• Nie Znaleziono Wyników

Redaktor naukowy serii prof. dr hab. Andrzei Mania ';fli

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Redaktor naukowy serii prof. dr hab. Andrzei Mania ';fli"

Copied!
246
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

' ;fli

Uniwersytetu Jagiellońskiego ��

Redaktor naukowy serii

prof. dr hab. Andrzei Mania

(3)

Radosław Rybkowski

Ziemiq i pieniędzmi

Początki federalnei polityki wobec szkolnictwa wyższego

w Stanach Ziednoczonych Ameryki, 1787· 1890

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

(4)

Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Andrzej Mania

RECENZENT

dr hab. Jolanta Alina Daszyńska, prof. UŁ

PROJEKT SERII Maciej Kwiatkowski

OPRACOWANIE GRAFICZNE OKŁADKI Marcin Bruchnalski

Na okładce: Massachusetts Hall, najstarszy budynek Harvard University, obecnie siedziba prezydenta uczelni. Zdjęcie wykonał autor.

Książka dofi nansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ze środków na działalność upowszechniającą naukę

oraz Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych

© Copyright by Radosław Rybkowski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2012

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych,

mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych

oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3362-3

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków

tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

Spis treści

Wstęp ... 7

Omawiane zagadnienia ... 12

Przegląd dotychczasowych badań ... 17

Podziękowania ... 24

Rozdział I. Polityka a uczelnie – w stronę teorii ... 27

1. Wyższe wykształcenie jako dobro prywatne i dobro publiczne ... 29

2. Polityka wobec szkolnictwa wyższego a polityka publiczna ... 36

2.1. Modele kształtowania polityki publicznej Charlesa E. Lindbloma i Davida Eastona ... 37

3. W stronę teorii i metody badania polityki wobec szkolnictwa wyższego ... 42

4. Polityka publiczna a administracja – koncepcja Woodrowa Wilsona ... 48

5. Inwestycje w szkolnictwo wyższe a rozwój gospodarczy ... 51

6. Pytanie o metodę ... 53

Rozdział II. Czasy kolonialne – powstanie pierwszych uczelni i ich relacje z władzami 55 1. Harvard College ... 58

2. College of William and Mary ... 64

3. Yale College ... 69

4. King’s College (Columbia University) ... 74

5. Dartmouth College ... 78

6. Podsumowanie ... 83

Rozdział III. Narodowy Uniwersytet Stanów Zjednoczonych – niezrealizowana idea ... 87

1. Uniwersytet Narodowy – początek idei ... 89

2. George Washington i Uniwersytet Narodowy ... 92

3. Niezrealizowany plan Washingtona ... 100

4. Bez planów, bez działań ... 101

5. James Madison i powrót idei narodowego uniwersytetu ... 107

6. Zmierzch Narodowego Uniwersytetu Stanów Zjednoczonych ... 113

Rozdział IV. Ziemia dla szkół ... 115

1. Ziemia dla szkół – początki ... 117

2. Pierwsze propozycje wyzyskania ziemi na potrzeby uczelni ... 127

3. Justin Smith Morrill i Land Grant Act ... 133

(6)

4. Pierwsza próba przyjęcia ustawy – dyskusje w Senacie i prezydenckie weto ... 144

5. Land Grant Act of 1862 ... 152

6. Land Grant Act a polityka ... 156

Rozdział V. Nie tylko ziemia ... 161

1. Pierwsze starania o federalne wspieranie badań naukowych w rolnictwie ... 165

2. Hatch Act i jego znaczenie dla szkolnictwa ... 173

3. Pieniądze dla uczelni – druga ustawa Morrilla ... 179

4. Stany, koledże i korzyści ... 189

Zakończenie ... 191

Wpływ dziewiętnastowiecznych rozstrzygnięć na współczesne szkolnictwo wyższe 192 Tworzenie instytucjonalnego wsparcia dla szkolnictwa wyższego ... 195

Miejsce federacji i stanów w dziewiętnastowiecznej polityce publicznej ... 199

Cykle wprowadzania zmian w federalnej polityce wobec szkolnictwa wyższego 203 Bibliografi a ... 205

Dokumenty i zbiory dokumentów ... 205

Akty prawne ... 205

Projekty ustaw, raporty, memoriały przedstawione w Kongresie ... 206

Zbiory dokumentów ... 211

Inne materiały źródłowe (pamfl ety, pamiętniki, artykuły, wystąpienia) ... 212

Opracowania ... 213

Artykuły ... 223

Źródła internetowe ... 228

Aneksy .... ... 231

James Buchanan, Informacja przesłana do Kongresu, uzasadnienie prezydenckiego weta do Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych ... 231

Ustawa przekazująca grunty publiczne niektórym Stanom, które mogą utworzyć koledże służące pożytkowi rolnictwa i mechaniki [tak zwana pierwsza ustawa Morrilla] ... 237

Ustawa o utworzeniu rolniczych stacji eksperymentalnych, we współpracy z koledżami utworzonymi w niektórych Stanach na podstawie przepisów usta- wy przyjętej 2 lipca 1862 roku [tak zwana ustawa Hatcha] ... 239

Ustawa o przekazaniu części zysków ze sprzedaży gruntów publicznych w celu peł- niejszego uposażenia oraz wsparcia koledżów działających na rzecz rolnictwa i mechaniki, utworzonych na podstawie aktu Kongresu przyjętego 2 lipca 1862 roku [druga ustawa Morrilla] ... 241

(7)

Wstęp

W 2007 roku Bank Światowy opublikował książkę zatytułowaną How Univer- sities Promote Economic Growth („Jak uniwersytety wspierają rozwój gospodar- czy”). Publikacja sama w sobie nie jest szczególną nowością, bo od wielu lat Bank Światowy w ramach swojej działalności prowadzi badania nad systemami edukacyj- nymi, pokazując, jak istotny dla dobrobytu obywateli jest dostęp do nauki, w tym na poziomie szkół wyższych. Jamil Salmi, odpowiedzialny przez wiele lat za programy dotyczące szkolnictwa wyższego, bez cienia wątpliwości dowodzi w swoich publi- kacjach, że przyszłość należy do gospodarki opartej na wiedzy. Podstawą jej istnienia są zaś „właściwe regulacje gospodarcze i instytucjonalne; silnie rozbudowany kapitał ludzki, dynamiczna infrastruktura informatyczna oraz wydajny system wspierający innowacyjność”. Żaden z tych elementów nie może z kolei powstać i dalej się rozwi- jać bez sprawnego szkolnictwa wyższego1.

Książka Banku Światowego z 2007 roku, choć sama stara się wybiegać w przy- szłość, odwołuje się także do historycznych doświadczeń. Mają one przekonać o tym, że powiązanie gospodarki, rozwoju, działań politycznych i szkolnictwa wyższego nie jest odkryciem końca XX i początku XXI wieku. Wśród licznych przykładów takiej zależności wymienione są także trzy amerykańskie ustawy: ustawy Morrilla o nadaniach ziemi z roku 1862 i 1890 oraz ustawa Hatcha z 1887 roku2, które „mia- ły wspomóc rolnicze społeczności w rozwoju sposobów uprawy ziemi”, jak głosi

1 J. Salmi, The Challenge of Establishing World-Class Universities, The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank, Washington 2009, s. 2; J. Salmi i in., Constructing Knowledge Societies. New Challenges for Tertiary Education, The International Bank for Reconstruc- tion and Development/The World Bank, Washington 2002, s. 7–13 i 22.

2 Pierwsza ustawa Morrilla z dnia 2 lipca 1862 r., An Act Donating Public Lands to the Several States and Territories which May Provide Colleges for the Benefi t of Agriculture and Mechanic Arts (Ustawa przekazująca grunty publiczne niektórym Stanom i Terytoriom, które mogą utworzyć Koledże na użytek Rolnictwa i Mechaniki), ch. 130,12 Stat. 503, 7 U.S.C. 301 et seq.; Ustawa Hatcha z 2 marca 1887 r., An Act to Establish Agricultural Experiment Stations in Connection with the Colleges Established in Several States under the Provisions of an Act Approved July Second, Eighteen Hundred and Sixty-Two, and of the Acts Supplementary Thereto (Ustawa o utworzeniu rolniczych stacji eksperymentalnych, we współpracy z koledżami utworzonymi w niektórych stanach na podstawie przepisów ustawy przyjętej 2 lipca 1862 r.), ch. 314, 24 Stat. 440, 7 U.S.C. 361a et seq.; druga ustawa Morrilla z dnia 30 sierpnia 1890 r., An Act to Apply a Portion of the Proceeds of the Public Lands to the More Complete Endowment and Support of the Colleges for the Benefi t of Agriculture and the Mechanic Arts Established under the Provisions of an act of Congress Approved July Second, Eighteen Hundred and Sixty-Two (Ustawa o przekazaniu części zysków ze sprzedaży gruntów publicznych w celu pełniejszego uposażenia oraz wsparcia koledżów działających na rzecz rolnictwa i mechaniki, utworzonych na podstawie aktu Kongresu przyjętego 2 lipca 1862 r.), ch. 841, 26 Stat.417, 7 U.S.C. 322 et seq.

(8)

książka. Współczesne odwołanie się do dziewiętnastowiecznych rozwiązań dowodzi z jednej strony trwałości tamtych osiągnięć, skoro mogą być przywoływane w XXI wieku przez Bank Światowy jako przykład do naśladowania. Niestety dowodzą ró- nież pobieżnej znajomości zagadnienia. Autorzy bowiem ograniczają zakres ustawy do rolnictwa, podczas gdy miała ona w równej mierze służyć i technologii (ukrywa- nej wtedy pod nazwą mechanic arts) oraz podają zupełnie nieprawdziwe informacje, jakoby zgodnie z ustawą Morrilla każdy koledż otrzymał 90 000 akrów ziemi; w rze- czywistości była to minimalna ilość ziemi, jaką mógłby otrzymać pojedynczy stan3.

Taka prezentowana przez Bank Światowy dwoistość ujęcia – uznanie i ignorancja w jednym – nie jest niczym zaskakującym. Jeden z najwybitniejszych współczesnych historyków amerykańskiego szkolnictwa wyższego, John R. Thelin, profesor badań edukacyjnych Uniwersytetu Kentucky, wielokrotnie podkreślał, że nawet w samych Stanach Zjednoczonych panuje ogromny szacunek dla historycznych osiągnięć tam- tejszych koledżów i uniwersytetów przy jednoczesnej słabej znajomości rzeczywi- stych rozmiarów tych sukcesów. W przypadku instytucji tak bardzo pielęgnujących tradycje jak właśnie uniwersytety nie można pomijać historycznych doświadczeń:

one nadal wpływają na sposoby ich działania oraz na prowadzoną w Stanach Zjedno- czonych politykę wobec szkolnictwa wyższego4.

Nie ulega wątpliwości, że sytuacja amerykańskich uczelni w XXI wieku jest zu- pełnie inna niż 150 lat temu. Wynika to nie tylko z przemian, jakich doświadcza- ły same koledże i uniwersytety. W nie mniejszym stopniu przyczyniły się do tego okoliczności zewnętrzne – wszystko to, co dzisiaj można określić mianem polityki wobec szkolnictwa wyższego. W przypadku państwa federacyjnego, jakim są Stany Zjednoczone Ameryki, ten zewnętrzny ład akademicki stanowi wypadkową działań władzy federalnej, stanowej oraz lokalnej5.

Jedną z największych zmian zachodzących od końca ubiegłego wieku jest rosną- ce znaczenie fi nansowego wsparcia oraz uprawnień kontrolnych władzy federalnej.

W roku akademickim 2005/2006 uczelnie publiczne otrzymały od strony federacji

3 Sh. Yusuf, K. Nabeshima (red.), How Universities Promote Economic Growth, The International Bank for Reconstruction and Development/The World Bank, Washington 2007, s. 3.

4 J.R. Thelin, Higher Education and the Public Trough. A Historical Perspective [w:] E.P. St. John, M.D. Parson (red.), Public Funding of Higher Education. Changing Contexts and New Rationales, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2004, s. 21–25; idem, A History of American Higher Education, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2004, s. viii–xi; idem, Rudolph Rediscovered. An Introduc- tory Essay [w:] F. Rudolph, The American College & University. A History, The University of Georgia Press, Athens 1990, s. ix–xxiii.

5 Zob. R. Rybkowski, Upadek stopni – stopnie upadku. Problemy amerykańskiego szkolnictwa wyż- szego, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s. 86–104. W dostępnej w języku polskim publikacji wyda- nej przez Dyrekcję Generalną ds. Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej Zarządzanie szkolnictwem wyższym w Europie przetłumaczono angielski termin governance jako zarządzanie. W polskiej tradycji naukowej zarządzanie jest jednak terminem o odmiennym odcieniu znaczeniowym niż governance. Dla- tego, tak jak przyjmuje to Jerzy K. Thieme, w niniejszej publikacji będzie używany termin „ład”. Zob.

Zarządzanie szkolnictwem wyższym w Europie. Strategie, struktury, fi nansowanie i kadra akademicka, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009; Higher Education Governance in Europe. Poli- cies, Structures, Funding and Academic Staff, Eurydice, Brussels 2008; J.K. Thieme, Szkolnictwo wyższe.

Wyzwania XXI wieku. Polska, Europa, USA, Difi n SA, Warszawa 2009, s. 45–46.

(9)

9 Wstęp

wsparcie przekraczające 30 333 miliony dolarów, a prywatne – 19 683 miliony6. Przy czym sumy te nie uwzględniają pomocy przekazanej studentom za pośrednictwem programu stypendialnego Pell Grants, a która przekroczyła 13 miliardów dolarów7. W tym samym roku uczelnie zostały wsparte przez władze stanowe sumą 67 104 mi- lionów dolarów, a przez władze lokalne – bez mała 16 miliardów8. Wysokość zaan- gażowania federacji była już tylko nieznacznie mniejsza od wsparcia przekazanego przez władze stanowe. Z tego powodu już w latach 90. XX wieku powszechne stało się wśród prezydentów9 stanowych uczelni publicznych narzekanie: „Kiedyś byli- śmy utrzymywani przez stan. Potem byliśmy wspierani przez stan. A teraz po prostu znajdujemy się na terenie stanu”10.

To zaangażowanie władz federalnych nie pojawiło się znienacka. Na dzisiejszy kształt federalnej polityki wpłynęły przełomowe ustawy Kongresu: G.I. Bill czyli Servicemen Readjustment Act z 1944 roku, National Defense Education Act z 1958 roku czy Higher Education Act z 1965 roku (z późniejszymi nowelizacjami)11. Te osiągnięcia XX wieku nie mogłyby jednak zaistnieć, gdyby nie rozstrzygnięcia przy- woływane w cytowanej publikacji Banku Światowego. Dlatego należy prześledzić proces powstawania federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego, bo historia wpływa na teraźniejszość. Tym bardziej że pierwsza ustawa Morrilla nadal pozostaje w mocy i na jej podstawie działają stanowe uczelnie agrotechniczne, nawet na Ha- wajach i Alasce, które w 1862 roku jeszcze nie były częścią Stanów Zjednoczonych.

6 W amerykańskim systemie edukacyjnym można rozróżnić dwa zasadnicze typy uczelni ze wzglę- du na sposób jej utworzenia i późniejszego zarządzania: prywatne oraz publiczne. Uczelnie prywat- ne powstały jako rezultat działania prywatnych osób bądź instytucji (na przykład takich, jak związki wyznaniowe czy fundacje). Uczelnie publiczne zostały powołane do życia w wyniku działania władz publicznych: federalnych (np. US Military Academy w West Point, ale też i Howard University w stolicy kraju, Waszyngtonie), stanowych (np. State University of New York) czy lokalnych (np. City University of New York). Należy zauważyć, że niezależnie od reprezentowanego typu uczelnie mogą współcześnie korzystać z prywatnego i publicznego wsparcia. Zgodnie z obowiązującą ustawą Higher Education Act – wszystkie uczelnie muszą być zaaprobowane przez władze odpowiedniego stanu. Jedynie jednak szko- ły publiczne muszą w dużo większym zakresie podlegać amerykańskiemu prawu (w tym na przykład:

wolności wypowiedzi czy prawa do procesu). Zob. R. Rybkowski, Upadek…, s. 151–152; T.J. Zieliński, Państwo wobec religii w szkole publicznej według orzecznictwa Sądu Najwyższego USA, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 59–67.

7 Th.D. Snyder, S.A. Dillow, Ch.M. Hoffman, Digest of Education 2008, National Center for Education Statistics, Institute of Education Sciences, U.S. Department of Education, Washington 2009, s. 500 i 502; 2006–2007 Federal Pell Grant Program End-of-Year Report, Offi ce of Postsecondary Edu- cation, Washington 2007, http://www.ed.gov/fi naid/prof/resources/data/pell-2006-07/pell-eoy-06-07.pdf (dostęp: 20.04.2010).

8 T.D. Snyder, S.A. Dillow, Ch.M. Hoffman, op.cit., s. 496–497.

9 Amerykańskie określenie najważniejszego urzędnika uczelni – president – trudno przetłumaczyć inaczej niż prezydent właśnie. Funkcje polskiego rektora nie pokrywają się z zakresem uprawnień ame- rykańskiego prezydenta, dlatego w pracy będzie używany ten termin.

10 J. Thelin, Higher Education and the Public Trough, s. 36.

11 G.I. Bill, ustawa z dnia 22 czerwca 1944 r., The Servicemen’s Readjustment Act (Ustawa o ponow- nym przystosowaniu wojskowych), P.L. 78–346, 58 Stat. 284m; NDEA, ustawa z dnia 2 września 1958 r., The National Defense Education Act (Ustawa o edukacji na rzecz obrony narodowej), P.L. 85–864;

72 Stat. 1580; HEA, ustawa z dnia 8 listopada 1965 r., Higher Education Act (Ustawa o szkolnictwie wyższym), P.L. No. 89–329.

(10)

Jest jeszcze jeden powód, dla którego warto się zająć problematyką początków federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego – w lipcu 2012 roku mija dokładnie 150 lat od przyjęcia Ustawy przekazującej grunty publiczne niektórym Stanom i Te- rytoriom, które mogą utworzyć Koledże służące pożytkowi Rolnictwa i Mechaniki, czyli pierwszej ustawy Morrilla. W Stanach Zjednoczonych jest planowanych wiele konferencji i publikacji z tej okazji. Przeglądając jednak konferencyjne zaproszenia i zapowiedzi, widać, że skupiają się one na tej jednej ustawie i na płynących z niej korzyściach. Czasem tylko w uzupełnieniu przywoływana jest ustawa Hatcha i druga ustawa Morrilla. Nawet więc w USA, jak na to wskazuje od wielu lat John Thelin, brakuje próby spojrzenia na ustawę z 1862 roku w szerszym kontekście: wcześniej- szych prób stworzenia federalnej uczelni, relacji pomiędzy władzami stanowymi i federalnymi a uczelniami czy rosnącej świadomości związków pomiędzy wykształ- ceniem a rozwojem ekonomicznym. To, czego najbardziej brakuje, to spojrzenie na wspieranie szkolnictwa wyższego jako na element polityki właśnie, gdzie ścierać się mogą różne koncepcje i pomysły. Po 150 latach wszyscy, nawet autorzy z Banku Światowego, dostrzegają sukcesy federalnego zaangażowania. Powszechne uznanie zasług stworzonego na podstawie tych ustaw systemu publicznego szkolnictwa wyż- szego sprawia, że niewiele osób dzisiaj poważnie traktuje głosy krytyki, jakie poja- wiły się w toku dyskusji nad tymi ustawami.

Zbycie milczeniem weta prezydenta Jamesa Buchanana, który w 1859 roku od- rzucił pierwszą wersję ustawy Morrilla; pomijanie w dzisiejszych opracowaniach i dyskusjach obszernego uzasadnienia prezydenckiego weta prowadzi do zafałszo- wania obrazu sytuacji z połowy XIX wieku i nie pozwala na rzetelne docenienie osiągnięć ustawy. Tym bardziej że, jak to zostanie pokazane, wypowiedź Buchanana powróci po bez mała trzydziestu latach w toku dalszych dyskusji nad zmianą federal- nej polityki wobec szkolnictwa wyższego. To odwołanie się do wcześniejszej decy- zji prezydenta dowodzi, że proces formowania tej polityki był długotrwały i trudno uznawać, że zainteresowanie sprawami szkół wyższych pojawia się dopiero w cza- sach drugiej wojny światowej i później, jako odpowiedź na zewnętrzne wyzwania.

Federalna polityka wobec szkolnictwa wyższego powstała w toku długotrwałej ewolucji. Sukcesy, ale i niepowodzenia, doprowadziły do powszechnego przekonania, że konstytucyjne zobowiązanie Kongresu do działań na rzecz dobrobytu obywateli obejmować musi także dbanie o dostęp do nauki w uczelniach wyższych. Celem ni- niejszej pracy jest pokazanie, że już pod koniec XIX wieku władza federalna zobo- wiązała się do zapewniania stałego wsparcia szkolnictwa wyższego. Kolejne ustawy i programy XX wieku służyły doprecyzowaniu celów i sposobów realizowania tego wsparcia. Federalna polityka wobec szkolnictwa wyższego w Stanach Zjednoczonych powstała nie w wyniku jednorazowej decyzji administracji Franklina Delano Roose- velta, któremu zależało na przyjęciu ustawy G.I. Bill, ale była rezultatem wieloletnie- go procesu. W tym czasie, przez kolejne serie przybliżeń, jak by to ujął amerykań- ski politolog Charles Lindblom12, władza federalna wypracowała najskuteczniejszy

12 Ch.E. Lindblom, Policy Analysis, „The American Economic Review” 1958, vol. 48, nr 3, s. 300–

–301. Zob. także podrozdział 2.1. Modele kształtowania polityki publicznej Charlesa E. Lindbloma i Davida Eastona, s. 37.

(11)

11 Wstęp

i najbardziej akceptowalny model wspierania szkolnictwa wyższego: od pojedynczej instytucji, która miała kształcić elitę, po system niekoniecznie publicznych uczelni, administrowanych przez poszczególne stany i terytoria, oferujących dostępną eduka- cję. Tak postawiona teza wymaga odpowiedzi na trzy podstawowe pytania:

Jaki był powód, dla którego władza federalna w ogóle zdecydowała się na wspie- ranie szkolnictwa wyższego, chociaż konstytucja w ogóle nie wspomina edukacji?

Kwestia ta jest nierozerwalnie związana z dylematem ujmowania wyższego wy- kształcenia jako dobra prywatnego oraz dobra publicznego. Pod koniec XVIII wieku, a przede wszystkim w XIX wieku zaobserwowano powolne odchodzenie od trakto- wania edukacji jako prywatnej sprawy obywateli na rzecz poglądu, że jest to jeden z istotnych czynników warunkujących ekspansję terytorialną, a następnie rozwój go- spodarczy i polityczny kraju.

Za pomocą jakich środków władza federalna pragnęła wspierać szkolnictwo wyższe? Podobnie jak przesunął się akcent w traktowaniu wyższego wykształcenia z prywatnego na publiczne, tak widoczne staje się systematyczne dostrzeganie ko- nieczności wprowadzenia rozwiązań systemowych, a nie tylko doraźnych. Kongres w 1890 roku zdecyduje się ostatecznie na zapewnienie stałego wsparcia fi nansowego dla wyższych uczelni (choć wówczas tylko jednego, specyfi cznego typu).

Jak kształtowały się relacje między władzą federalną a stanami w odniesieniu do szkolnictwa wyższego? 10. poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych przeka- zuje władzy federalnej te uprawnienia, które są w niej zapisane. W czasie prac nad przyjęciem ustaw Morrilla oraz ustawy Hatcha wzajemna zależność stanów i władzy federalnej stanie się jednym z najistotniejszych elementów dyskusji. Przyjęta w XIX wieku odpowiedź, że Waszyngton ma prawo wspierać instytucje publiczne niejako po- nad stanami, stała się podstawą federalnej polityki publicznej USA w XX wieku. A do- tyczy to także takich ważnych w rozwoju programów, jak Nowy Ład F.D. Roosevelta.

Bez odpowiedzi na tak postawione pytania nie można w pełni zrozumieć i ocenić przemiany, jaka dokonała się w XIX wieku w zakresie federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego. A jednocześnie, jak wyraźnie wskazują na to dwaj amerykań- cy badacze: Michael D. Parsons oraz Edward P. St. John, dla pełnego zrozumienia funkcjonowania szkolnictwa wyższego niezbędne jest odwołanie się do osiągnieć politologii. Edukacja akademicka jest częścią życia społecznego, zależną nie tylko i wyłącznie od wykładowców i studentów. Jeśli na zmieniającą się sytuację amery- kańskiego szkolnictwa wyższego patrzy się jedynie z perspektywy historii edukacji (co jest najczęstszym sposobem), to tym samym pomija się jedne z najważniejszych czynników wpływających na jego kształt. Politologia, przez pokazanie mechani- zmów działania władz, daje metody i konstatacje niezbędne dla rzeczywistego zro- zumienia powodów powstania publicznego szkolnictwa wyższego w takim, a nie innym, kształcie. Prześledzenie początków federalnego zaangażowania w sprawy edukacji akademickiej stwarza też niepowtarzalną okazję dla lepszego uchwycenia sposobów działania Kongresu i Prezydenta na rzecz powszechnego dobrobytu13.

13 E.P. St. John, M.D. Parsons, Introduction [w:] E.P. St. John, M.D. Parsons, op.cit., s. 5 i 13.

O znaczeniu politologii dla badań szkolnictwa wyższego szerzej w rozdziale I Polityka a uczelnie – w stronę teorii, s. 27.

(12)

Niniejsza książka dotyczy polityki wobec szkolnictwa wyższego, dlatego poza obrębem zainteresowania pozostaną tak ważne kwestie, jak miejsce uczelni w syste- mie edukacyjnym Ameryki czy rozwój nowych programów oraz metod nauczania, które ostatecznie doprowadzą do międzynarodowego sukcesu Stanów Zjednoczo- nych na tym polu. Pominięta zostanie także historia powoływania uczelni wojsko- wych, chociaż od samego początku bezsprzecznie podlegały one władzy federalnej.

Brak tych uczelni wynika z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze – kształ- cenie korpusu ofi cerskiego traktowano jako oczywisty warunek tworzenia sprawnej armii, dlatego powszechnie godzono się na powołanie uczelni wojskowej (pytaniem pozostawało, w jakim kształcie). Po drugie – między innymi ze względu na prace wojskowych – historyków – federalne wspieranie tego typu uczelni jest już dobrze opracowane i nie wymaga kolejnych, pogłębionych badań14.

W opracowaniu pominięto także problematykę kształtowania polityki badawczo- -naukowej, rozumianej jako rozwiązania mające na celu wspieranie badań nauko- wych sensu stricto. Powstanie i działanie Smithsonian Institution, będącej instytucją federalną z siedzibą w Waszyngtonie, jest najlepszą ilustracją tego, że badania nauko- we nie musiały ograniczać się tylko do wyższych uczelni i że od XIX wieku fi nanso- wanie badań i szkolnictwa wyższego traktowano oddzielnie. Nie ulega wątpliwości, że prześledzenie polityki naukowej Stanów Zjednoczonych (federalnej i stanowej) zasługuje na zbadanie. Jest to jednak tematyka na tyle obszerna, obejmująca powoły- wanie i funkcjonowanie narodowych oraz stanowych instytutów badawczych, że na- wet pobieżne ich zaprezentowanie musiałoby przybrać formę oddzielnej monografi i.

OMAWIANE ZAGADNIENIA

Przyjęty zakres czasowy: 1787–1890 pozwala na pokazanie zmiany stosunku władzy federalnej do całego systemu szkolnictwa wyższego od początków istnienia federacji do przyjęcia drugiej ustawy Morrilla, czyli Ustawy o przekazaniu części zysków ze sprzedaży gruntów publicznych w celu pełniejszego uposażenia oraz wsparcia ko- ledżów działających na rzecz rolnictwa i mechaniki, utworzonych na podstawie aktu Kongresu przyjętego 2 lipca 1862 roku. Dzięki temu można zobaczyć, w jakim kon- tekście po raz pierwszy poruszono sprawy szkolnictwa wyższego i jak rozumiano jego potrzeby i możliwości wspierania. Druga ustawa Morrilla oznacza także zam- knięcie etapu formowania federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego, bo tym aktem Kongres nie tylko dopuszcza, ale i zobowiązuje się do zapewnienia corocz-

14 Zob. W.P. Leeman, The Long Road to Annapolis. The Founding of the Naval Academy and the Emerging American Republic, University of North Carolina Press, Chapel Hill 2010; S.E. Ambrose, Duty, Honor, Country. A History of West Point, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1999; J.L. Morrison,

„The Best School in the World”. West Point, the Pre-Civil War Years, 1833–1866, Kent State University Press, Kent 1986; Th.J. Crackel, West Point. A Bicentennial History, University Press of Kansas, Law- rence 2002; E.C. Boynton, West Point and Its Military Importance during the American Revolution, and the Origin and Progress of the United States Military Academy, D. Van Nostrand, New York 1864.

(13)

13 Wstęp

nego fi nansowego wsparcia publicznych uczelni kształcących przyszłych farmerów i obsługę techniczną niezbędną dla rozwoju amerykańskiego przemysłu.

Niniejsza monografi a składa się z pięciu rozdziałów oraz zakończenia stano- wiącego podsumowanie dokonanych ustaleń. Pierwszy rozdział jest poświęcony przeglądowi teorii możliwych do wykorzystania przy wyjaśnianiu zasad tworzenia i prowadzenia polityki wobec szkolnictwa wyższego. Jednym z najważniejszych problemów związanych z tym zagadnieniem jest fundamentalne pytanie, na które do dzisiaj nie ma jednoznacznej odpowiedzi: dlaczego państwo i reprezentujące je legalne władze w ogóle powinny zajmować się sprawami szkolnictwa wyższego.

Potraktowanie dostępu do studiów oraz prowadzenia badań jako elementu polityki publicznej jest tylko częściowym wytłumaczeniem. Bo dalej pytaniem pozostaje, na ile zdobywanie wykształcenia i poszerzanie wiedzy jest dobrem publicznym (a więc i zasługującym na publiczne wsparcie), a na ile dobrem prywatnym (przede wszyst- kim przynoszącym korzyści poszczególnym absolwentom). Analiza dylematów trak- towania wykształcenia jako dobra publicznego albo prywatnego rozpoczyna rozdział Polityka a uczelnie – w stronę teorii, odwołując się przede wszystkim do wyników badań dwóch ekonomistów: Howarda R. Bowena oraz Waltera McMahona.

Ujęcie polityki wobec szkolnictwa wyższego jako elementu polityki publicznej pozwala na wykorzystanie teorii Brunona Freya, który analizował determinanty cyklu rozwoju dobra prywatno-publicznego z wyraźnym wskazaniem miejsca dla interwencji władzy publicznej. Podobne zainteresowania wykazywali dwaj poli- tolodzy: Charles Lindblom oraz David Easton, którzy próbowali wyjaśnić proces podejmowania decyzji politycznych oraz wskazać czynniki, które sprawiają, że są podejmowane takie, a nie inne, decyzje. Publikacje Malcolma Tighta oraz Richarda Richardsona dotyczą wprost metod prowadzenia badań nad systemem szkolnictwa wyższego, w tym i w zakresie polityki wobec szkolnictwa. W ich pracach można odnaleźć przegląd najważniejszych teorii, metod oraz metodologii możliwych do za- stosowania także i w odniesieniu do formowania federalnej polityki w tym zakresie.

Ciekawym punktem wyjścia dla zrozumienia istoty polityki publicznej w ogól- ności jest koncepcja sformułowana przez Woodrowa Wilsona. Co jeszcze ważniejsze – założenia jego teorii zostały opublikowane w 1887 roku, a więc w czasie kiedy nadal tworzono podwaliny pod federalną politykę wobec szkolnictwa wyższego.

Esej Wilsona, The Study of Administration, jest nowatorską jak na owe czasy próbą pokazania, że działania na rzecz dobra publicznego powinny zostać oddzielone od bieżącej polityki i dlatego powinny stać się domeną niezależnej administracji.

Spośród prac odnoszących się bezpośrednio do polityki wobec szkolnictwa wyż- szego, mogących w największym stopniu przyczynić się do lepszego zrozumienia formowania federalnego modelu wspierania uczelni i badań naukowych, najważniej- sze są dzieła autorstwa Howarda R. Bowena, Edwarda P. St. Johna, Michaela D. Par- sona, Richarda Richardsona oraz Malcolma Tighta. Dzięki prowadzonym przez nich badaniom można kompleksowo spojrzeć na sprawy wzajemnej zależności polityki i szkolnictwa wyższego i dzięki temu łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego władza federalna zdecydowała się na wykorzystanie edukacji jako narzędzia wspie- rania rozwoju kraju, oraz dlaczego wykorzystano takie, a nie inne, rozwiązania.

(14)

Rozdział drugi, Czasy kolonialne – powstanie pierwszych uczelni i ich relacje z władzami, stanowi syntetyczne ujęcie formowania się uczelni oraz zmiany ich miej- sca w porządku prawnym, politycznym i społecznym od powstania pierwszego ko- ledżu w 1636 roku do lat 20. XIX wieku. Na przykładzie pięciu szkół: Harvard, Yale, College of William and Mary, King’s College in New York (dzisiejszy Columbia University in the City of New York) oraz Dartmouth College jest pokazany proces kształtowania się zewnętrznego ładu akademickiego w USA. Każda z tych uczelni powstała jako instytucja publiczna mająca za zadanie służyć dobrobytowi kolonii, nawet jeśli ten cel był rozumiany przede wszystkim w kontekście religijnym – jako kształcenie duchownych. Sposób sprawowania nadzoru nad uczelniami oraz fi nan- sowania ich działalności nie pozostawia wątpliwości, że używając dzisiejszych kate- gorii należałoby je określić jako publiczne. Spośród uczelni powołanych w czasach kolonialnych zostały pominięte University of Pennsylvania (powołany w 1740 roku jako Academy of Philadelphia), Princeton University (1746, College of New Jersey), Brown University (1764, Rhode Island College) oraz Rutgers University (1766, Queen’s College). Podstawowym powodem ich pominięcia jest to, że drogi ich roz- woju zasadniczo powieliły dzieje omawianych pięciu szkół. Dodatkowo University of Pennsylvania rozpoczął działalność jako akademia, co ówcześnie sytuowało go poniżej szkół wyższych, Rutgers w swoich początkach miał ogromne trudności fi - nansowe i pozostawał w stanie marazmu do momentu przejęcia szkoły przez władze stanu New Jersey. Zaś Princeton i Brown, ze swoimi religijnymi afi liacjami bliskie były modelowi Harvardu i Yale.

Spośród omawianych szkół szczególnie ciekawe są dwa przypadki królewskich koledżów: powstałych decyzją króla, mających za zadanie wspierać angielską admi- nistrację w brytyjskich koloniach w Ameryce Północnej. College of William and Mary pozostał jednak do dzisiaj uczelnią stanową, kulisy oddzielenia King’s College in New York od władzy stanowej stanowią natomiast doskonałą ilustrację procesu typowego dla większości uczelni mających swoje początki jeszcze w czasach kolonialnych.

Taki rodzaj historycznego wstępu jest niezbędny dla zrozumienia kontekstu two- rzenia federalnej polityki, choćby z tego względu, że w późniejszych dyskusjach kongresmeni wielokrotnie będą odwoływać się do działających z sukcesem szkół.

Poza tym, jak podkreślają to badacze we wszystkich krajach, uczelnie bardzo mocno są zakorzenione w tradycji i na ich dzisiejsze decyzje często wpływają rozwiązania przyjęte ponad sto lat temu.

Narodowy Uniwersytet Stanów Zjednoczonych to rozdział poświęcony przed- stawieniu pierwszego przejawu federalnego zainteresowania sprawami szkolnictwa wyższego. Już w czasie debaty nad kształtem konstytucji padła propozycja, by za- wierała ona także szczegółowe uprawnienie Kongresu do „utworzenia uniwersytetu, do którego kandydaci byliby przyjmowani bez względu na wyznawaną religię”. Pro- pozycja została odrzucona, bo panowało przekonanie, że stworzeniem takiej szkoły w przyszłej stolicy kraju powinna się zająć jej legalna władza, czyli właśnie Kongres.

Propozycja utworzenia centralnej, federalnej instytucji szkolnictwa wyższego, która miała służyć kształceniu przygotowanych do życia w demokratycznym państwie obywateli, powróciła za sprawą pierwszego prezydenta – George’a Washingtona.

(15)

15 Wstęp

Wielokrotnie w swoich wystąpieniach przed Kongresem wskazywał na konieczność utworzenia narodowego uniwersytetu oraz uczelni wojskowych. W swoim zaanga- żowaniu posunął się na tyle daleko, że przekazał posiadane udziały w Potomac River Company na rzecz utworzenia przyszłej szkoły. Dopiero po odejściu Washingtona z urzędu Kongres podjął dyskusję nad utworzeniem National University in the Fede- ral District, dyskusję, która nie doprowadziła do żadnego rozstrzygnięcia.

Za czasów prezydenta Jamesa Madisona idea utworzenia federalnego uniwersyte- tu powróciła, ponownie to władza wykonawcza była inicjatorem starań o powstanie takiej uczelni. Propozycje Madisona doczekały się konkretniejszych konsekwencji.

W toku dyskusji w 1821 roku zgłoszono projekt ustawy o utworzeniu narodowe- go uniwersytetu, który jednak ostatecznie upadł. Idea stworzenia specjalnej uczelni nastawionej na kształcenie obywateli federacji powróciła po zakończeniu wojny se- cesyjnej, ale spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem władz wielu uczelni pry- watnych. Co więcej, powstały system stanowych koledżów agrotechnicznych był już wtedy traktowany jako realizacja pierwotnego pomysłu stworzenia federalnej insty- tucji zapewniającej naukę na poziomie szkół wyższych.

W kolejnym rozdziale, Ziemia dla szkół, omówiono proces powstawania pierw- szego uwieńczonego sukcesem rozwiązania o przekazywaniu federalnego wsparcia dla szkolnictwa wyższego. Wywodząca się jeszcze z czasów Konfederacji i Wie- czystej Unii koncepcja wykorzystania ziemi dla tworzenia podwalin dla dobroby- tu przyszłych stanów została rozwinięta w projekcie stworzonym przez Jonathana B. Turnera. Ten profesor z Illinois zaproponował stworzenie systemu „uniwersyte- tów przemysłowych”, które w poszczególnych stanach miały zapewnić przygoto- wanie kompetentnych pracowników dla rozwijającego się rolnictwa i przemysłu.

Pomysł Turnera stał się następnie podstawą projektu ustawy zgłoszonej przez Justina Smitha Morrilla. Ten zasiadający w Izbie Reprezentantów przedstawiciel z Vermontu wielokrotnie zwracał się z prośbą, by rozpocząć dyskusje nad projektem. Ostatecz- nie do takiej dyskusji doszło w 1859 roku. Pokazała ona, jakie wątpliwości budzi- ło wykorzystanie federalnych zasobów dla wsparcia publicznych, w tym wypadku stanowych, instytucji. Argumenty dotyczyły konstytucyjności takiego działania, sto- sowności używania federalnych zasobów wobec innych potrzeb oraz ewentualnych korzyści, jakie miało przynieść państwu i społeczeństwu szkolnictwo agrotechnicz- ne. Projekt został przyjęty w Kongresie, ale potem zawetował go prezydent James Buchanan. Prezydenckie weto zostało oparte na bardzo szczegółowej argumentacji, a podstawowy zarzut dotyczył uzurpowania przez władzę federalną nadmiernych uprawnień, które wprost nie zostały zapisane w Konstytucji.

W czasie trwania wojny secesyjnej Justin Morrill po raz kolejny zgłosił projekt ustawy. Pomimo jednak nieobecności niechętnego ustawie Południa, Izba Reprezen- tantów w ogóle nie chciała rozpocząć prac na projektem. Dlatego Morrill popro- sił senatora Benjamina Wade’a, by przedstawił niemal identyczny projekt w Sena- cie w 1861 roku. To tam doszło do dyskusji, choć już nie tak burzliwej jak w roku 1859, i ustawa została przyjęta. Izba Reprezentantów zaaprobowała projekt Wade’a i 2 lipca 1862 roku prezydent Abraham Lincoln podpisał ustawę. Tym samym po raz pierwszy w historii mogło dojść do skutku wykorzystanie federalnego wsparcia na rzecz funkcjonowania wyższych uczelni.

(16)

Ustawa Wade’a, znana jednak jako pierwsza ustawa Morrilla, była dopiero po- czątkiem federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego. W 1862 wykorzystano leżącą odłogiem ziemię jako zasoby, które posłużyły do utrzymywania założonych przez stany i terytoria uczelnie agrotechniczne. Wkrótce przykłady krajów europej- skich wykazały, że uczelnie bez odpowiednio wyposażonych rolniczych stacji ba- dawczych (albo inaczej – farm eksperymentalnych) oraz bez stałego fi nansowego wsparcia nie mogą w wystarczającym stopniu przyczyniać się do rozwoju rolnictwa.

Kolejny rozdział, Nie tylko ziemia, omawia losy dwóch inicjatyw: ustawy Hatcha z 1887 roku oraz drugiej ustawy Morrilla z roku 1890 (Morrill zasiadał już wówczas w Senacie). Najważniejszą nowością obydwu ustaw była zgoda na coroczne fi nanso- we wsparcie publicznych uczelni. O ile ustawa z 1862 roku wiązała się z jednorazo- wym uposażeniem uczelni i zabezpieczeniem ich w ten sposób na przyszłość, o tyle od 1887 roku akceptowano ideę ciągłego zaangażowania.

Jeszcze wyraźniej uwidoczniło się to w drugiej ustawie Morrilla, której zasad- niczym celem było zapewnienie dostępu do wyższego wykształcenia potomkom dawnych niewolników, czyli Afroamerykanom. W czasie senackich dyskusji nad ustawą dowodzono, że dzięki jej wprowadzeniu będzie możliwe otwarcie nowych miejsc na studiach, rozszerzenie oferty badawczej i dydaktycznej oraz zapewnie- nie szerszego dostępu za pomocą stypendiów. Co ciekawe – także w XXI wieku władza federalna nadal podejmuje działania na tych czterech polach. I podobnie jak w 1890 roku dokonuje tego za pomocą corocznie akceptowanego fi nansowe- go wspierania szkolnictwa wyższego. Z tego powodu należy uznać, że trzy przyjęte w XIX wieku ustawy otworzyły drogę do dzisiejszej federalnej polityki wobec szkol- nictwa wyższego.

Zamykające niniejszą publikację Zakończenie stanowi podsumowanie przepro- wadzonych badań. Szczególnie istotne jest ukazanie tworzenia federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego w Stanach Zjednoczonych jako procesu, w którym wiele mniej i bardziej udanych pomysłów i zabiegów doprowadziło do trwałego za- angażowania Waszyngtonu w sprawy studiów i badań naukowych. Najważniejsza przemiana polega na odejściu od wizji jednostkowej uczelni, która miała się stać rodzajem centralnego uniwersytetu, na rzecz systemu wspieranych publicznych instytucji. Drugim najważniejszym osiągnięciem XIX wieku jest zaakceptowa- nie ciągłego fi nansowego zaangażowania, które uczelniom pozwoliło na spokojne funkcjonowanie nie tylko w XIX wieku, ale aż po dzisiejsze czasy. Ostatnim, najważ- niejszym osiągnięciem etapu tworzenia federalnej polityki jest zdefi niowanie zasad współpracy władzy federalnej i stanowej w tym zakresie. Uznanie konstytucyjności ustaw Morrilla i Hatcha umożliwiło późniejsze działania na rzecz wsparcia innych instytucji publicznych, nie tylko szkół wyższych.

Integralną część pracy stanowią cztery załączniki. Są to przetłumaczone teksty trzech przyjętych ustaw oraz uzasadnienie weta prezydenta Jamesa Buchanana. Do tej pory nie zostały one przetłumaczone na język polski, a bez zapoznania się z nimi nie sposób należycie ocenić wagi przyjętych rozstrzygnięć oraz zrozumieć istoty prowadzonych w XIX wieku dyskusji nad słusznością federalnego zaangażowania w sprawy szkolnictwa wyższego.

(17)

17 Wstęp

PRZEGLĄD DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ

Trzej amerykańscy autorzy – John Thelin, Edward P. St. John oraz Michael D. Par- sons – dowodzą, że w amerykańskich publikacjach dotyczących rozwoju szkolni- ctwa wyższego w tym kraju łatwo można dostrzec lekceważący stosunek do osiąg- nięć wyników badań nauk społecznych. Thelin, w artykule Higher Education and the Public Trough: A Historical Perspective, wykazał, że nadal brakuje kompleksowych opracowań, które pomogłyby zrozumieć proces przemiany amerykańskiej (nie tylko federalnej) polityki wobec szkolnictwa wyższego. A tylko biorąc pod uwagę zarów- no rozwój samych uczelni, jak i działania władz, można wyjaśnić tajemnicę sukcesu amerykańskich szkół15. St. John i Parsons podkreślali zaś, że badania i teorie wyjaś- niające przemiany polityki wobec szkolnictwa wyższego są w dalszym ciągu nawet w samych Stanach Zjednoczonych bardzo słabo opracowane. W gronie badaczy do- minuje sposób ujęcia polegający na skupieniu się na zagadnieniach ściśle związa- nych z edukacją (programy nauczania, pedagogika, losy absolwentów), pomija się zaś możliwe do wykorzystania ustalenia politologii16.

Problematyka związków pomiędzy polityką federalną a amerykańskim szkol- nictwem wyższym, szczególnie ich historyczny rozwój, nie jest należycie zbadana i opisana. Dzieło History of Higher Education pod redakcją Harolda S. Wechslera oraz Lestera F. Goodchilda, stanowiące podstawę każdego kursu historii amerykań- skiej edukacji akademickiej, sprawom polityki poświęca niewiele miejsca. Z tych wydarzeń, które miały związek z polityką i zostały dokładniej omówione, można tam przeczytać jedynie o Sprawie Dartmouth, która rozstrzygnęła zasady interpretowania autonomii prywatnych (choć nie tylko) uczelni17.

Dla zrozumienia kontekstu powstania pierwszej ustawy Morrilla bardzo cenną pomocą jest praca Edmunda Jamesa z 1910 roku: The Origin of the Land Grant Act of 1862 (The So-called Morrill Act) and Some Account of its Author: Jonathan B. Turner. Autor, sam związany ze stanem Illinois, wykazywał, że w dyskusjach nad zasługami Justina Smitha Morrilla niemal całkowicie pomija się osobę Jonatha- na Turnera. Ten działający w Illinois profesor wykazał się w latach 50. XIX wieku ogromnym zaangażowaniem we wspieraniu idei powołania „uniwersytetu przemy- słowego”. Początkowo pomysł ten miał się ograniczać tylko do tego jednego stanu, ale wkrótce uznano, że takie „uniwersytety przemysłowe” powinny powstać w każ- dym ze stanów. Przy dbałości o szczegółowe zaprezentowanie zasług Turnera au- tor niepotrzebnie dyskredytuje działania Morrilla. Wynika to między innymi z tego,

15 J.R. Thelin, Higher Education…, s. 23.

16 E.P. St. John, M.D. Parson, Introduction, s. 5.

17 H.S. Wechsler, L.F. Goodchild (red.), The History of Higher Education. Second Edition, Simon

& Schuster Custom Publishing, Boston 2007. W pracy korzystano z drugiego wydania tej publikacji z serii ASHE Reader Series. Nowsze, trzecie wydanie, z 2008 roku zawiera pewne zmiany, ale znajdują się one w części dotyczącej XX wieku. ASHE (Association for the Studies of Higher Education) to naj- ważniejsze amerykańskie towarzystwo naukowe zajmujące się badaniami nad szkolnictwem wyższym.

(18)

że James nie dostrzegał znaczenia politycznego zaangażowania dla powodzenia fe- deralnego wspierania edukacji agrotechnicznej18.

George N. Rainsford opublikował w 1972 roku książkę teoretycznie w znacznym stopniu odpowiadającą tematyce niniejszej pracy – Congress and Higher Education in the Nineteenth Century. Rainsford na zaledwie 130 stronach tekstu w sposób bar- dzo pobieżny pokazał działania Kongresu na rzecz szkolnictwa wyższego. W odnie- sieniu do pierwszej ustawy Morrilla więcej miejsca poświęcił omówieniu uczelni, które dzięki niej powstały, niż procesowi tworzenia ustawy. Dyskusje nad przyjęciem tego aktu w 1862 roku zostały podsumowane w jednym akapicie, co nie oddaje rze- czywistego przebiegu obrad Kongresu19.

Wobec znaczenia Justina Smitha Morrilla dla rozwoju amerykańskiego szkolni- ctwa wyższego wprost zadziwiające jest, że powstało tak mało publikacji poświęco- nych jego osobie. W 1971 roku opublikowano książkę Williama Parkera, Life and Public Services of Justin Smith Morrill, ale po pierwsze jest to wznowienie książki z 1924 roku, a po drugie – Parker zajmuje się całą działalnością polityczną Mor- rilla i siłą rzeczy nie mógł sprawom szkolnictwa wyższego poświęcić wystarczają- co dużo miejsca20. W 1999 roku Coy F. Cross wydał książkę Justin Smith Morrill.

Father of the Land-Grant Colleges. Ta publikacja zdecydowanie pełniej pokazuje dokonania Morrilla w sprawach związanych z przygotowaniem i przegłosowaniem ustaw z 1862 i 1890 roku. Autor jednak skupia się na życiu prywatnym kongresmena z Vermontu, zapominając o tym, że o powodzeniu inicjatyw ustawodawczych zade- cydowała polityczna współpraca. To dzięki takiej współpracy z senatorem Benjami- nem Wade’em pierwsza ustawa została przyjęta jako projekt senacki, a nie w wer- sji złożonej przez samego Morrilla. Książka Crossa jest więc portretem sprawnego członka Izby Reprezentantów, a potem Senatu, ale nie staje się analizą federalnej polityki wobec uczelni21.

W porównaniu z wcześniej omówionymi pracami, książka Rogera Williamsa The Origins of Federal Support for Higher Education. George W. Atherton and the Land- -Grant College Movement jawi się jako dzieło zdecydowanie bardziej kompeten- tne i kompletne. Autor stara się pokazać, jak George Atherton, pierwszy prezydent Pennsylvania State University, zaangażował się w działania o charakterze politycz- nym, by zapewnić dalsze wsparcie dla uczelni agrotechnicznych. Autor opisuje ku- lisy spotkań z kongresmenami, z politykami stanowymi i w końcu z prezydentami innych uczelni, które miały doprowadzić do kolejnych ustaw, w tym ustawy Hatcha.

Używając amerykańskiej terminologii, Williams analizuje zaangażowanie Athertona w policy-making, czyli proces tworzenia polityki przez zaangażowanych w jej kształ-

18 E.J. James, The Origin of the Land Grant Act of 1862 (The So-called Morrill Act) and Some Account of its Author: Jonathan B. Turner, University of Illinois Press, Urbana–Champaign 1910.

19 G.N. Rainsford, Congress and Higher Education in the Nineteenth Century, University of Tennes- see Press, Knoxville1972.

20 W.B. Parker, The Life and Public Services of Justin Smith Morrill, Houghton Miffl in Company, Boston 1924; idem, The Life and Public Services of Justin Smith Morrill, Da Capo Press, New York 1971.

21 C.F. Cross, Justin Smith Morrill. Father of the Land-Grant Colleges, Michigan State University Press, East Lansing1999.

(19)

19 Wstęp

towanie ludzi. Jednocześnie skupia się na zasługach Athertona, co sprawia, że cało- ściowe spojrzenie na federalną politykę wobec szkolnictwa wyższego jest w znacz- nej części pominięte22.

Zdecydowanie mniej publikacji poświęconych zostało idei stworzenia federalne- go uniwersytetu, który miał się stać centralną instytucją kształcącą absolwentów na potrzeby młodego państwa amerykańskiego. Istnieje tylko jedno całościowe opraco- wanie autorstwa Davida Madsena – The National University: Enduring Dream of the USA opublikowane w 1966 roku. Ta niezbyt obszerna (178 stron) książka stara się przybliżyć kontekst dyskusji w Kongresie na temat ewentualnego utworzenia takiej szkoły. Autor skupia się jednak przede wszystkim na zaprezentowaniu samej idei narodowego uniwersytetu, a w dużo mniejszym stopniu na wyjaśnieniu politycznego znaczenia dyskusji i podjętych lub niepodjętych decyzji. Jak w zauważał w swojej re- cenzji Laurence Veysey, książka nie przyczynia się do poszerzenia wiedzy o polityce publicznej Stanów Zjednoczonych w ciągu pierwszego wieku istnienia tego kraju23.

Oprócz tej jednej pozycji książkowej powstały artykuły analizujące przyczyny niepowodzenia idei utworzenia narodowego, federalnego uniwersytetu. Prace te jednak stają się często przykładem pobieżnego traktowania tej tematyki. Autorzy niejednokrotnie popełniają błędy w chronologii wydarzeń, bywa nawet, że zmie- niają pisownię dokumentów, by wyglądały na starsze, niż były w rzeczywistości.

A co najważniejsze – pomimo zawartych w tytułach zapowiedzi – autorzy niemal nie zauważają, że prowadzone w Kongresie dyskusje, wysuwane przez prezydentów propozycje zawsze znajdują oparcie w szerszym kontekście politycznym: ideologii reprezentowanych przez dyskutantów oraz wydarzeń rozgrywających się w młodej republice24.

Spośród opracowań historii amerykańskiego szkolnictwa wyższego dla badań nad powstawaniem federalnej polityki szczególnie istotnych jest zaledwie kilka prac.

John S. Whitehead opublikował książkę omawiającą kształtowanie relacji pomiędzy uczelniami a władzami stanowymi – The Separation of College and State; Columbia, Dartmouth, Harvard, and Yale, 1776–1876. Na przykładzie tytułowych koledżów Whitehead przeanalizował, w jaki sposób uczelnie te przestały pełnić funkcje uczelni publicznych (a takimi były w czasach kolonialnych) i stały się szkołami prywatnymi.

Przywołany Dartmouth College jest też szczególnie ważny dla pokazania kształtowa- nia zasady autonomii amerykańskich prywatnych uczelni, bo rozstrzygnięcie w pro- cesie Dartmourth przeciwko Woodwordowi z 1819 roku do dzisiaj jest podstawą in-

22 R.L. Williams, The Origins of Federal Support for Higher Education. George W. Atherton and the Land-Grant College Movement, Pennsylvania State University Press, University Park 1991.

23 D. Madsen, The National University. Enduring Dream of the USA, Wayne State University Press, Detroit 1966; L.R. Veysey, The National University. Enduring Dream of the USA. By David Madsen,

„The Journal of American History”, 1967, vol. 54, nr 2, s. 395–396.

24 E. B. Wesley, Proposed: the University of the United States, University of Minnesota Press, Min- neapolis 1936; M. Trow, In Praise of Weakness. Chartering, the University of the United States, and Dartmouth College, „Higher Education Policy” 2003, vol. 16, s. 9–26; The Fate of Washington Bequest to a National University, George Washington University, Offi ce of the University Historians, Washington 1966; A. Castel, The Founding Fathers and the Vision of a National University, „History of Education Quarterly” 1964, vol. 4, nr 4, s. 280–302.

(20)

terpretowania niezależności szkół wyższych. Praca Whiteheada pomimo ogromnego wysiłku włożonego przez autora w przeszukiwanie licznych archiwów ma jednak istotne wady, wynikające przede wszystkim z tego, że nie jest on zainteresowany pokazaniem działań wobec uczelni jako elementu stanowej polityki. Dlatego wie- lokrotnie w tekście książki padają stwierdzenia typu: „stan podjął decyzję”, a bez wyjaśnienia, czy chodzi o decyzję legislatury czy gubernatora, czy wspólną decy- zję władzy wykonawczej i ustawodawczej, trudno zrozumieć wagę przyjętych roz- strzygnięć. Toczone w stanowych parlamentach dyskusje niejednokrotnie są stresz- czane w jednym zdaniu – dowodzi to rozpowszechnionego zwłaszcza w latach 70.

minionego wieku podejścia amerykańskich historyków, dla których ważniejsze były rezultaty prowadzonych polityk przez stany, niż sam sposób kształtowania polityki25.

Drugim bardzo ważnym autorem, który opisywał początki istnienia amerykań- skich uczelni w kontekście zmieniających się regulacji prawnych oraz kolonialnej, a potem stanowej polityki, jest Jurgen Herbst. Ten urodzony w Niemczech historyk po wyemigrowaniu do Stanów Zjednoczonych stał się jedną z najważniejszych po- staci w gronie badaczy dziejów amerykańskiej edukacji. Jego The History of Ame- rican Education z 1973 roku do dzisiaj jest jednym z najbardziej kompetentnych i kompletnych opracowań. Z zakresu szkolnictwa wyższego książka From Crisis to Crisis: American College Government, 1636–1819 w bardzo precyzyjny sposób opisuje zmiany funkcjonowania amerykańskich uczelni aż do momentu wydania wyroku w procesie Dartmouth przeciwko Woodwardowi. Okres omówiony przez Herbsta pokazał kształtowanie szkół wyższych jako samodzielnych instytucji mło- dej amerykańskiej republiki przy uwzględnieniu ich kolonialnych korzeni26. Także jego mniejsze pod względem objętości prace nadal są wzorem dokładności badań i dlatego opracowanie dotyczące początków powstawania koledżów na podstawie Northwest Ordinance staje się bardzo ważnym źródłem przy omawianiu początków wykorzystania nadań ziemi jako sposobu wspierania i przymuszania do tworzenia systemu publicznej edukacji akademickiej27.

Dzieła z zakresu teorii i praktyki amerykańskiej polityki wobec szkolnictwa wyż- szego są szerzej omówione w rozdziale Polityka a uczelnie – w stronę teorii. Na- leży jednak pamiętać, że powstające w XX i XXI wieku prace skupiają się przede wszystkim na współczesnych problemach, bo starają się doprowadzić do opracowa- nia najskuteczniejszych sposobów działania władz federalnych, stanowych i lokal- nych. Dlatego publikacje z ostatnich dekad często podejmują takie tematy, jak akcja afi rmatywna, powszechna dostępność do edukacji, edukacja nielegalnych imigran- tów, sposoby fi nansowania nauki czy metody kontrolowania jakości wykształcenia.

Większość z tych publikacji odwołuje się do historycznego doświadczenia Stanów

25 J.S. Whitehead, The Separation of College and State, Columbia, Dartmouth, Harvard, and Yale, 1776–1876, Yale University Press, New Haven 1973; J.S. Whitehead, J. Herbst, How to Think about the Dartmouth College Case [w:] H.S. Wechsler, L.F. Goodchild, op.cit., s. 162–172.

26 J. Herbst, From Crisis to Crisis. American College Government, 1636–1819, Harvard University Press, Cambridge1982; idem, The History of American Education, AHM Pub. Corp., Northbrook 1973.

27 J. Herbst, The Development of Public Universities in the Old Northwest [w:] F.D. Williams (red.), The Northwest Ordinance. Essays on Its Formulation, Provisions, and Legacy, Michigan State Univer- sity Press, East Lansing 1988, s. 97–127.

(21)

21 Wstęp

Zjednoczonych, ale jest to dokonywane w sposób na tyle pobieżny, że nie może przy- czyniać się do pogłębienia znajomości etapów tworzenia federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego.

W książkach z zakresu historii Stanów Zjednoczonych opublikowanych za oceanem łatwo zauważyć, że problematyka federalnego zaangażowania w sprawy szkolnictwa wyższego jest traktowana w sposób pobieżny. Dobrą tego ilustracją jest praca Page’a Smitha The Rise of Industrial America: A People’s History of the Post- -Reconstruction Era, w której w ogóle nie ma odniesienia do ustaw Morrilla czy Hatcha. George Brown Tindall razem z Davidem E. Shi w America. A Narrative History stwierdzają jedynie, że pierwsza ustawa Morrilla przyczyniła się do szybsze- go rozwoju gospodarczego Północy. John Garranty w swojej książce podsumowuje uczelnie agrotechniczne stwierdzeniem, że wszystkie one oferowały pełen wybór przedmiotów i wszystkie otrzymały dodatkowe wsparcie ze strony stanów. Inne in- stytucje stanowe także na tym skorzystały, gdyż opinia publiczna wyrażała rosnącą chęć wspierania ich działalności28.

Joseph Chamberlain Furnas w swoim dziele The Americans. A Social History of the United States 1587–1914, poświęcił uczelniom, które powstały, opierając się na ustawie Morrilla, nieco więcej miejsca. Dowodził, że oferowały one stosunkowo wy- soki poziom nauczania przy zdecydowanie niższych kosztach studiów. Pozwalało to nawet mniej majętnym, ambitnym rodzicom na posłanie ich dziecka na studia. A po czasy współczesne Land Grant Colleges zachowały swoją odrębność29.

W książce Seana Dennisa Cashmana America in the Gilded Age nazwisko Mor- rilla pojawia się przede wszystkim w kontekście jego ustawy o cłach z 1861 roku30. Do pierwszej i drugiej ustawy Morrilla oraz ustawy Hatcha autor odnosi się jako do narzędzi wykorzystanych przez władzę federalną do wspierania badań naukowych w zakresie rolnictwa (tym samym całkowicie pomija działania uczelni w zakresie techniki). Zagadnieniu temu poświęca jedynie siedem linijek tekstu31. W pięcioto- mowej pracy pod redakcją Andrzeja Bartnickiego oraz Donalda T. Critchlowa, Justin Morrill jest wymieniony w III tomie jedynie jako autor ustawy o cłach, które miały chronić amerykańskich producentów32.

Krzysztof Michałek w swoje książce Na drodze ku potędze poświęcił pierwszej ustawie Morrilla więcej miejsca. Zwracał uwagę na korzyści, jakie przyniosła usta- wa, podkreślając rozwój instytucji tego typu. Dla wsparcia ambicji poszczególnych stanów następowało „przekształcenie owych instytucji oświatowych w uniwersytety

28 Por. P. Smith, The Rise of Industrial America. A People’s History of the Post-Reconstruction Era, Penguin, New York 1990; G.B. Tindall, D.E. Shi, America. A Narrative History, W.W. Norton Company, New York 1992, s. 694; J.A. Garranty, The American Nation. A History of the United States Since 1865.

Second Edition, Harper & Row Publishers, New York 1971, s. 169–170.

29 J.C. Furnas, The Americans. A Social History of the United States, 1587–1914, G.P. Putnam’s Sons, New York 1969, s. 746–747.

30 S.D. Cashman, America in the Gilded Age. From the Death of Lincoln to the Rise of Theodore Roosevelt, New York University Press, New York 1993, s. 246 i 264.

31 Ibidem, s. 290.

32 A. Bartnicki, D.T. Critchlow (red.), Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tom III, Wydawni- ctwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 50.

(22)

dorównujące poziomem kształcenia, jak i przyjętymi rozwiązaniami organizacyjny- mi najlepszym uczelniom prywatnym”33.

Spośród książek polskich autorów, którzy odcisnęli największe piętno na niniej- szej pracy, za najważniejsze uważam Stany wobec polityki rządu federalnego Stanów Zjednoczonych Ameryki lat 1798–1830 Jolanty Aliny Daszyńskiej. Ustalenia autorki pokazujące zmianę w sposobie rozumienia uprawnień stanów wchodzących w skład federacji miały istotne znaczenie i dla mojej pracy. Wprawdzie najważniejsze dysku- sje w odniesieniu do szkolnictwa wyższego odbyły się w latach 50. i 60. XIX wie- ku, ale opierały się one na wcześniejszych debatach. A w czasie debaty nad ustawą Morrilla niezwykle ważne było ustalenie uprawnienia władzy federalnej do działań na rzecz ogólnego dobrobytu (general welfare), o czym dyskutowano już i wcześniej.

Dzięki pracy J.A. Daszyńskiej nie potrzeba przeprowadzać po raz kolejny analizy historii relacji pomiędzy federacją a stanami34.

Opublikowane w polskich czasopismach naukowych opracowania rzadko kiedy dotyczą historycznego rozwoju amerykańskich szkół wyższych. A już prawie wcale nie ma w nich odniesień do politycznego kontekstu ich działania. Jeśli bowiem au- torzy opisują uczelnie zza oceanu, to raczej w kontekście współczesności, szukając tam wzoru do wprowadzania ewentualnych zmian w Polsce i reformowania szkol- nictwa wyższego. Nawet jeśli przytaczane przykłady nie zawsze znajdują potwier- dzenie w amerykańskiej rzeczywistości. A jeśli publikacje powstające za oceanem mają wiele wskazanych niedostatków, trudno się dziwić, że w polskiej literaturze przedmiotu nie odnajdziemy prac odnoszących się bezpośrednio do procesu tworze- nia federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego.

Należy przy tym podkreślić, że dostępne w Polsce publikacje z zakresu historii Stanów Zjednoczonych Ameryki pozwalają na rzetelne zapoznanie się z procesem tworzenia, umacniania i rozwoju tego państwa. Dzięki istnieniu tych publikacji ni- niejsza książka skupia się tylko na tym, co jest jej zasadniczym celem – na pokazaniu procesu kształtowania federalnej polityki wobec szkolnictwa wyższego. Jednocześ- nie autor wierzy głęboko, że osoby zainteresowane poszerzaniem swej wiedzy bez trudu odnajdą odpowiednie źródła35. Tym bardziej że w bibliotekach instytutów zaj- mujących się badaniami nad USA bez trudu można odnaleźć liczne pozycje w języku

33 K. Michałek, Na drodze ku potędze. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1861–1945, Książka i Wiedza, Łódź 1999, s. 122–125.

34 J.A. Daszyńska, Stany wobec polityki rządu federalnego Stanów Zjednoczonych Ameryki lat 1798–1830, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.

35 Jako przykłady takich publikacji można podać: J.A. Daszyńska (red.), Konstytucja Stanów Zjed- noczonych Ameryki. Reminiscencje w 220. rocznicę uchwalenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkie- go, Łódź 2009; M. Gołębiowski, Dzieje kultury Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006; R. Kłosowicz, U.S. Marines jako narzędzie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008; R. Kłosowicz, Wojna amerykańsko- -brytyjska 1812–1814, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003; Z. Lewicki, Historia cywilizacji amerykańskiej. Era tworzenia 1607–1789, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009;

Z. Lewicki, Historia cywilizacji amerykańskiej. Era sprzeczności 1787–1865, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010; Z. Libiszowska, Tomasz Jefferson, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wroc- ław 1984; A. Mania, Department of State 1789–1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011; S.B. Oates, Lincoln, przeł. M. Ronikier,

(23)

Wstęp 23

angielskim prezentujące poszczególne okresy amerykańskiej historii czy też skupia- jące się dogłębnym przedstawieniu dokonań najważniejszych osób w historii USA, czego dobrym przykładem są biografi e prezydentów.

Z wymienionego powyżej powodu w dalszej części pracy będą podawane infor- macje biografi czne tylko o tych osobach, które nie są powszechnie znane. A i to – przy szczególnym uwzględnieniu tych wątków, które przyczyniły się do zwiększo- nej aktywności opisywanych postaci w działaniach na rzecz szkolnictwa wyższego bądź rozwoju amerykańskiego rolnictwa. W przygotowaniu biogramów niezwykle pomocny w przypadku osób zasiadających w Kongresie okazał się dostępny w in- ternecie Biographical Dictionary of the United States Congress, prowadzony przez Bibliotekę Kongresu36.

Oczywiście, niniejsza praca nie mogłaby powstać bez badań prowadzonych w bi- bliotekach i archiwach, zapewniających dostęp do historycznych dokumentów i pub- likacji. Ze względu na otrzymane stypendia najważniejszym źródłem informacji była dla mnie Bobst Library Uniwersytetu Nowojorskiego oraz Biblioteka Prawa tegoż uniwersytetu z posiadanymi przez nie zasobami dokumentów rządowych oraz mate- riałów dotyczących władz stanu Nowy Jork. Jeśli w którejś z tych dwóch bibliotek nie było potrzebnych materiałów, zawsze mogłem skorzystać z Biblioteki i Archi- wum New York Historical Society, które było bezcennym źródłem informacji o hi- storii przemian w stanie Nowy Jork.

W mojej pracy bezcenne były wydawnictwa periodyczne dokumentujące dzia- łania Kongresu Stanów Zjednoczonych. Wśród nich najważniejsze okazały się: An- nals of Congress. House of Representatives, Congressional Record, Journals of the Continental Congress, 1774–1789, Journal of the House of Representatives of the United States oraz Journal of the Senate of the United States of America, 1789–1873.

Dostępne w bibliotekach NYU raporty Kongresu stanowiły uzupełnienie niezbędne dla zrozumienia dyskusji nad sposobami wspierania szkolnictwa wyższego. Należy przy tym zauważyć, że część z tych materiałów jest dostępna w wersji elektronicznej, przygotowanej w ramach Memory Project Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczo- nych. Witryna A Century of Lawmaking37 może być dla każdego cennym źródłem dla prowadzenia samodzielnych badań. Podobnie cenne są strony internetowe władz stanowych, gdyż umożliwiają zapoznanie się ze stanowymi dokumentami (w tym z tekstami konstytucji i ustaw dotyczących szkół wyższych).

Przy cytowaniu dokumentów została przyjęta zasada, że w wypadku najistotniej- szych stwierdzeń w przypisie jest podawany tekst w języku angielskim, by łatwiej można było prześledzić podejmowane w dyskusjach wątki.

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991; I. Rusinowa, Jefferson a początki amerykańskiego systemu partyjnego (lata 1790–1800), Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1984.

36 Biographical Dictionary of the United States Congress, Offi ce of Art and Archives, Offi ce of the Historian, US Congress, Washington, http://bioguide.congress.gov/biosearch/biosearch.asp (dostęp:

20.07.2011).

37 A Century of Lawmaking for a New Nation, Library of Congress, Washington, http://memory.loc.

gov/ammem/amlaw/ (dostęp: 20.07.2011).

Cytaty

Powiązane dokumenty

Nie wiedziałem jednak, że potrzebna jest jakaś forma migawki, dzięki której obrazy zaczęłyby się poruszać.. DoDoHa: Z jakich swoich osiągnięć jest Pan

Do dorobku naukowego Profesora Augustyna Wosia nale Īy zaliczyü kierowa- nie zespo áem pracowników naukowych IERiGĩ opracowującym coroczne Analizy

Zbigniewa Golińskiego, Teresy Kostkiewiczowej, Krystyny Stasiewicz, Wydawnictwo DIG, Warszawa 2001, s.. W ogrodzie wolności [w:] Wyobraźnia

Pracując, studiował historię sztuki w UAM w Poznaniu, a następnie kontynuował studia pedagogiczne na Wydziale Humanistycznym UMCS w Lublinie, specjalizując się w zakresie

Adamczyk: Visual Feedback for Stuttering Therapy, Folia Phoniatrica, XXIInd World Congress of the International Association of Logopedics and Phoniatrics, August 9–14, 1992,

We can connect more then one production line with the bigger network of lines but we must carry more about security of networks because many systems are connected with the

1 Ranking pożyczek udzielanych przez SMS (oprac. własne na podst. Minimalna wysokość pożyczki to 100zł dla VIA SMS oraz Ekspres Kasa, dla dwóch pozostałych firm minimalna

14) „Evangelium vitae” – encyklika ocalenia współczesnej rodziny i świata. „Evangelium Vitae” – the Encyclical of Salvation for the Family and the World Today,