór Karola kard. W ojtyły na papieża (1978 r.) i jego p iel­ grzymka do Polski (1979 r.), a także przem iany społeczno-polityczne za­ początkowane sierpniem 1980 r. Skutkiem tego były rów nież zm iany w dziedzinie filozofii.

Istota zmian w filozofii polega w tym czasie, jak się wydaje, przede w szystkim na zm ianie kierunku głównie podejm owanej problem atyki f i­ lozoficznej. Z zagadnień teoretycznych (ontologia, teoria poznania) optyka filozofów przesunęła się na zagadnienia praktyczne (etyka, filozofia spo­

7 A. Grzegorczyk, art. cyt., 54.

8 Z takich lub innych przyczyn w yem igrowali również w okresie 40- -lecia na Zachód o. I. Bocheński, K alinowski, Kałuża, Tarski, Sobo­ ciński, Pomian i inni.

łeczna, filozofia kultury). Podstawę do szerokiej realizacji tych dziedzin stanowi rozbudowywana w Polsce przynajmniej od drugiej połowy lat 50-itych antropologia filozoficzna w w ersji tomistycznej (Krąpiec), perso- nalistycznej (Wojtyła, Granat), egzystenejalistyczno-dialogicznej (Tisch­ ner, Grzegorczyk) czy m arksistowskiej (Schaff, Kuczyński i inni). Mo­ tywem silnego rozwoju filozofii praktycznej staje się natom iast różno­ rodny kryzys obejmujący Polskę, a w w ielu aspektach dotyczący całej ludzkości. Intencje filozofów kierują się w stronę sfer moralności i aksjologii, jako tych, które stanowią centrum kryzysogenne odnośnie do różnych wyrpiarów rzeczyw istości (kultury, gospodarki, polityki, oby­ czajów itd.).

Kryzys ten zresztą dotyka również samej filozofii i filozofowania w Polsce. Po przejściach pierwszej połow y lat 80-tych, w poszczegól­ nych nurtach i kierunkach zauważa się tendencje do zamknięcia, do- gmatyzmu i niechęć do dialogu. Zwłaszcza, jak się wydaje, stan kry­ zysu zaznaczył się w filozofii m ark sistow sk iej9. Ścisły związek tej filo ­ zofii z ideologią i polityką spowodował w tych latach silną polaryzację stanowisk określonych kategoriam i pozafilozoficznymi. Stan ten odbija się na poziomie prac naukowych, dyskusji prasowych i na charakterze struktur uniwersyteckich. Obecność i dyskusje m arksistów na ostatnim Ogólnopolskim Kongresie Filozofów (Kraków 1987) w pełni potwierdzają powyższą tezę.

Jedną z prób odpowiedzi na pytania staw iane przez różnorako i z różnych stron jawiący się kryzys są rozważania podejm owane z po­ zycji filozofii praktycznej.

Duża część tych rozważań związana jest z nauczaniem Jana Paw ła II. Na dużą skalę spopularyzowana została koncepcja osoby ludzkiej — personalizm. Przypomniano fundam entalną pracę ks. W. Granata P er­

sonalizm chrześcijański i inne analizy tego m yśliciela, byłego rektora

KUL; ciągle wraca się też do zbytej ongiś (po 1969 r.) dość powierz­ chownymi om ówieniam i książki K. W ojtyły Osoba i czyn. Komentarze i analizy encyklik oraz innych dokum etów Papieża, a także dzieł teolo­ gicznych Jana Paw ia II (np. Mężczyzną i niewiastą stw o rzy ł ich 3 to ­ my) wypełniają w iele tom ów i sesji naukowych. Rozwijane są na kan­ wie Miłości i odpowiedzialności W ojtyły oraz pism Papieża (m in . ad- hortacji Familiaris consortio) badania nad m ałżeństwem , rodzicielstw em i rodziną. Wspomnieć tu trzeba powołany przy ATK w Warszawie Instytut Badań nad Rodziną kierowany przez bpa K. Majdańskiego. Jednak rów nież często poglądów i im ienia papieża W ojtyły używ a się do wsparcia tez lub koncepcji nie koherentnych z Jego albo wręcz obcych. Takie instrum entalne posługiwanie się autorytetem autora Oso­

by i czynu sprawia w piśm iennictw ie polskim dużo zamieszania. Trze­

ba też wspom nieć, iż w iększość prac nawiązujących do nauczania Jana Pawia II nie ma charakteru czysto filozoficznego, lecz filozoficzno-

-teologiczny.

Główne ośrodki filozofii zajm ujące się problem atyką człowieka i jego wymiaru praktycznego, a w ięc działania, moralności, bycia w kulturze i dziejach, w szczególności zaś problem atyką poruszaną przez polskiego papieża, znajdują się na KUL-u, w ATK i w Krakowie. W ymienić tu

* Por. dyskusję redakcyjną Colloquia Communia (pismo neom arksi- stów na U niw ersytecie W arszawskim) pt. Próba dialogu (dyskusja o naukach społecznych, marksizmie i m ło d y m pokoleniu), Colloquia

trzeba (znów zastrzegając się, że nie będzie to w yliczenie kompletne) Katedrę Etyki KUL pod kierow nictw em — „odziedziczonym” po kard. K. W ojtyle — ks. T. Stycznia (gdzie pracują także m. in. J. Gałkowski, ks. A. Szostek i J. Gula); Katedrę Filozofii Kultury prowadzoną przez A. Rodzińskiego; Instytut Jana Paw ła II powołany na KUL-u w 1982 r. i rów nież kierowany przez ks. T. Stycznia; Katedrę Etyki ATK pro­ wadzoną przez w iele lat przez ks. T. Slipkę; prace ks. M. Jaw orskie­ go. Dziedziną filozofii religii na KUL-u zajmuje się s. Z. J. Zdybicka. Szkoła lubelska filozofii w sw ym wym iarze m etafizyczno-m etodologicz- nym wyraźnie jednak straciła w tym okresie im pet rozwoju. Orientację praktyczno-społeczną wykazują w ostatnich latach coraz wyraźniej pra­ ce ks. Tischnera (rozbudowywana filozofia dialogu), a także A. Grze­ gorczyka (Filozofia czasu próby). Próby odpowiedzi filozoficznej na problemy społeczno-gospodarcze podejmują m yśliciele orientacji lew ico­ wej: Jadwiga Staniszkis, L. Nowak i J. Strzelecki. Wydane zostały

(Znak 1982 nr 32—334) uzyskując dość dużą poczytność, encykliki spo­

łeczne papieży; Katolicka nauka społeczna (Warszawa 1985) Cz. Strze- szew skiego oraz Katolicka nauka społeczna (Rzym 1986) ks. J. Majki. Kryzysem nauki zajmuje się w sposób znaczący St. Am sterdam ski i St. Morawski.

Wanto zwrócić uwagę na ożyw ienie kultury, w tym także filozofii w Polsce, w latach 1984— 1987. Większa niż w latach 70-tych autono­ mia uczelni wyższych, pojaw ienie się szeregu nowych czasopism (m.in.

T ek stó w Filozoficznych, Ethosu i Edukacji Filozoficznej) oraz pew ne

otwarcie adm inistracyjne na inicjatyw y działania, w tym działania intelektualnego — pozwalają na optym istyczne tony odnośnie do tego nie zam kniętego przecież etapu filozofii polskiej.

Na koniec tego szkicowego i z konieczności niepełnego zarysu dzie­ jów filozofii polskiej w 40-leciu powojennym należy skonstatować fakt, iż w ostatnim okresie zmarło kilku filozofów reprezentujących szkołę lw ow sko-w arszaw ską. Odeszli ostatnio: Wł. Tatarkiewicz (1896—1980), T. Czeżowski (1889—1981), T. K otarbiński (1886—1981), I. Dąmbska (1904— 1983) i A. Tarski (1902—1983). Szkoła lw ow sko-w arszaw ska — ten najbardziej oryginalny i rdzenny fenom en naszej filozofii w okre­ sie w spółczesnym — rozproszyła się po II w ojnie św iatow ej, jednak dopóki żyli i tw orzyli jej czołowi przedstaw iciele, żyła również ona sama. Obecnie odeszli najw ybitniejsi jej twórcy i zam knął się pew ien istotny rozdział filozofii polskiej.

6. PODSUMOWANIE — FILOZOFIA POLSKA D ZlS

Podsum owując krótko sytuację filozofii polskiej w okresie powojen­ nym, trzeba stwierdzić, że zachowała ona sw oją tożsamość i ocaliła ciągłość m yśli i stylu. Nadal w ięc uprawiana jest w Polsce filozofia nurtu chrześcijańskiego, m arksistowskiego, nadal powstają prace, w których przejawia się m etoda analityczna oraz prace z dziedziny fen o­ menologii. Wzory filozofow ania w duchu szkoły lw ow sko-w arszaw - skiej, a w ięc ścisłość, jasność i precyzja, są cenione i realizowane przez filozofów w Polsce. Nurt filozofii o orientacji chrześcijańskiej jest nurtem najbardziej znaczącym; jest on dziś nurtem wyraźniej zróżni­ cowanym niż przed 20 czy 30 laty. Oprócz tomizmu żyw e są w tym nurcie inne style filozofow ania np. filozofia dialogu czy filozofia egzy- stencjalistyczna. Marksizm polski jest w aspekcie teoretycznym filo­

zofią m ającą interesujący i oryginalny dorobek, choć obecnie przeżywa dcść wyraźny kryzys.

Można powiedzieć, że panuje w filozofii polskiej pluralizm. Nie jest to pluralizm tak bogaty jak ten, który istniał w filozofii polskiej okresu międzywojennego, ciągle jednak istnieją różne kierunki filozoficzne, co stwarza możność w ym iany zdań, dialogu, dyskusji, w zajem nej in spi­ racji (inna kwestia, jak się ową możność urzeczywistnia). Jak się w yd a­ je, patrząc na filozofię polską z perspektyw y ow ych przeszło 40 lat, ten fakt stanow i jakby podsum owanie jej osiągnięć i sw oistego zw ycięstw a w tych czasach nie skłaniających zbyt często do różnorodności. Przez ciągle żyw e m yślenie, nie zasklepiające się w twierdzach ideologii, f i ­ lozofia w Polsce należy do tradycji m yślenia europejskiego i nauki europejskiej; poprzez swoją specyfikę zaś w ynikającą z realizmu, m eto- dologizmu oraz w ierności kulturze chrześcijańskiej m oże ona stanowić w niektórych przejawach alternatyw ę dla dotkniętej kryzysem m yśli Zachodu.

Należy jednak zwrócić uwagę rów nież na wady i niebezpieczeństwa filozofii polskiej, ujaw niające się na przestrzeni ostatnich 40 lat. Zma­ lało zainteresow anie filozofią teoretyczną. Cecha ta z pewnością św iad ­ czy o osłabieniu m erytorycznym i m etodologicznym podstaw filozofii. Filozofia praktyczna, obecna w całym om awianym okresie, lecz szcze­ gólnie popularna w latach 80-tych, często — przez brak podbudowy teoretycznej — przejawia rysy ideologizacji. Nie sprzyja to komunikacji między poszczególnym i kierunkam i. Rzeczowy dialog nierzadko zostaje zastąpiony polemiką. Nader często alternatyw ą wobec stanowiska do­ gmatycznego jest dziś relatyw izm . Niepokoi wreszcie upowszechniany przez niektóre ośrodki n iski ethos filozofow ania, przejawiający się w m a­ łej kulturze m etodologicznej i historyczno-filozoficznej, nonszalancji m e­ rytorycznej oraz niedbałościo język. Takie przejawy działalności pseudo- -filozoficznej stanowią zagrożenie prawdziwej filozofii.

Należy wreszcie na koniec wskazać na płaszczyznę społeczno-w y­ chowawczą, od której żadna filozofia nie jest wyabstrahowana. Łączą się na tej płaszczyźnie aspekty: teoretyczny z praktycznym; również aspekt narodowy, polski łączy się tutaj z aspektem ogólnoludzkim, u n i­ wersalnym. Filozofia polska, w skład której wchodzić będą kierunki, systemy i poglądy czyniące zadość zasadom, z jednej strony, racjonal­ ności, realizmu i obiektywizmu, z drugiej zaś pluralizmu, tolerancji i otwarcia, będzie filozofią twórczo rozwijającą w iedzę i dobrze w y ­ chowującą społeczeństwo. Jak m ówi bowiem A rystoteles w Etyce niko-

m achejskiej10: „Bo wzbudzić w kim kolw iek lub w kim ś, kogo się ma

w swej opiece, należytą postawę etyczną — nie jest rzczą m ożliwą dla każdego, lecz jeśli w ogóle, to dla kogoś, kto posiada w iedzę”.

10 Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, PWN War­ szawa 1982, X. 9 1180 b 25—27, s. 393.