SOW, Warszawa 2010
Jadwiga Waniakowa
Uniwersytet Jagielloński Instytut Języka Polskiego PAN Kraków
POCHODZENIE I ZNACZENIE WYRAZU SZKULEPA
Pierwsze pośw iadczenie w yrazu szkulepa w języku polskim znajduje się u księ
dza Józefa Baki (1707-1780)1, jezuity, późnobarokow ego poety z czasów saskich w w ierszu Uwaga damom (1766)2:
A śmierć ślepa/ Jak szkulepa/ Nic nie zważa,/ Nie poważa [,..]3.
N astępnie w yraz ten w idzim y u Ignacego C hodźki (1794-1861)4 w cyklu Pam ięt
niki kwestarza (pierwsze w ydanie 1843-1845): „C zy to ja darm o m łodość m oję ta
kiej szkulepie zaprzedałem ?” (U wdowy). Cytat ten przytacza w swojej książce Alek
sander W alicki (1886: 370) z następującym kom entarzem : „N a Litwie tym w yrazem nazyw ają kobietę starą i szpetną. Jest to połajanka. M ówią: «A to przebrzydła szku
lepa!». Słow nikarze nie znają”. Rzeczywiście, leksem u tego b rak wówczas w słow
nikach języka polskiego5. Pierwszy notuje go Jan Karłowicz (SGP V s.v.): „Szkulepa
‘kobieta stara i szpetna na Litwie’”, cytując zresztą jedynie W alickiego w łaśnie6. Nic dziwnego, że potem szkulepa ‘kobieta szpetna i stara’ znalazła się w SW jako wy
raz gw arow y z lokalizacją u Ignacego Chodźki. Za SW p odał leksem ten w tymże
1 Jó z e f B ak a u ro d ził się n a B iałorusi, k ształcił się w A k ad e m ii W ileńskiej, potem n au czał w szk o łach jezuickich, a następn ie prow adził m isje d la ludu ziem i m iń sk iej i w ileń skiej (SPP s.v. B ak a Józef).
2 Z tom u Uwagi o śm ierci niechybnej [...], por. „W ybran a literatu ra” .
3 W arto zazn aczyć, że - p o z a tym pośw iad czen iem - nie w ystępuje on w kartotece Słow nika ję z y k a polskiego X V II i I połow y X V III wieku. In form ację tę u zy sk ałam d zięk i u p rzejm o ści ze sp o łu Słow nika i P an a dr. Ign acego M . D oliń skiego. B ard zo za n ią dzięku ję w ty m m iejscu.
4 P ow ieściop isarza i p am iętn ik arza, k tó ry całe życie sp ę d ził n a Litw ie (SPP s.v. Chodźko Ignacy).
5 Szkulepy próżn o p o szu k iw ałam u K n apskiego, Lindego SJP, w SW il, u M ączyń skiego, T rotza itd.
6 T rzeb a d o d ać, że - p o z a pośw iad czen iem ze sło w n ik a gw arow ego K arłow icza - w yraz nie w y
stępuje w kartotece Słow nika g w ar polskich, w ydaw an ego przez In sty tu t Języ k a P olskiego PAN. Z a m o ż liw ość spraw dzen ia tego dzięku ję b ard zo kierow n ik Z ak ład u D ialek tologii Polskiej, P ani prof. Joan n ie O koniow ej.
znaczeniu w raz z lokalizacją D oroszew ski SJP, z kw alifikatorem „daw ny” i bez okre
ślenia pochodzenia. I na tym się kończy „leksykograficzna” historia w yrazu w języ
ku polskim .
Sięgnąwszy do poradnika językowego A leksandra Łętowskiego (1915: 286), m o żem y przekonać się, że - podobnie ja k wcześniej W alicki - uw aża on szkulepę za wy
raz znany tylko na Litwie w znaczeniu podanym wyżej. Co ciekawe, przytacza p o nadto jeszcze inne znaczenie leksemu, mianowicie, w edług niego, szkulepa to także
‘chuda stara krowa lub koń’.
W yraz om awia też w swojej książce Zofia Kurzowa (1993: 436), pow ołując się na świadectwo jego używ ania w dialekcie w ileńskim okresu m iędzyw ojennego. Lek- sem występow ał tam wówczas w dwóch formach: szkulepa i szkulapa w znaczeniu
‘stary koń niezdolny do pracy’, czyli tym, które pośw iadcza Łętowski.
O kazuje się, że w yrazu szkulepa w znaczeniu ‘stara brzydka kobieta’ używ ał Sta
nisław M oniuszko (1819-1892). Pisze o tym ostatnio K arolina Jam rożek (2007: 178), om aw iając regionalizm y w słownictwie kom pozytora na podstaw ie jego listów 7. Cy
tat z M oniuszki, przytoczony przez autorkę, jest lapidarny: „Któż to ta baba? Mejer szkulepa\”s.
Podsum ow ując zatem krótko inform acje o leksemie w języku polskim , m oż
na stwierdzić, że należy on do północnokresowej leksyki gwarowej, m a dwa ogólne znaczenia: 1. ‘stare, chude, niezdolne do pracy zwierzę gospodarsk ie’, 2. ‘stara brzyd
ka kobieta’. Jest w w ysokim stopniu nacechowany em ocjonalnie (negatywnie): m a zabarwienie pejoratywne i pogardliwe.
Co ciekawe, w Polsce pojaw ia się sporadycznie nazw isko Szkulepa. Jak w ynika z poszukiw ań internetowych9, nosi je kilka osób w okolicach Brzegu na Śląsku, m oż
na więc wnosić, że są to potom kowie przesiedleńców z Kresów W schodnich. Fakt w ystępow ania takiego nazw iska nie dziwi, w szak - ja k ogólnie w iadom o - wiele na
zw isk pochodzi od pierwotnych nazw ekspresywnych czy pejoratywów.
D alsze poszukiw ania internetowe w skazują, że nazw isko Szkulepa w pisowni Skulepa bądź Шкулепа w ystępuje na Litwie (kilkanaście pośw iadczeń), na Łotwie (kilka poświadczeń), na Białorusi (wiele pośw iadczeń) i w Rosji (bardzo liczne p o św iadczenia)10. M ożna przypuszczać zatem, że w językach litewskim, białoruskim , rosyjskim , a m oże także łotew sk im ", istniał apelatyw skulepa.
7 Stan isław M on iuszko, ja k w iadom o, zw iązan y był z K resam i P ółn ocn o-W sch odn im i. Ja k przy p o m in a K aro lin a Jam ro żek (2007: 169), „u ro d ził się w U b ielu koło M iń sk a [...], gdzie sp ędził d zieciń stw o i w czesn ą m ło d o ść, następn ie dziew iętn aście lat [...] sp ędził w W iln ie”.
8 Por. R u d ziń sk i (1969: 84).
9 http://w w w .m oikrew ni.pl/m apa/kom pletny/szkulepa.htm l
10 Sy tu acja ta nie daje p o d staw do żadnych w niosków etym ologicznych, n ato m iast potw ierdza tezę, że w yraz m oże m ieć źró dło litew skie, b iało ru sk ie b ąd ź rosyjskie.
11 Tu trzeb a zdaw ać sobie spraw ę, że w ystępow an ie odapelatyw n ego n azw isk a na terenie jak ieg o ś k raju niekonieczn ie m u si św iadczyć - w zw iązku z m ig racjam i lu d n o ści (zw łaszcza n a ob szarze daw nej Rosji, a potem Z w iązku R adzieckiego) - o ob ecn o ści od p ow ied n iego ap elatyw u w d an y m języku.
Z kolei w arto zastanow ić się nad pochodzeniem om aw ianego w yrazu. W ystę
powanie geograficzne sugeruje, że szkulepa m oże pochodzić z litewskiego, białoru
skiego lub z rosyjskiego. M ożna też wstępnie założyć, że znaczeniem prym arnym badanego w yrazu było ‘stare, chude, niezdolne do pracy w gospodarstw ie zwierzę’, czyli ‘m arny koń; szkapa’12 lub na przykład ‘stara krowa’. Pewien paralelizm rozw o
ju sem antycznego (jednak niejako odw rotnie skierowanego) m ożna dostrzec w wy
branych gwarowych znaczeniach polskiego w yrazu babka ‘stara kobieta’, ale także przen. ‘stara krowa (bez rogów)’ z regionu rzeszow skiego i pińczowskiego oraz ‘stara klacz’ z tczewskiego i kościerskiego (SGP I 222-223).
Przejrzenie słowników białoruskich - literackiego oraz licznych dialektalnych i historycznych^ - daje rezultat negatywny: nie tylko nie natrafiłam na szkulepę, ale nawet nie znalazłam żadnego w yrazu, który m ógłby być pokrew ny lub wskazywać na jakikolw iek ślad w ystępow ania tego leksem u w białoru skim i4.
Przestudiowanie słowników rosyjskich również zakończyło się niepow odze
niem ^. C o niezwykle ciekawe, w yraz pojaw ia się jed n ak u rosyjskiego pisarza u ro dzonego w M oskwie, Alekseja Rem izova (1877-1957) w pow ieści Часы z roku 1908 w znaczeniu ‘szkapa’i®. Z drugiej strony, m oje pytania o ten leksem skierowane do rosyjskich kolegów językoznawców, w tym etymologów, dały w ynik negatywny.
N ikt z nich nie potw ierdził istnienia skulepy w języku rosyjskim .
D użo lepsze w yniki przyniosło przejrzenie słow ników litewskich, chociaż n a
wet L K Ż nie notuje tego leksem u. Jedn ak że N iederm ann (IV 1963: 509) podaje przym iotn ik skńlas, który kw alifikuje jak o gw arow y i odsyła do bau zas ‘pozb a
w iony rogów, b e zro g i’, oraz zw iązane z nim , rów nież gwarowe rzeczow niki skńlis m asc. i skńle fem. w znaczeniu ‘bydlę, wół, krow a bez rogów ’. K ursch at Thes. n o tuje tylko przym iotn ik skńlas ‘b ezro g i’, ale LK Ż (X IV 1986) oprócz skńlas ‘bez
ro g i’ podaje także skulm is 1. ‘b ezro g i’, 2. ‘n iepalczasty’, skńlis 1. ‘zwierzę bez ro gów ’, 2. ‘ktoś o krótko obciętych w łosach’ oraz czasow nik skńlti ‘słabnąć, chudnąć, m arn ieć’.
12 W iązan ie om aw ian ego w y razu z leksem em szk ap a byłoby w ysoce problem atyczne. W ydaje się, że pod ob ień stw o (jedynie!) n ag ło su i zbieżn ość sem an tyczn a nie w ystarczą. Z resztą sam w y raz szkapa nie m a - w edłu g B o ry sia SEJP s.v. - pew nej etym ologii.
13 Z a u dostęp n ien ie słow ników dziękuję serdecznie zespo łow i Słow nika prasłow iań skiego In sty tu tu Slaw istyki P A N w K rakow ie.
14 Tenże negatyw ny w yn ik potw ierdził się, gdy p o p ro siłam o p o m o c w tej kw estii koleżankę z O gólnosłow iańskiego a tla su językow ego (O LA ) z B iałorusi, P an ią d r V aljancin ę R usak . Po słow nikow ej kw erendzie w M iń sk u i w śró d b iało ru sk ich d ialektologów p o in fo rm o w ała m nie, że w yraz szkulepa na B iało ru si nie fun k cjon u je. W ty m m iejscu p ragn ę w yrazić w dzięczn ość P ani d r R u sak z a p o d jęty dla m n ie tru d.
15 W y razu nie m a an i w słow n iku D ala, an i w innych du żych słow nikach języ k a rosyjskiego. Brak go też w dostępnych m i słow n ikach historycznych, a słow n ik gw ar rosyjskich nie obejm uje jeszcze h a
seł n a literę ш.
i® Zob. h ttp ://styx ru s.n ew m ail.ru /R em izov.d oc
M ożna więc z pewnym prawdopodobieństw em założyć, że szkulepa zw iązana jest m orfologicznie i sem antycznie z litew skim i gw arow ym i skUlas, skulis, skUle oraz czasow nikiem skUlti. Takie stanow isko sugerowałoby, że badany leksem m a nastę
pującą budowę m orfologiczną: *skul-ep-a, czyli został utworzony za pom ocą sufiksu -ep-a od litewskiego m orfem u leksykalnego skUl-17. N atrafiam y tu jedn ak na spore trudności (pom ijając nawet brak pośw iadczenia tego typu formacji). Po pierwsze, sam o połączenie sk- w nagłosie jest uważane w języku litew skim za obce (por. Sm o
czyński SEJP s.v. skada, skala), stąd podstaw ow y m orfem nie byłby tam że rodzi
my. Po drugie, problem y nastręcza również dom niem any sufiks -ep-a. Otóż nie wy
stępuje on w języku litewskim : nie w ym ienia go O trębski (1965). M ożna zakładać, że sufiks ten w badanym rzeczow niku jest słowiański, co prow adziłoby do hipote
zy, że form acja została utworzona na gruncie słow iańskim i składa się z litewskie
go (choć obcego pochodzenia) m orfem u leksykalnego i słowiańskiego przyrostka.
Trzeba jed n ak od razu powiedzieć, że ten hipotetyczny słow iański sufiks jest dość wątpliwy, a przynajm niej rzadki. G dy przyjrzym y się obecnym w języku polskim w yrazom zakończonym na -epa, ja k np. świerzepa, m azepa, przylepa, polepa, nale
p a itd.18, widzimy, że trzy ostatnie w yrazy są deryw atam i fleksyjnym i z końcówką -a odpow iednio od czasow ników prefiksalnych przy-lep-i-ć, po-lep-i-ć i na-lep-i-ć, a nie form acjam i sufiksalnym i. W yraz M azepa jest powszechniej znany jako nomen prioprium , przydom ek ukraińskiego hetm ana Jana (Iwana) M azepy Kołodyńskiego (ok. 1644-1709). Sam leksem m azepa ‘(człowiek) brudny, zapaćkany’ jako apelatyw pochodzi od m az-a-ti i jest rzeczyw iście utworzony za pom ocą sufiksu -ep-a. Spoty
ka się go również regionalnie w języku białoruskim . W spom ina o nim П. У. Сцяцко (1997: 39)i9. Służy do tworzenia ekspresyw nych nazw osób w zw iązku z odpow ied
nią czynnością, jed n ak nie jest produktywny.
Podsum ow ując niniejsze rozw ażania, m ożna przyjąć, że ekspresywny rzeczow
nik szkulepa jest tworem stosunkow o nowym . Powstał na pograniczu litewsko- -białoruskim i jest hybrydą złożoną z litewskiego m orfem u leksykalnego skUl- i bia
łoruskiego sufiksu -ep-a. Stam tąd m ógł się przedostać zarówno do gw ar rosyjskich, ja k i znaleźć się w gwarach polskich Kresów Północno-W schodnich.
17 N ie m oże to być złożenie. F orm acji tego ro d zaju nie n otuje O tręb sk i (1965: 1-27).
18 Por. D oroszew ski In deks, s. 88.
19 Z a w sk azan ie m i tej pozycji bibliograficzn ej i u dostęp n ien ie jej od p ow ied n iego frag m en tu d zię
kuję b ard zo P anu prof. A d am ow i Fałow skiem u.
W Y BR A N A LIT E R A T U R A
B a k a J., 1766, Uwagi o śmierci niechybnej, wszystkim pospolitej, wierszem wyrażone [...], Wilno.
Borys SEJP - W. B o r y s , Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
C h o d ź k o I., 1988, Pamiętniki kwestarza, Warszawa.
Doroszewski SJP - Słownik języka polskiego, red. W. D o r o s z e w s k i, t. I-XI, Warszawa 1958-1969.
Doroszewski Indeks - Indeks a tergo do „Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda D o
roszewskiego”, Warszawa 1973.
Ja m r o ż e k K., 2007, Regionalizmy w słownictwie Stanisława Moniuszki (napodstawie „Listów zebranych”), [w:] W kręgu dialektów i folkloru. Prace ofiarowane Doktor Teresie Gołębiow
skiej, Docent Wandzie Pomianowskiej i Docent Zofii Stamirowskiej, red. S. C y g a n , Kielce.
Karłowicz SGP - J. K a r ło w ic z , Słownik gwar polskich, t. I-V I, Kraków 1900-1911.
K u r a s z k ie w ic z W., 1962-1963, Wyrazy polskie w „Słowniku łacińsko-polskim” Jana Mączyń- skiego, Wrocław.
Kurschat Thes. - A. K u r s c h a t, Litauisch-deutsches Worterbuch. Thesaurus Linguae Litua- nicae, hrsg. von W. W issm a n n u. E. H o fm a n n , unter Mitwirkung von A. K u r s c h a t u. H. K ric k , t. I-IV, Gottingen 1968-1973.
K u rz o w a Z., 1993, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich X V I-X X wieku, Warszawa-Kraków.
Linde SJP - S. B. L in d e , Słownik języka polskiego, t. I-VI, wyd. 2, Lwów 1854-1860.
LKZ - Lietuvią kalbos zodynas, t. I-X X , Vilnius 1941-2002.
Ł ę to w s k i A., 1915, Miłujmy język ojczysty. Błędy nasze. Rzecz o czystości języka polskiego na Litwie, Wilno.
M o n iu s z k o S., 1969, Listy zebrane, red. W. R u d z iń s k i, Kraków.
Niedermann - M. N ie d e r m a n n , A. S e n n , F. B re n d e r, Worterbuch derlitauischen Schrift- sprache. Litauisch-Deutsch. Lietuvią raśomosios kalbos zodynas. Lietuviśkai-vokiśka da
lis, t. I-V, Heidelberg 1932-1967.
O t r ę b s k i J., 1956-1965, Gramatyka języka litewskiego, t. I-III, Warszawa.
SGP I - Słownik gwar polskich, oprac. Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. M. K a r a s ia , t. I, Wrocław etc. 1982.
Smoczyński SEJL - W. S m o c z y ń s k i, Słownik etymologiczny języka litewskiego, Wilno 2007.
SPP - Słownik pisarzy polskich, red. A. L a tu s e k , Kraków 2003.
SW - Słownik języka polskiego, ułożony pod red. J. K a rło w ic z a , A. K r y ń sk ie g o i W. N ie d ź - w ie d z k ie g o , t. I-VIII, Warszawa 1900-1927 (tzw. Słownik warszawski).
SWil - Słownik języka polskiego, wyd. M. O r g e lb r a n d , t. I-II, Wilno 1861 (tzw. Słownik wileński).
W a lic k i A., 1886, Błędy nasze w mowie i piśmie, ku szkodzie języka polskiego popełniane, orazprowincyonalizmy, wyd. 3 powiększone, Kraków-Warszawa.
С ц я ц к о П. У., 1977, Беларускае народнае словаутварэнне, Мшск.
T H E O R IG IN A N D M E A N IN G OF T H E W ORD SZKULEPA SU M M A RY
The article deals with the history and etym ology of the word szkulepa ‘jade’, ‘old cow’, ‘old, ugly wom an’. It exists in the Doroszew ski’s dictionary as an old word with no etymology. The author presents the lexicographical history o f the word in Polish and reflects on its origin and m orphological structure. She explores for this pur
pose various dictionaries o f foreign languages as follows: Russian, Byelorussian and Lithuanian. She confirm s that probably related words appear only in Lithuanian. Then she analyses the m orphology o f the discussed word. Finally, she com es to a conclusion that the word szkulepa comes into existence on the Lithuanian-Byelorussian border
land and m akes a hybrid consisting o f the Lithuanian lexical m orpheme skUl-, which exists in a few Lithuanian words, and the unproductive Byelorussian suffix -ep-a.
ПРО И С ХО Ж Д ЕН И Е И ЗН А ЧЕН И Е Л ЕКСЕМ Ы SZKULEPA РЕЗЮ М Е
С татья посвящ ена этимологическому анализу лексемы szkulepa ‘дряхлая коняга’, ‘стар ая корова’, ‘старая, некраси вая ж енщ ина’. Данное слово отмечено в словаре под редакцией Д орош евского с пометой устарелое и без этимологии.
А вто р представи ла лексикографическую историю слова, обсуж дая его п р о исхождение и морф ологическую структуру. Для этого исп ользовались р а з
ные словари: русские, белорусские, литовские. О казы вается, что родственны е слова м ож но найти лиш ь в литовском языке. Н а основе морф ологического ан али за м ож но сделать вы вод, что слово szkulepa об разовалось на литовско- белорусском пограни чье и является гибридом, состоящ и м из литовской лек
сической м орф ем ы skul-, встречаю щ ейся в нескольких ли товски х словах, и не
продуктивн ого белорусского суф ф икса -ер-а.
Słowa kluczowe: leksem szkulepa, historia w yrazu, etym ologia, znaczenie, gwary.
Key words: word szkulepa, history o f the word, etymology, m eaning, dialect.
Ключевые cnoea: говоры, лексема szkulepa, историа слова, этимология.
