Osada ludności kultury łużyckiej w Chłapowie, gm. Dominowo stanowisko 3

Jacek Wrzesiński

Osada ludności kultury łużyckiej w

Chłapowie, gm. Dominowo

stanowisko 3

Studia Lednickie 3, 173-202

1994

S T U D IA L E D N IC K IE 111 P o z n a ń — L cd n ica 1994

J A C E K W R Z E S IŃ S K I

M u ze u m P ie r w s z y c h P ia s tó w n a L ed n icy

OSADA LUDNOŚCI KULTURY ŁUŻYCKIEJ W CHŁAPOWIE,

GM. DOMINOWO, STANOWISKO 3

Jesienią 1986 i w iosną 1987 roku p rzeprow adzono archeologiczne prace ratow nicze

n a stanow isku 3 w C hłapow ie, gm . D om inow o (ryc. I ) 1. Prace podjęto w zw iązku

z przystąpieniem do eksploatacji żw iru, co groziło całkow itym zniszczeniem stan o w i­

ska. P rzebadany o b szar objął ok. 2 500 m 2.

O m aw iane stanow isko położone je s t na zachodnim brzegu rzeki M oskaw y, m iędzy

g łów ną drogą z G iecza do Środy, a b oczną p row adzącą na w czesnośredniow ieczne

grodzisko w G ieczu . Od gieckiego grodu leży w odległości ok. 1 km na południe.

Teren, na którym poło żo n a je s t osada op ad a łagodnie w kierunku w schodnim i p ołu­

dniow ym (ryc. 2).

Na om aw ianym stanow isku prace archeologiczne prow adzone były ju ż w cześniej,

a ich w ynikiem b y ło o dkrycie grobów kultury łużyckiej, oraz śladów o sa d n ictw a z o k re­

su późn o lateń sk ieg o i w czesnośredniow iecznego (A. L ipińska 1954, s. 4 9 - 5 9 ) . Badany

w ów czas teren położony je s t ok. 100 m na północ od obszaru, na którym w ystąpiły

o m aw iane obiekty. B adania z lat 50-tych, ja k i w ystępow anie dużej ilości ceram iki

(łużyckiej, p rzew o rsk iej, w czesnośredniow iecznej i now ożytnej) po zachodniej stronie

drogi na gieckie gro d zisk o św iadczą, iż p rzebadany o b sz ar stanow i je d y n ie fragm ent

znacznie w iększego stanow iska. R ozrzut ceram iki (po zachodniej stronie drogi) w y ­

stępuje w prom ieniu ok. 150 m.

Prace p rzy g o to w aw cze do eksploracji żw iru polegały na m echanicznym zdjęciu

całej w arstw y ornej (w raz z w arstw ą k ulturow ą), dzięki czem u o dsłonięto w yraźnie

w yodrębniające się ciem ne zarysy obiektów na tle żółtego żw iru. W ten sposób z lo ­

k alizow ano 62 o b iek ty . W śród nich znajdow ały się groby ciałopalne ludności kultury

w schodniopom orskiej (J. G órecki 1991, s. 165 - 201; J. K ozak, A . R ew ekant 1991,

s. 203 - 207). Z o sadą należy łączy ć 56 o b iek tó w 2 w ystępujących na przestrzeni

obej-1 P race r a to w n ic z e r o z p o c z ę li p r a c o w n ic y M u z e u m A r c h e o lo g ic z n e g o w P o zn a n iu ro z p o z n a ją c j e d e n z g r o b ó w , a n a s tę p n ie b adan ia k o n ty n u o w a li p r a c o w n ic y M u z e u m P ie r w s z y c h P ia s tó w na L e d n ic y .

2 D o o b ie k tó w o s a d y k ultu ry łu ż y c k ie j z a lic z o n o ta k ż e te , w k tó ry c h n ie w y s tą p ił ż a d e n m aterial c e r a m ic z n y (s ie d e m o b ie k t ó w - o b . 5 , 8 , 9 , 2 5 , 3 2 , 4 5 , 4 6 ) o r a z z je d n y m m a lo c h a r a k le r y s ty c z n y m fr a g m en te m (c z te r y o b ie k ty - o b . 10, I I , 3 1 , 4 8 ). N a p rze b a d a n y m o b s z a r z e n ie w y s tą p ił ani je d e n o b ie k t, w k tórym z n a le z io n o b y w y łą c z n ie ce ra m ik ę p rze w o rsk ą , b ą d ź n o w o ż y tn ą .

174

J . W R Z E S IŃ S K I

R y c . 1. C h la p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . L o k a liz a c ja s ta n o w isk a , (r y s o w a ł W o jc ie c h K u jaw a)

m ującej ok. 1 600 m 2. W tych obiektach w ystąpiły fragm enty ceram iki kultury łużyckiej

(będące je d y n y m m ateriałem zabytkow ym ), w niektórych także kultury przew orskiej,

oraz z okresu now ożytnego (tabl. I; tab. 1).

W w yniku prac zw iązanych z poszukiw aniem żw iru w szystkie obiek ty zostały

zniszczone w górnej partii. W m om encie o dkrycia rysow ały się ja k o nieregularne

p ły tk ie zagłębienia o ciem niejszym niż otoczenie zabarw ieniu. Z pow odu znacznego

zniszczenia jed n o zn acz n a interpretacja poszczególnych obiektów je s t utrudniona. P ra­

ktycznie bow iem w yelim inow ana została m ożliw ość rejestracji śladów elem entów k o n ­

strukcyjnych w postaci pozostałości po belkach, słupach itp. (o ile w ogóle się zacho­

wały).

Z decydow ana w iększość obiektów została określona ja k o jam y. Jedynie cztery

z nich m ożna ew entualnie interpretow ać ja k o pozostałości pieców . T rzy z nich (ob. 1,

20, 24) zachow ały się w postaci nieckow atych zagłębień o m iąższości ok. 50 cm

i zarysie w przybliżeniu okrągłym lub elipsow atym (tabl. II). W ypełnisko stanow iła

b runatna ziem ia z zaw artością kam ieni, spalenizny, soczew kam i gliny, oraz frag m en ­

tam i polepy (niektóre z odciskam i konstrukcji drew nianych). W ystąpiły w nich także

T ab ela 1

C h ła p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . Z e s ta w ie n ie o b ie k tó w o sa d y .

N r

o b iek tu R o d za j o b iek tu R od zaj w y p e łn is k a Struktura w y p e łn is k a W y m ia ry w m

G łę b o k o ś ć w m Z aw a rto ść Fr. n aczy ń k. łu ż y c k ie j K o ści z w ie r z ę c e P o lep a W ę g ie l d rze w n y I 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 p ie c p r z e m ie s z a n e brunatna z ie m ia s p a le n izn a szarobrun atn a g lin a

1 ,72 X 1,56 0 ,5 2 2 1 z o d cisk a m i konstr. X 2 ja m a p rze m iesz a n e cie m n ob ru n a tn a s p a le n iz n a ż ó łty p ia se k 1 ,6 2 X 1,15 0 ,3 0 1 0 X X 4 p a le n isk o w a r s tw o w e cie m n o b ru n a tn e ż ó łty p ia se k k a m ie n ie 1 ,50 X 1,18 0 ,2 6 3 2 X

5 jam a je d n o lite cie m n o b ru n a tn e 1 ,4 0 X 1,3 4 0 ,0 3

6 jam a je d n o lite b ra z o w o sz a r e 0 2 , 4 0 0 ,2 5 7 4 X 6a jam a je d n o lite b m n a tn o sz a re 0 ,2 8 4 3 X X 7 a p a le n isk o je d n o lite cz a rn e s p a le n iz n a k a m ien ie 1 ,1 0 X ? 0 ,5 8 7 4 X X 7b ja m a p rze m iesz a n e szarobrun atn e s o c z e w k i g lin y p ia se k sp a le n izn a 2 ,0 8 X 1,46 1,09 6 8 X

8 ja m a p r z e m ie s z a n e sza robrun atn e

s o c z e w k i g lin y 0 ,7 1 X ? 0 ,2 0

9 ja m a p r z e m ie s z a n e sza robrun atn e

s o c z e w k i żw iru 0 ,7 5 X 0 ,3 8 0 ,1 3 1 0 ja m a p r z e m ie s z a n e cz a rn e s o c z e w k i g lin y p ia se k 1 , 0 0X 0 ,8 0 0 ,3 0 1 U ja m a p r z e m ie s z a n e cz a rn e s o c z e w k i g lin y p ia se k 1 , 1 0 X 0 ,8 0 0 ,2 0 1

Tabela 1. cd.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 14 j a m a w a r s t w o w e b r u n a t n e s o c z e w k i p i a s k u s p a l e n i z n a 1,7 9 x ? 1 , 2 2 1 2 15 j a m a p r z e m i e s z a n e c z a r n e s o c z e w k i p i a s k u k a m i e n i e 1 ,4 0 x ? 0 ,2 5 4 5 X 16 p a l e n i s k o w a r s t w o w e c z a r n e b r u n a t n o c z a m e k a m i e n i e 2 ,2 5 x 1 ,14 0 , 1 0 0 ,8 0 145 X X 17 j a m a w a r s t w o w e c z a r n a b r u n a t n o c z a m a s o c z e w k i p i a s k u s p a l e n i z n a 2 ,5 3 x 1,80 0 ,9 3 2 7 X 18 j a m a j e d n o l i t e c z a r n a 1 ,3 0 x 1 ,10 0 ,6 3 4 9 X 19 j a m a j e d n o l i t e c z a r n a 1,95 x 0 ,8 0 0 ,1 5 4 X X 2 0 p i e c w a r s t w o w e c i e m n o b r u n a t n e s z a r e s p a l e n i z n a k a m i e n i c 2 ,0 0 x 1,30 0 ,6 3 17 z o d c i s k a m i k o n s t r . X 2 1 j a m a p r z e m i e s z a n e c z a r n a c i e m n o b r u n a t n a s o c z e w k i p i a s k u 1 ,2 0 x 1,30 0 ,3 6 3 5 X 2 2 j a m a p r z e m i e s z a n e s z a r o b r u n a t n e c z a r n e s p a l e n i z n a k a m i e n i e 2 ,2 8 x 1,90 0 ,5 5 4 0 4 0 2 3 j a m a p r z e m i e s z a n e s z a r o b r u n a t n e s z a r a g l i n a s o c z e w k i p i a s k u 1 ,7 0 x 1,60 0 ,9 0 81 X X X 2 4 p i e c p r z e m i e s z a n e c i e m n o b r u n a t n e s o c z e w k i g l i n y s p a l e n i z n a k a m i e n i c 1,2 2 x 0 ,9 6 0 ,4 5 3 3 X X X

T a b e la 1 cd .

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

2 5 jam a je d n o lite szarobrun atn e 0 ,6 2 X 0 ,6 2 0 ,1 7

2 6 ja m a w a r s tw o w e c ie m n o s z a r e s o c z e w k i szare 1 ,5 0 X 1,25 0 ,1 5 2 4 X 2 7 ja m a w a r s tw o w e cz arn e s o c z e w k i p iask u k a m ien ie 0 ,7 0 X 0 ,9 0 0 , 1 2 8 2 8 p a le n is k o p r z e m ie s z a n e c ie m n o s z a r e s o c z e w k i żw iru sp a le n izn a k a m ien ie 1,9 5 X 1,65 0 ,3 3 5 X 2 9 ja m a p rze m iesz a n e c z a m e s o c z e w k i p iasku 0 ,5 0 X 2 ,3 0 0 , 1 0 18 3 0 jam a je d n o lite cz arn e 0 ,5 3 X 0 ,6 5 0 , 1 2 2

31 jam a je d n o lite c z a m e 0 0 ,4 0 0 ,0 6 1 3 2 ja m a je d n o lite b ru n a tn o c za m e 0 ,9 0 X 0 ,6 3 0 ,3 2 3 3 ja m a je d n o lite ja s n o s z a r e s p a le n izn a 0 ,7 5 X 0 ,5 5 0 ,3 0 7 0 X 3 4 ja m a w a r s tw o w e c z a m e b rą zo w e b runatne 1 ,5 0 X 1 ,9 0 0 ,5 8 77 X X 3 5 ja m a w a r s tw o w e b ru natnoszare c z a rn e s o c z e w k i g lin y s o c z e w k i p iask u k a m ie n ie 4 ,4 5 X 2 ,7 0 0 ,2 3 1,16 6 4 3 6 ja m a je d n o lit e b r u n a tn o c za m e k a m ien ie 0 0 ,9 5 0 , 1 1 1 0 X 3 7 ja m a w a r s tw o w e c z a m e ja sn ob ru n atn e b ru na tn osza re b r u n a tn o c za m e s o c z e w k i p iask u k a m ien ie 2 ,6 0 X 2 ,2 0 0 ,4 9 0 ,7 6 178

Tabela 1 cd.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 3 8 ja m a p rze m iesz a n e b rą zo w e s o c z e w k i g lin y s o c z e w k i p iask u 2 ,0 0 X 1,80 0 ,8 0 5 3 9 ja m a w a r s tw o w e cz arn e ż ó łty p ia se k 1 ,5 4 X 1,10 0,31 1 4 0 ja m a p r z e m ie s z a n e b r u n a tn o c za m e b rą zo w e s o c z e w k i p iask u 2 ,1 0 X 1,80 0 ,7 5 3 0 X

41 jam a je d n o lite b ru natnoszare 2 ,5 0 X 1,35 0 , 2 0 3 X

4 2 ja m a w a r s tw o w e s zar e cz arn e b runatne s o c z e w k i p iask u k a m ie n ie 1 ,7 0 X 1,10 0 ,8 0 9 4 X X 4 3 4 3 a 4 3 b p a le n is k o je d n o lite cz arn e 0 1 , 0 0 0 ,1 5 8 5 X je d n o lite brunatne 1 ,0 0 X 0 ,9 5 0 ,1 5 2 0 X je d n o lite b runatne 0 ,9 5 X 0 ,8 5 0,3 1 9 X 4 4 ja m a p r z e m ie s z a n e c z arn e s o c z e w k i p iask u 2 ,0 5 X 1,15 1 , 1 0 5 4 5 ja m a p r z e m ie s z a n e brunatne ż ó łty p ia se k 2 ,1 0 X 1,00 0 , 1 1

4 6 ja m a p rze m iesz a n e b runatne

ż ó łty p ia se k 1 ,9 0

X 0 ,7 0 0 , 1 2

4 7 ja m a p rze m iesz a n e szare

ż ó łty p ia se k 0 0 ,9 0 0 , 1 0 3 4 8 ja m a p r z e m ie s z a n e b ru n atn oc zam e s o c z e w k i p iask u 1 ,3 0 X 0 ,4 5 0 ,0 6 4 9 ja m a p r z e m ie s z a n e b ru n a tn o c za m e s o c z e w k i p iask u 1 ,2 0 X 0 ,7 5 0 ,2 3 2

5 0 ja m a p rze m iesz a n e c z arn e

ż ó łty p ia se k 1,33

X 1,20 1 , 2 0 5 6 X

5 2 ja m a p r z e m ie s z a n e c ie m n o s z a r e

ż ó łty p ia se k 3 ,1 0

Tabela 1 cd.

2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 5 3 ja m a p rze m iesz a n e cie m n ob ru n a tn e s o c z e w k i g lin y cz a rn e 0 1.15 0 ,5 0 1 1 5 6a 5 6 b ja m a je d n o lilc brunatne 0 1 , 0 0 0 ,1 7 1 X ja m a je d n o lite cz arn e s p a le n izn a 0 1 , 0 0 1,40 3 0 X 5 7 ja m a w a r s tw o w e brunatne sp a le n izn a 2 ,0 0 x 1,27 0 ,2 9 5 0 5 8 p a le n isk o je d n o lite cz a rn e k a m ien ie 0 1 , 0 0 0 ,2 3 41 X 5 9 ja m a p rze m iesz a n e b ru n a tn o c za m e ż ó łty p ia se k 1 ,3 0 x 0 ,7 5 0 ,0 6 2 6 0 ja m a w a r s tw o w e cz arn e b runatne ż ó łty p ia se k 0 1 , 2 0 0 ,6 0 2 8 61 ja m a w a r s tw o w e cz a rn e

jasn obrun atn e 1,00 x 0 ,7 5 0 , 2 2

6 2 p ie c w a r s tw o w e cz a rn e brunatne 1,7 0 x 1,30 0 ,7 0 6 2 X z o d cisk a m i konstr. X

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P O W IE 1 8 1

R y c . 3 . C h la p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . P o ro ż e (p o s k le je n iu ) z o b ie k tu 6 2 (f o to g r a fo w a ła M a riola J ó ź w ik o w s k a )

fragm enty dużych naczyń o chropow atych pow ierzchniach zew nętrznych (zw łaszcza

w obiekcie 1). F ragm entarycznie zachow ane przekroje tych obiektów m ogą naw iązyw ać

do o b iektów „podw ójnie trap ezo w aty ch ” interpretow anych ja k o piece z płaskim ru ­

sztem (w tym w ypadku nakryw ane dużym i naczyniam i) (J. G łosik 1988, s. 240 - 242,

ryc. 13). C zw arty z obiektów (ob. 62) m im o uszkodzenia w górnych partiach zachow ał

się znacznie lepiej. M iał ow alny zarys oraz nieckow aty przekrój o gł. 70 cm (tabl. III).

D u ża ilość polepy z odciskam i konstrukcji (ryc. 4) oraz w arstw y spalenizny układające

się w arstw ow o, półokrągło pozw alają przy p u szać iż m am y do czynienia ze zniszczonym

p iecem kopułow ym (Z. B ukow ski 1960, ryc. 6 )3. Je d n o zn aczn ą interpretację utrudnia

w ystępow anie w je g o w nętrzu fragm entów ceram iki, oraz k u bka (jedyne całe w ylepione

n aczynie z osady) z ziarnam i zbóż w ew nątrz, a także duża ilość kości zw ierzęcych

(w tym 41 fragm entów należało do je le n ia ryc. 3 — 12 do konia, a po zo stałe do

bydła i św ini - łącznie z 5 innym i nieoznaczonym i w ystąpiło 70 fragm entów ). Jedna

z kości była obrabiana i m ogła pełnić rolę ły żw y -p ło zy (tab. 3)''. P roblem funkcji

pieców na osadach łużyckich nie je s t jed n o zn acz n ie w yjaśniony (M . M ogielnicka-U rban

1984, s. 27 - 34). W literaturze istnieją różne ich interpretacje — g arncarskie,

chle-3 W ię k s z o ś ć fr a g m e n tó w p o le p y o s ią g a ła w y m ia r y 15 c m x 11 c m x 5 c m (k ilk a p o w y k le je n iu n a w et 3 0 c m X 15 c m ). Ł ą c z n ie z o b ie k tu 6 2 u z y s k a n o o k . 1 10 k g p o le p y .

T a b lic a I. C h ła p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . U s y tu o w a n ie o b ie k tó w o s a d y (o b ie k ty z p o z io m ą szla fu rą - g r o b y k u ltu iy w s c h o d n io p o m o r s k ie j) (r y s o w a ł W o jc ie c h K u jaw a )

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P O W IE

183

T a b lic a II. C h ła p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . P la n y o b ie k tó w o s a d y (le g e n d a patrz ta b i. V ) (r y s o w a ł W o jc ie c h K u ja w a)

1 8 4 J. W R Z E S IŃ S K I

Ryc. 4. C h łapow o, st. 3, gm . D om inow o. F ragm enty po lep y z odciskam i konstrukcji z obiektu 62 (fo to g rafo w ała M a rio la Jó źw ik o w sk a)

bow e, p rzeznaczone do w ytopu, grzew cze (W . T e tz la ff 1959, s. 117, Z. B ukow ski

1959, 1960, s. 202 - 203, M, Z eylandow a 1974, s. 128).

Pozostałe obiekty osady w C hłapow ie zostały ogólnie uznane za jam y . Z achow ały

się w postaci ow alnych lub okrągłych niecek różnej głębokości, w ahającej się od kilku

cm do 50 - 80 cm . K ilka z nich m ogło pełnić funkcję palenisk (ob. ob. 4, 7a, 16,

28, 36, 4 3 , 58) (tabi. IV ). N a uw agę zasługuje ob. 43 (tabi. V ), składający się z trzech

szeregow o usytuow anych, niew ielkich zagłębień (ob. 43, 43a, 43b) o średnicach nie-

p rzekraczających 1 m i głębokości 5 - 1 5 cm . Jedynie w jed n ej ja m ie w ystąpiło

przegłębienie do ok. 30 cm - negatyw kołka (?). O bok ceram iki w ystąpiły tu kości

zw ierzęce. W śród nich fragm enty n ależące do bydła (być m oże także do tura), ow cy

- kozy, oraz duża liczba (74 fragm enty) kości je le n ia n ależących do je d n e g o osobnika.

N a jed n ej z kości je le n ia w ystąpiły ślady nacięć. Intensyw nie czarne w ypełnisko jam y

środkow ej pozw ala przypuszczać iż m am y do czy n ien ia z paleniskiem i jam am i przy-

paleniskow ym i. N ad całością m ógł znajdow ać się dach nam iotow y.

cera-O S A D A L U D N cera-O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P cera-O W IE

185

-3

O

3 0 c m

T a b lic a III. C h la p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . R z u t p o z io m y i przekrój o b ie k tu 6 2 (r y s o w a ł W o jc ie c h K u ja w a )

186

J. W R Z E S IŃ S K I C h ła p o w o st. 3 , g m . D o m in o w o . Nr ob iek tu L ic zb a frag­ m e n tó w o g ó łe m L ic zb a w y o d rę b n io n y c h n a czy ń B rze g i B r z u ś c e D n a D o m ie s z k a D r o b n a Ś red n ia G ruba 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 1 3 2 19 8 13 2 1 0 3 2 8 3 7 4 3 2 1 1? 4 2 8 5 6 7 4 1 0? 3 6 8 3 3 3 6 35 6a 4 3 1 2? 2 4 0 l 3 0 8 5 7 a 7 4 1 0? 7 6 6 1 5 14 55 7b 6 8 1 0? 9 5 9 7 1 2 4 9 8 9 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 14 1 2 3? 1 1 0 1 5 7 15 4 5 5 ? 2 4 3 3 17 2 5 16 145 17 17 118 1 0 17 5 2 7 4 17 2 7 5 ? 4 2 3 6 8 13 18 4 9 6? 2 4 5 2 2 17 3 0 19 4 2? 1 2 1 4 2 0 17 4 1 16 4 13 2 1 35 5 ? 2 3 2 1 14 2 1 2 2 4 0 5?- 3 3 6 1 1 2 2 4 23 81 7? 5 7 5 I 5 27 4 9 2 4 33 8? 8 2 4 1 5 9 17 25 2 6 2 4 6? 5 18 1 6 8 8 27 8 4 2 6 1 6 1 28 5 3 5 4 1 2 9 18 3 ? 1 17 2 7 9 3 0 2 2 2 2 31 1 1 1 3 2 33 7 0 5 3 6 7 5 1 63 3 4 7 7 5 4 71 2 2 1 2 63 35 6 4 6 6 5 5 3 2 2 1 41 3 6 1 0 3? 1 0 4 6 37 178 2 5 ? 2 1 153 4 23 5 9 9 6 38 5 3? 1 4 4 1 39 1 1 i 4 0 3 0 4 2 4 1 2 7 2 1 41 3 3 1 2

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P O W IE

187

Z e s ta w ie n ie ce ra m ik i z o b ie k tó w o sa d y .

Tabela 2

Faktura p o w ie r z c h n i B a rw a p o w ierz ch n i O b m a -z y w a n a O brzu ­ ca n a S zo r­ stka G ładk a P o le r o ­ w a n a C zarna C ie m n o szara P o p ie ­ la to ­ s z a r a Ja sn o -b rą zo ­ w a B ru ­ natna C e g la sto -szara 10 18

20

3 0

20

3 2 5 8 2 7 3

11

22 3 2 3 2 3 3 18 4 2 7 3 12 19

^

188

J. W R Z E S IŃ S K I T a b e la 2 cd . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 4 2 9 4 14? 1 2 7 9 3 1 2 3 2 5 0 4 3 8 5 7 ? 5 7 5 5 4 2 2 7 16 4 3 a 2 0 8 4 16 3 17 4 3 b 9 5 ? 1 8 3 6 4 4 5 4 ? 4 1 3 4 5 4 6 4 7 3 3 4 8 1 1 4 9 2 П 2 5 0 5 6 6? 6 4 9 1 9 1 2 5 2 3 3 53 1 1 I 1 0 2 4 5 6 a 1 1 5 6 b 3 0 6? 5 2 4 1 1 2 7 5 7 5 0 7 7 41 2 1 0 1 2 5 8 41 8? 4 35 2 7 9 5 9 2 2 2 1 6 0 2 8 7? 3 2 3 2 9 6 61 6 2 6 2 17 1 2 4 6 4 1 2 4 1811 189 1565 5 3 2 4 9 5 1 0

m ika w liczbie 1811 sztuk (tylko ceram ika kultury łużyckiej). W śród nich w yróżniono

189 fragm entów w ylew ów , 1565 brzuśców i 53 fragm enty den. C eram ika pochodzi

z bardzo różnych form. Jednak duża ilość niew ielkich fragm entów utrudnia p rzepro­

w adzenie analizy typologicznej. Z decydow ana w iększość m ateriału ceram icznego nie

pozw ala też na rekonstrukcję m orfologii naczyń, a także na w yraźne w yróżnienie typów

technologicznych (tab. 2). Przy analizie ceram iki uw zględniono n astępujące cechy -

granulację dom ieszki schudzającej, fakturę pow ierzchni i jej barw ę (także barw ę w e­

w nętrzną, przełam ). N ajczęściej w ystępow ała dom ieszka gruboziarnistego tłucznia (rza­

dziej żw iru) o grubości ziaren pow yżej 2 m m , rzadziej średnioziarnista (o grubości

1 - 2 m m ), a najrzadziej drobnoziarnisty piasek (o grubości do 1 m m ). Faktura p o ­

w ierzchni traktow ana była w rozm aity sposób. N ajczęściej była to p o w ierzchnia szor­

stka, nieco rzadziej gładka, czasam i pow ierzchnię dodatkow o obrzucano, a niekiedy

obm azyw ano. Z rzadka p o w ierzchnia była dodatkow o polerow ana. B arw a pow ierzchni

była niejednolita i bardzo zróżnicow ana. N ajczęściej w ystępow ał kolor brunatny, rz a ­

dziej ciem noszary, popielatoszary, lub ceglastoszary, a najrzadziej jasn o b rązo w y lub

czarny. W śród ceram iki należy w yróżnić fragm enty dużych naczyń (ob. 1, 42) (tabi. VI,

IX ), kubek (ob. 62) (tabi. X), fragm ent pucharu na pustej nóżce (ob. 7b) (tabi. VI),

fragm enty naczyń sitow atych (ob. 37) (tabi. V II), nieliczne fragm enty naczyń o rna­

m entow anych (tabi. VI, VII, V III, X, XI), w tym fragm enty z ornam entem dołków

paznokciow ych (ob. 22, 27, 42, 43, 37, 57, 62) (tabi. V III, X, XI) i ornam entem

m iotełkow ym (ob. 37, 40, 42, 57) (tabi. VII, V III, X).

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P O W IE

189

T a b e la 2 cd . 1 0 1 1 1 2 13 14 15 16 17 18 19 2 0 2 9 1 2 15 35 3 7 19 2 1 8 3 0 9 1 2 3 38 33 3 3 2 9 1 2 3 8 5 7 4 3 4 2 2 5 6 9 1 2 1 2 3 4 2 3 3 1 2 1 2 2 2 1 1 2 4 16 3 4 1 2 5 7 2 4 4 3 3 2 1 8 4 2 5 1 1 5 13 15 2 5 4 2 17 2 1 1 2 0 4 13 2 3 18 15 3 9 2 9 15 5 1 1 1 8 9 4 13 7 1 1 1 1 4 8 4 1 0 2 3 7 3 ? 1 1 2 19 18 1 2 1 0 3 4 2 1 1 2 3 18 4 2 8 6 3 9 9 6 2 6 4 1 5 91 127 391 2 6 7 150 6 7 5 2 0 0

A naliza m ateriału ceram icznego pozw ala określić chronologię osady (jej części

p rzebadanej) na okres halsztacki i lateński. T ak ram ow y czas u ży tk o w an ia osady w ynika

z braku zdecydow anych, je d n o zn acz n y ch w yznaczników ch ronologicznych. W iększość

w yróżnionych cech i form ceram iki należy do długotrw ałych, często funkcjonujących

od epoki brązu. M o ż n a tu w ym ienić żłobkow anie kraw ędzi (ob. 7b, 62) (tabl. VI, XI),

ornam ent p aznokciow y (ob. 22, 27, 37, 42, 43, 57, 62) (tabl. V III, X, X I), puchary

na pustej nóżce (ob. 7b) (tabl. V I), n aczynia sitow ate (ob. 37) (tabl. V II), czy też

naczy n ia dw ustożkow ate i beczułkow ate (ob. 19, 20, 23, 34, 37, 56a, 57, 62) (tabl.

V II, V III, X, XI). Jednak brak ornam entyki guzow ej, plastycznych żeberek, bogatej

ornam entyki geom etrycznej w skazuje na w czesną epokę żelaza. Z a epoką żelaza p rze­

m aw ia także je d y n y fragm ent zdobiony ornam entem rytym naw iązującym do zakre-

skow anych trójkątów (ob. 40) (tabl. V III). W okresie h alsztackim upow szechniają się

n aczynia o g ładkich szyjkach często oddzielonych karbow anym w ałkiem od ch ro p o ­

w atych brzuśców (ob. 16, 22, 34) (tabl. V I, V III). R ów nież w o kresie h alsztackim

pow szechniejsze są n aczynia m iniaturow e (ob. 62) (tabl. X I), a w ystępujący w C hła-

pow ie okaz naw iązuje do d użych naczyń z okresu halsztackiego. T alerze z ornam entem

paznokciow ym , oraz n aczynia z „guzkam i” poniżej kraw ędzi w ylew u pow szechniejsze

są w okresie halsztackim (ob. 19, 22, 56a, 62) (tabl. V III, X, XI). Z okresem tym

m ożna także łączy ć fragm enty nó żek figurek lub naczyń (ob. 42) (tabl. X). W ystępujące

w kilku obiektach fragm enty naczyń w azow atych u w aża się za typow e dla okresu

h alsztackiego C - D (ob. 16, 20, 23, 34, 37, 62) (tabl. VI, V II, V III, X II). Z okresem

190

J. W R Z E S IŃ S K I

T a b lic a IV . C h ła p o w o , st. 3 , gm . D o m in o w o . P la n y o b ie k tó w o sa d y (le g e n d a patrz tabi. V ) ( r y s o w a ł W o jc ie c h K uja w a )

T a b e la 3 C h ła p o w o st. 3 , g m . D o m in o w o . Z e s ta w ie n ie k o ś c i z w ie r z ę c y c h z o sa d y .

N r

o b iek tu K oń B y d ło B y d ło

Tur Ś w in ia O w c a

K o za P ie s Z a ją c Jeleń Sarna D z ik Ptaki R y b y Ż aba O zn a ­ c z o n e N ie ­ o z n a ­ c z o n e R a z em C z ło ­ w ie k (patrz tab. За) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 2 p rzep a ­ lo n e 4 3 1 1 1 6 6 6 3 3 4 10 2 3 33 6 A 6 2 2 10 5 15 7 A 5 7 7 1 4 2 0 2 4 6 9 0 136 7 B 14 5 11 1 4 8 2 4 5 4 0 85 14 1 1 1 15 1 1 1 2 16 7 6 1 2 2 18 6 2 4 3 17 1 1 2 1 3 18 7 9 3 19 6 0 7 9 2 19 14 2 2 1 1 4 5 2 3 1 4 6 1 I 13 18 31 2 6 1 1 1 2 2 8 1 1 1 2 3 3 9/1 9 9 3 4 1 1 2 10 12 3 5 W 6/1 12 18 13 31 3 5 E 1 2 3 3 7 5 3 1 1 10 3 13 4 0 3

T a b e la 3 cd . 1 ? 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 41 1 1 1 4 2 1 4 1 6 6 12 4 3 4 4 1 5 4 3 A 7 2 1 7 4 /1 * 84 84 4 3 B 3 3 4 8 3 3 5 0 1 1 2 1 55 2 2 5 6 A 1 2 3 2 5 5 6 B 2 3 5 4 9 5 7 2 2 1 5 5 10 5 8 2 4 6 7 13 6 2 12 (ły ż w a ) 9 3 41 65 5 70 15 102 2 70 39 3 2 123 29 4 1 1 3 3 9 4 3 1 7 7 1 4 55,4% 44,6% 100% 3,8% 25 ,9 % 0 ,5 % 17,7% 9,9% 0,8% 0 ,5% 31,1% 7,4% 1,0% 0,3 % 0,3% 0,8% 100% 6 /1 . 9 /1 , 74/1 — n a je d n e j k o śc i o d n o to w a n o śla d y o b ró b k i * — k o ś c i p o c h o d z ą o d je d n e g o o so b n ik a

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE ! W C H Ł A P O W IE

193

- I

I

C O

I

-2

-6 1S111-7

ГГТТ

L i i i

Ш-4

ИШН-5

T a b lic a V . C h ła p o w o , st. 3 , g m . D o m in o w o . R z u t p o z io m y i p rzekrój o b ie k tu 4 3

- n e g a ty w k o lk a . 2 - k a m ie ń , 3 - ż ó łty p ia se k . 4 - ja s n o - b n m u tn u z ie m ia , 5 - c ie m n o - b r o n a tn a z ie m ia . 6 - s p a le n iz n a . 7 - p o p ió ł

lateńskim m ożna natom iast łączy ć fragm enty d użych naczyń kształtu ja jo w a te g o lub

b eczułkow atego bez w yodrębnionej szyjki, o lekko karbow anej kraw ędzi w ylew u, chro­

pow atej pow ierzchni zew nętrznej i gładkiej, czernionej pow ierzchni w ew nętrznej (ob.

1, 42) (tabi. V I, IX ). S w ą fo rm ą n aw iązują one do naczyń w y stępujących w kulturze

w schodniopom orskiej i kulturze grobów kloszow ych.

A naliza m ateriału ceram iczn eg o zachow anego frag m en tary czn ie, pochodzącego

z obiektów w dużych stopniu zniszczonych, nie p o zw ala na uściślenie chronologii.

194

J. W R Z E S IŃ S K I

D okładne jej określenie je s t także utrudnione słabym stanem rozpoznania o sad kultury

łużyckiej, zw łaszcza z je j schyłkow ej fazy.

U ściślenie chronologii osady C hłapow o 3 m oże nastąpić po przebadaniu partii

leżącej na zachód od przebadanej części stanow iącej ok. 1/4 całego stanow iska.

T a b e l a З а C h ła p o w o st. 3 , g m . D o m in o w o . Z e s ta w ie n ie k o ś c i lu d zk ich w y o d r ę b n io n y c h w tra k cie o p r a c o w y w a n ia

k o śc i z w ie r z ę c y c h z o b ie k tó w o s a d y (o k r e ś liła m g r A . W rz esiń sk a )

o b ie k t 2 fr ag m en ty c z a s z k i

fr agm en ty k o śc i d łu g ich

k o ś c i p rze p a lo n e o s o b n ik d o ro sły

o b ie k t 16 frag m en ty k o ś c i d łu g ich ż e b r o k o ś c i n ie p r ze p a lo n e 3 (? ) o s o b n ik ó w o b ie k t 18 fragm en t c z a s z k i (p o ty lic y ) k o ś c i n ie p r ze p a lo n e o s o b n ik d o ro sły o b ie k t 19 fr a gm en ty k o ś c i p a lc ó w stó p fr ag m en ty p o d u d z ia k o śc i n ie p r ze p a lo n e o s o b n ik d o r o s ły (p o w y ż e j 3 0 lat) o b ie k t 3 3 fr a g m en t p raw ej p is z c z e li k o ś ć n ie p rzep a lo n a o s o b n ik d o ro sły o b ie k t 4 0 tr zo n y k o ś c i d łu g ich k o ś c i n ie p r ze p a lo n e o b ie k t 5 0 fragm en t p is z c z e li k o ś c i n ie p r ze p a lo n e o s o b n ik d o r o s ły h ałd a p raw a k o ń c z y n a górn a ż e b r o fragm en t c z a s z k i (k o ś ć c ie m ie n io w a praw a) k o ś c i n ie p r ze p a lo n e je d e n o s o b n ik — J u v en is (o k . 18 lat)

K o m e n ta rz : d u ż y s to p ie ń z n is z c z e n ia ( m o ż liw o ś ć p r z e m ie s z c z e n ia m a te r ia łu ) p rz e b a d a n e j p a rtii s ta n o w is k a u tru d n ia j e d ­ n o z n a c z n ą in te rp re ta c ję w y s tę p o w a n ia k o śc i lu d z k ic h w o b ie k ta c h z w ią z a n y c h z o sa d ą . N a le ż y p a m ię ta ć o b ir y tu a ln y m p o ­ c h ó w k u z n a n y m z C h ła p o w a z e s ta rs z y c h b a d a ń (A . L ip iń s k a 1 954, ry c . 16). K o śc i p r z e p a lo n e w y s tą p iły je d y n ie w o b ie k c ie 2 , n a to m ia s t n a p o z o s ta ły c h fr a g m e n ta c h n ie z a o b s e r w o w a n o śla d ó w d z ia ła n ia o g n ia . N a ż a d n e j z k o śc i lu d z k ic h n ie z a u w a ż o n o ta k ż e ja k ic h k o lw ie k ś la d ó w n a c ię ć .

L IT E R A T U R A

B u k o w sk i Z . 1 9 6 0 , S p r a w o z d a n ie z b a d a ń o s ie d la o b r o n n e g o k u ltu r y łu ż y c k ie j w m ie js c o w o ś c i S o b ie ju c h y ,

p o w . Ż n in , w 1 9 5 7 r ., S p A r 10, s. 31 - 4 0 .

G ło sik J. 1 9 8 8 , N o w e d a n e d o p o z n a n ia k u ltu r y g r o b ó w k lo s z o w y c h , S p A r 4 0 , s. 2 3 0 - 2 4 4 .

G ó re ck i J. 1 9 9 1 , C m e n ta r z y s k o lu d n o ś c i k u ltu r y w s c h o d n io p o m o r s k ie j w C h ła p o w ie , gm . D o m in o w o , w o j. p o ­

z n a ń s k ie , S L 2 , s. 165 - 2 0 1 .

K o za k J., R e w ek a n t A . 1 99 1 , W yn ik i b a d a ń s z c z ą tk ó w k o s tn y c h z g r o b ó w c ia ło p a ln y c h z c m e n ta r z y s k a k u ltu ry

w s c h o d n io p o m o r s k ie j w C h ła p o w ie , g m . D o m in o w o , S L 2 , s. 2 0 3 - 2 0 7 .

L ip iń sk a A . 1 9 5 4 , C m e n ta r z y s k o k u ltu r y p o m o r s k ie j i g r o b ó w k lo s z o w y c h w C h ła p o w ie , p o w . Ś r o d a , F A P 5, s. 4 9 - 5 8 .

M o g ie ln ick a -U r b a n M . 19 8 4 , W a r s z ta t c e r a m ic z n y w k u ltu r z e łu ży c k ie j, W a rsz a w a , W r o c ła w , K rak ów , G d ań sk , Ł ó d ź .

T e tz la ff W . 1 9 5 9 , P ie c k u ltu r y łu ż y c k ie j z o k r e s u h a ls z ta c k ie g o z e S tr z e łc ( s ta n o w is k o 3 ) w p o w . m o g ile ń s k im , P A r 12, s. 1 1 7 - 122.

Z ey la n d o w a M . 1 9 7 4 , O tw a r ta o s a d a h a ls z ta c k a lu d n o ś c i k u ltu r y łu ż y c k ie j w K o tlin ie , p o w . J a r o c in , F A P 2 4 , s . 5 0 - 130.

T a b lic a VI. C h łap o w o , st. 3, gm . D o m in o w o . F rag m en ty ceram ik i z o b iek tó w osady (cy fry o d p o w iad ają num eracji o b iek tó w na tab licy I). (rysow ał W o jciech K ujaw a)

5 cm

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H L A P O W IE

195

A N E K S

W literaturze archeologicznej spotykam y d w a poglądy d otyczące funkcji frag m en ­

tów naczyń z otw oram i. Jeden łączy je z „ced zid łam i” (T. M alinow ski, 1958, s. 2 6 ­

27, ryc. 31, 4 - 6 ) , drugi natom iast z osłonam i do p o d trzym yw ania ognia (Z. D urcze-

w ski 1 9 3 9 - 1946, s. 88, 170; J. C hudziakow a 1978, s. 125, ryc. 4 f, g, ryc. 11). O bie

interpretacje odnoszą się do dw u fu n kcjonalnie różnych typów . Ich w yróżnienie m o ­

żliw e je s t je d y n ie w przypadku posiadania całych bądź w iększych frag m en tó w tych

naczyń. Z całą p ew nością jed n o zn acz n a in terp retacja fragm entów z partii środkow ych,

bez kraw ędzi w ylew u nie je s t m ożliw a. N ależy je s z c z e dodać, iż w yróżnienie „p ie­

cy k ó w ” , gdy dysponujem y jed y n ie ich dolnym i partiam i (naw et z kraw ędzią) bez d o ­

datkow ych danych (kontekst znalezienia, o sm olenie ścian w ew nętrznych), w ydaje się

co najm niej dyskusyjne.

W yodrębnione w m ateriale ceram icznym n aczynia sitow ate łączy się z p rodukcją

sera (np. J. W ielow iejski 1960, s. 1 3 0 - 165). Jest to dość pow szechny pogląd p o le­

gający na intuicyjnym łączeniu form y z funkcją. Jako dow ody na p rzetw arzan ie m leka

na ser przytacza się fragm enty n aczyń sitow atych, a także kości zw ierząt (bydła i ow cy

- k o z y ) . W b adaniach nad hodow lą problem konsum pcji m leka je s t często nied o strze­

gany lub n aw et negow any (J. P yrgała 1975, s. 484). S potyka się także poglądy, iż

gospodarka m leczna nie o d gryw ała w iększej roli (J. O stoja-Z agórski 1975, s. 476).

Podstaw ow ą m asę pokarm ow ą m iały tw orzyć ziarna zb ó ż i roślin strączkow ych oraz

m ięso ssaków i ryb. Poglądy te w y n ik ają p rzed e w szystkim ze sposobu o pracow yw ania

szczątków kostnych i roślinnych. P ublikow ane analizy, a także prace pośw ńęcone p rze­

tw órstw u czy konsum pcji, n ajczęściej p oprzestają na an alizie ilościow ego udziału

szczątków kostnych (roślin) po szczeg ó ln y ch gatunków . W rezultacie często otrzy m u ­

jem y sw oiste „listy” konsum ow anych zw ierząt i roślin (A. M aurizio 1926; M. D em ­

bińska 1967; J. W ielow iejski 1967; K. C hm ielew ski 1958; R. K iersnow ski 1954).

O pracow ania tego rodzaju coraz częściej p oddaw ane są krytyce. Je d n o cześn ie p ro p o ­

nuje się inne sposoby analizy postulując potrzebę ro zszerzan ia inform acji i w iększej

w spółpracy archeologów i archeozoologów (K. K rysiak 1973, s. 7 2 - 8 2 ; J. Pyrgała

1975, s. 481 - 4 9 3 ; J. K ruk 1980; T. M akiew icz 1980, s. 125 - 143; J. Piekalski 1991.

s. 1 3 9 - 1 5 2 ) .

D uża rola m leka w okresie w czesn eg o średniow iecza po św iad czo n a je s t w źródłach

pisanych. G all A nonim o kreśla kraj M ieszka ja k o kraj, gdzie krow y są m leczn e (A nonim

196

J. W R Z E S IŃ S K I

tzw . G all 1982, s. 10), H erbord m ów i, iż na Pom orzu jednym z bogactw je s t m leko

ow iec (G. Labuda 1954, s. 159) n atom iast Ishaq ben M ose donosi o znajom ości serw atki

(F. K upfer, T. L ew icki 1956, s. 219). Pisząc o pożyw ieniu G erm anów T acyt podaje:

„W yżyw ienie ich proste dzikie ow ce, św ieża dziczyzna i zsiadłe m leko” (za: J. Pyrgała

1975, s. 484). Interesujących danych dostarczają źródła z terenów cesarstw a n iem iec­

kiego, m. in. o tym , iż pew ien biskup goszcząc K arola W ielkiego w idząc ja k gość

je d z ą c ser odkraw a skórkę, uchodzącą za najsm aczniejszą, m usiał bardzo się zdziw ić

gdy Cesarz, chcąc w yrazić gospodarzow i sw ą w dzięczność, prosi go aby corocznie

przysyłał do A kw izgranu dw a w ozy tego sera (P. R iche 1979, s. 162). W skład diety

klasztornej w chodzi! m. in. nabiał i śm ietana, a zakonnicy spożyw ali dużo sera —

do opactw a S aint-G erm ain-des-P rés dostarczano 160 pensae różnych serów (1 pense

= 75 funtów ), w K orbei 10 ow czarni produkow ało ser (P. R iché 1979, s. 1 6 0 - 162).

C o ciekaw sze, dla m nichów ser nie był potraw ą postną i spożyw ano go je d y n ie w nie­

dzielę i św ięta (M. D em bińska 1985, s. 370, 373; M. D em bińska 1987, s. 64 i tabele

I, II, III).

X III - X IV -w ieczne źródła z terenów Polski m ów iące o zam ianie dotychczasow ych

pow inności na now e, w śród tych ostatnich w ym ieniają m. in. ser (K. M odzelew ski

1987, s. 125, 1 8 5 - 186).

P ow szechną znajom ość w śród Słow ian m leka, sera a także serw atki potw ierdzają

w spólne na całej Słow iańszczyźnie ich nazw y (K. M oszyński 1967, s. 282).

N ie ulega w ątpliw ości, iż nabiał znany był pod w szelk ą p ostacią, a je g o rola w uro­

zm aicaniu pożyw ienia była nie m niejsza, niż m ięsa (H. Ł ow m iański 1967, s. 3 3 6 ­

337). C zęsto podnosi się duże w artości odżyw cze m leka i różnorodność potraw p rzy­

rządzanych na bazie m leka i sera. Z aobserw ow any obecnie spadek znaczenia m leka

na rzecz kaw y i herbaty (B. M ichalaków na 1964, s. 430), w ynika m. in. z p rzem y­

słow ego przetw órstw a i oddaw ania m leka do zlew ni (A. K ow alska-L ew icka 1967,

s. 3 5 9 - 3 6 0 ) .

Jak dotąd próbę od tw o rzen ia historii polskiego sero w arstw a p odjęła A. K o w al­

ska-L ew icka (1967, s. 151 - 193). D ysponując dostępnym i źródłam i zajęła się przede

w szystkim X IX i XX w iekiem . N ie m niej stw ierdza m. in., iż w okresie od X II do

końca X V III w ieku użytkow anie m leka ow czego do celów konsum pcyjnych nie ulega

w ątpliw ości i odgryw ało ono w ażną rolę. D odaje jed n o cześn ie, iż do dziś stosuje się

zlew anie m leka krów , ow iec, i kóz tam , gdzie te trzy gatunki są hodow ane (A. K o­

w alska-L ew icka 1967, s. 154).

W W ielkopolsce w w yniku badań etnograficznych odnotow ano trzy sposoby w y­

ciskania sera: 1 — za pom ocą stołka z deską i kam ieniem ; 2 — drabinki z deską

i kam ieniem ; 3 — przez odsączanie zaw ieszonego w orka z serem (A tlas ..., s. 92 -

93; A. K ow alska-L ew icka, Z. S zrom b-R ysow a 1976, s. 362, ryc. 4, 5; A. W o jciech o ­

w sk a 1960, s. 2 0 7 - 2 0 8 , ryc. 109 i 110). M leko p rzew ażnie przerabiano — od zw y­

kłego gotow ania począw szy na serach podpuszczkow ych skończyw szy. S pożyw ano

polew ki, m aślankę, serw atkę, siarę, a także dodaw ano m leko do zup. W W ielkopolsce

sery najczęściej spożyw a się pod p o sta cią gzika. K ruszono także ser do klusek, bądź

198

J. W R Z E S IŃ S K I

sm ażono w postaci placków . Ser często suszono w postaci gom ółek, z których W iel­

kopolska w X V II w. m iała słynąć (J. P asek 1979, s. 385).

W opracow aniu ceram iki z osady C hłapow o, st. 3 z pow odu fragm entaryczności

zachow ania zrezygnow ano z typologii i klasyfikacji naczyń. N iniejsze uw agi odnoszą

się jed y n ie do kilku fragm entów naczyń sitow atych z obiektu 37. W iązanie tego typu

naczyń z serow arstw em stało się b ezpośrednią p rzyczyną podjętej próby otrzym ania

se ra 1. Poniew aż nie posiadaliśm y całych pradziejow ych naczyń sitow atych p o słu ż y li­

śm y się naczyniam i glinianym i i kam ionkow ym i ze zbiorów D ziału E tnograficznego

M P P na L ednicy. Proces ogrzew ania zsiadłego m leka, oraz odcedzanie sera p rzep ro ­

w adzono w chacie z W olicy na terenie W ielkopolskiego P arku E tnograficznego.

W glinianym , zgrzebnym garnku — „siw aku” zakiszono 4 litry m leka. Po w laniu

m leka do naczynia byliśm y pełni obaw o „siw aka” gdyż na pow ierzchni zew nętrznej

pojaw iło się kilka ciem nych, tłustych i w ilgotnych plam . D latego też po zakw aszeniu

m leko ogrzew aliśm y w dw u naczyniach — w „siw aku” i „kam ionce” (ryc. 1). N a­

stępnie obie porcje ogrzanego m leka przelano do kam ionkow ego n aczynia sitow atego

(ryc. 2). W rezultacie otrzym ano ok. 1,5 litra płynnej m asy serow ej. A po jej odsączeniu

pozostało ok. 700 ml sera. R ezultat ten nie należy ch y b a do sukcesów , je d n a k w chw ili

obecnej trudno go porów nać z innym i w ynikam i tego typu (B. B aranow ski, 1957,

s. 2 2 2 - 2 2 9 ; L. Ż ytkow icz 1957, s. 8 2 - 8 3 ; J. P yrgała 1975, s. 484).

T a jed n o razo w a próba nie dała definityw nej odpow iedzi na pytanie, czy n aczynia

sitow ate w ykorzystyw ano przy w ytw arzaniu sera. O bserw ując dość duże ubytki o g rza­

nej m asy serow ej przez otw ory „sita” m ożna je d n a k pow ątpiew ać, czy naczy n ia tego

typu istotnie używ ano do odsączania sera.

Podobne w ątpliw ości n asuw ają się także w trakcie p rzeg ląd an ia literatury e tn o g ra­

ficznej, gdzie n iew iele m iejsca pośw ięcono tego rodzaju naczyniom zw anym cedzakam i

lub z n iem iecka durszlakam i (R. R einfuss 1955, s. 36; S. B łaszczyk 1960, s. 4 3 7 ­

469). W w iększości prac ograniczono się do niew ielkiego w yboru fotografii lub rycin

(R. R einfuss 1955, ryc. 21; K atalog ... 1952, ryc. 109 i tabi. IV 2, 3, 7, 8; P olskie ...

1981, ryc. 7, 34, 47, 89, 139, 168). W e w szystkich p rzypadkach n aczynia te łączone

są raczej z o dcedzaniem klusek niż odsączaniem kw aśnego m leka na ser.

L IT E R A T U R A

A n o n im tz w . G a ll, 19 8 2 , K r o n ik a p o ls k a , W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G d a ń sk , Ł ó d ź .

A tla s j ę z y k a i k u ltu r y lu d o w e j W ielk o p o ls k i (red. Z . S o b ier a jsk i, J. B u rszta ), 197 9 , t. 1. G osp od ark a d o m o w a

— p o ż y w ie n ie , c z . 2 , W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G dańsk.

B a ra n o w sk i B . 19 57 , C h ó w b y d ła w d r u g ie j p o ł o w i e X V II i X V III w ie k u w Ł ę c z y c k im i n a te r e n a c h s ą s ie d n ic h , S tz D G W , t. l . s . 1 9 8 - 2 5 8 .

B ła s z c z y k S. 19 60 , G a r n c a r s tw o , [w :] K ultura lu d o w a W ie lk o p o ls k i, t. 1, s. 4 3 7 - 4 6 9 .

C h m ielew sk i K. 1958, Z w ie r z ę c e s z c z ą tk i k o stn e z g r o d z is k a k u ltu ry łu ż y c k ie j w S łu p cy, F A P , 8 - 9 , s. 1 15 - 136.

1 D z ię k u ję k o le ż a n k o m M a łg o r z a c ie F r y z ie i M a r cie R o m a n o w , b ez k tó ry c h p rób a ta b y ła b y n ie m o ż liw a d o p rze p r o w a d zen ia , a ta k ż e k o le d z e A n to n ie m u P o lc z y k o w i z a w s k a z ó w k i d o ty c z ą c e literatu ry etn o g r a ­ fic z n e j.

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H L A P O W IE

199

C h u d zia k o w a J. 1 9 7 8 , B a d a n ia a r c h e o lo g ic z n e n a g r o d z is k u k u ltu r y łu ż y c k ie j w G z in ie , w o j. B y d g o s z c z w l a ­

ta c h 1 9 6 8 - J9 7 6 , S p A r 3 0 , s. 113 - 127. D e m b iń s k a M . 1 9 6 7 , U d z ia ł z b ie r a c tw a w ś r e d n io w ie c z n e j k o n s u m p c ji z b o ż o w e j, S t z D G W 9 , s. 8 6 - 9 6 . - 1 9 8 5 , P o ż y w i e n i e p o s t n e i p o k u tn e m n ic h ó w w e w c z e s n y m ś r e d n i o w i e c z u (V - X I w .) , K H K M 3 3 , s. 3 6 7 - 3 8 1 . - 1 9 8 7 , W y ż y w ie n ie m n ic h ó w w e d łu g r e g u ły b e n e d y k ty ń s k ie j w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u ( V I - X / w .), S tiM D W P 1 6 ( 3 2 ) , s. 5 7 - 7 8 . D u r c z e w s k i Z . 1 93 9 - 1 9 4 6 , G r u p a g ó m o ś lą s k o - m a ł o p o l s k a k u ltu r y łu ż y c k ie j w P o ls c e , c z . 1, K ra k ów . K a ta lo g g a r n c a r s tw a lu d o w e g o w o j. r z e s z o w s k ie g o o p r a c o w a n y w e d łu g z jb io r ó w i m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h M u ze u m E tn o g r a fic z n e g o w Ł o d z i, (red . Jan in a K rajew sk a ), 19 5 2 , Ł ó d ź .

K ie r s n o w s k i R . 1 9 5 4 , R o ś lin y u p r a w n e i p o ż y w i e n i e r o ś lin n e w P o ls c e w c z e s n o fe u d a ln e j, K H K M 2 , s. 3 4 6 ­ 3 8 7 .

K o w a ls k a - L e w ic k a A . 1 9 6 7 , T r a d y c y jn e s e r o w a r s t w o w P o ls c e , St z D G W 9 , s. 1 5 1 - 193.

- , S z r o m b a - R y s o w a B . 1 9 7 6 , P o ż y w ie n ie , [w :] E tn o gra fia P o ls k i. P rzem ia n y k ultury lu d o w e j, t. 1, s. 3 5 3 - 3 7 8 , W r o c la w , W a rsz a w a , K ra k ów , G d a ń sk .

K ruk J. 19 8 0 , G o s p o d a r k a w P o ls c e p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j w V - III t y s ią c le c ia p . n. e., W r o c la w . K rysia k K . 1 9 7 3 , R o la z w ie r z ą t w r o z w o ju k u ltu r o w y m c z ło w ie k a , W A 3 8 , s. 7 2 - 82.

K u p fe r F ., L e w ic k i T . 1 9 5 6 , Ź r ó d ła a r a b s k ie d o d z ie jó w S ło w ia n i n ie k tó ry c h in n yc h lu d ó w ś r o d k o w e j i w s c h o d n ie j E u ro p y , W r o c ła w , W a rsz a w a . L abu d a G . 19 5 4 , S ło w ia ń s z c z y z n a p ie r w o tn a . W y b ó r te k s tó w . W a rsz a w a . Ł o w m ia ń sk i H . 1 9 6 7 , P o c z ą tk i P o ls k i, t. 3 , W a rsz a w a . M a k ie w ic z T . 1 9 8 0 , Z w ie r z ę c e s z c z ą tk i k o s tn e j a k o ź r ó d ła d o b a d a ń s tr u k tu r y h o d o w li p r a d z i e j o w e j , P A r 2 7 , s. 1 2 5 - 143.

M a lin o w s k i T . 1 9 5 8 , O s a d n ic tw o k u ltu r y łu ż y c k ie j w c z e s n e j e p o k i ż e la z a w S łu p c y , F A P8 - 9 , s. 1 - 9 7 . M a u r iz io A . 1 9 2 6 , P o ż y w ie n ie r o ś lin n e i r o ln ic tw o w r o z w o ju d z ie jo w y m . W a rsz a w a .

M ic h a la k ó w n a B . 19 6 4 , P o ż y w ie n ie , [w :] K ultu ra lu d o w a W ie lk o p o ls k i, t. 2 , s . 4 0 1 - 4 4 5 .

M o d z e le w s k i K . 1 9 8 7 , C h ło p i w m o n a r c h ii w c z e s n o p ia s to w s k ie j, W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ó w , G d ań sk , Ł ó d ź .

M o s z y ń s k i K . 1 9 6 7 , K u ltu r a lu d o w a S ło w ia n , t. 1, W arsz a w a .

O sto ja -Z a g ó r s k i J. 1 9 7 5 , Z e s tu d ió w n a d str u k tu r ą g o s p o d a r k i h o d o w la n e j w s c h y łk o w y c h f a z a c h e p o k i b r ą z u i

w o k r e s ie h a ls z ta c k im w p ó łn o c n e j i z a c h o d n ie j c z ę ś c i z ie m p o ls k ic h , K H K M 2 1 , s. 4 7 1 - 4 7 9 .

P a sek J. 19 7 9 , P a m ię tn ik i, W r o c ła w , W a rsz a w a , K ra k ów , G dań sk .

P iek a lsk i J. 1 9 9 1 , P r z y c z y n e k d o k w e s tii s p o ż y c ia i d y s tr y b u c ji m ię s a и' ś r e d n io w ie c z n y m W r o c ła w iu , K H K M 3 9 , s. 1 3 9 - 152.

P o ls k ie g a r n c a r s n v o lu d o w e , 19 8 1 , (w y d a ło M u z e u m E tn o g r a fic z n e w T o ru n iu ), T oruń.

P y rg a ła J. 1 9 7 5 , G o s p o d a r c z e i k o n s u m p c y jn e a s p e k ty c h o w u z w ie r z ą t u d o m o w io n y c h n a z ie m ia c h p o ls k ic h

m ię d z y I w. p . n. e. a I V w . n. e., K H K M 2 1 , s. 4 8 1 - 4 9 3 .

R e in fu s s R . 1 9 5 5 , G a r n c a r s tw o lu d o w e , W arsz a w a .

R ic h e P . 1 97 9 , Ż y c ie c o d z ie n n e w p a ń s tw i e K a r o la W ie lk ie g o , W arsz a w a .

S c h le tte F . 1 9 8 2 , S p u re n u n s e r e r V o rfah ren . K e lte n - G e r m a n e m - S la w e n - D e u ts c h e , B erlin .

W ie lo w ie j s k i J. 1 9 6 0 , P r z e m ia n y g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n e u lu d n o ś c i p o łu d n io w e j P o ls k i w o k r e s ie p ó ź n o la te ń - s k im i r z y m s k im , M a teria ły S ta ro ż y tn e 6, W a rsz a w a . - 1 9 6 7 , K o n s u m p c ja ż y w n o ś c io w a w P o l s c e w o k r e s a c h p ó ź n o la te ń s k im i r z y m s k im . P o ż y w ie n ie w d a w n e j P o ls c e , St z D G W 9 , s. 7 - 30. W o jc ie c h o w s k a A . 1 9 6 0 , N a c z y n ia i n a r z ę d z ia d o m o w e , [w :] K ultura lu d o w a W ie lk o p o ls k i, t. 1, s. 197 - 2 2 0 . Ż y tk o w ic z L . 1 9 5 7 , U w a g i o g o s p o d a r s t w i e c h ło p s k im w d o b r a c h k o ś c ie ln y c h w X V I w ie k u , S t z D G W , t. 1, s . 1 1 - 9 3 . ”

200

J. W R Z E S IŃ S K I

A N S I E D L U N G D E R B E V Ö L K E R U N G L A U S I T Z E R K U L T U R IN C H L A P O W O , G E M . D O M I N O W O , S T A N D O R T 3

Z u s a m m e n f a s s u n g

I n fo lg e d er a r c h ä o lo g is c h e n R e ttu n g sarb eiten an d er F u n d ste lle 3 in C h ła p o w o , G em . D o m in o w o , w u rd e e in e F lä ch e v o n 2 .5 0 0 m 2 u n tersu ch t. D a b ei w u rd en 5 6 O b jek te v o n e in e r A n s ie d lu n g d er B e v ö lk e r u n g L a u sitz er K ultur en td eck t. S ie n eh m en e in e G e s a m tflä c h e v o n ca . 1 .6 0 0 m2 e in (A b b . 1 und 2 ).

D ie m e iste n O b jek te w u rd en als M u ld e n , b w z . G ruben E rd h ö h len (w e g e n ih rem s c h le c h te n Z usta nd ) b e z e ic h n e t. E s sind o v a le o d er runde M u ld e n m it u n tersc h ied lich er T ie fe : v o n e in ig e n c m b is zu 5 0 - 8 0 cm . E in es v o n d ie s e n O bjek ten — N r 4 3 — b estan d a u s drei in R e ih e n p la cierten k le in e n M u ld e n (T a fe l V ). D r ei w e ite r e O bjek te (O b j. N r 1, 2 0 , 2 4 ) erinnern an Ö fen m it fla c h e m R o s t (T a fe l II). O b jek t N r 6 2 (T a fe l III) m it ru n dem G ru nd riss u nd m u ld e n fö r m ig e m 7 0 cm tie fe m D u rc h sc h n itt kann m an d afü r a ls e in e n K u p ­ p e lo fe n interpretieren.

Z u d en in d en O b jek ten in g rö ß te r M e n g e g e fu n d e n e n M a teria lien g eh ö re n K er a m ik fra g m e n te. E s w u rd en 1811 F rag m en te v o n K e r a m ik e rze u g n issen L au siter K ultur en td ec k t. D ie A n a ly s e d er F u n d e e r m ö g lic h t d ie D a tie ru n g d e s erforsch ten T e ils d er A n s ie d lu n g (au fg ru n d d er S treu u n g d er K er a m itelem en te a u f d er F lä ch e hat man fe s tg e s te llt, d aß d er b esp ro ch en e T e il c a 1/4 d er g a n z e n S ie d lu n g b ild ete ) a u f d ie H a llstatt ( C - D ) und d ie L a tèn e P er io d e . M it d er H a llsta ttP e rio d e kann man fo lg e n d e F u n d e verb in d en : F ragm en te v o n G efä ß en m it g la tte n H ä lse n , d ie v o n d en rauhen B a u c h durch e in e g e r iffe lte R o lle g etren n t sin d (O b j. 16, 2 2 , 3 4 ) (T a fe l V I, V III), e in M in iatu rgefäß (O bj. 6 2 ) (T a fe l X I ), ein F ragm en t m it O rn am en t d er g estrich elte n D r e ie c k e n (O b j. 4 0 ) (T a fe l V III), e in ig e T e lle r m it N a g e lo m a m e n t, s o w ie G e fä ß e m it „ K n ö tch en ” unterhalb d e s R a n d e s (O b j. 19, 2 2 , 5 6 a , 6 2 ) (T a fe l V III, X , X I ), w e ite r a u ch F ra g m en te v o n F ü ß c h e n v o n F igu ren o d er G efä ß en (O bj. 4 2 ) (T a fe l X ) und F ra g m en te v o n V a s e n g e fä ß e n (O b j. 16, 2 0 , 2 3 , 3 4 , 3 7 , 6 2 ) (T a fe l V I, V II, V III, X II).

M it d er L a tèn erP eriod e d afür kann m an fo lg e n d e F u n d e verb in d en : F ra g m en te v o n g ro ß en e i - o d er fa ß fö r m ig en G efä ß en o h n e e in e n getren n ten H a ls, m it le ic h lg e r iffe lte m R an d, rauher A u ß e n flä c h e und glatter g es c h w ä r z te r In n e n flä c h e (O b j. 1, 4 2 ) (T a fe l V I , IX ).

N e b e n d e m k era m isc h e n M aterial w u rd en in d en O bjek ten a u ch T ie rk n o c h e n g efu n d en (T a fe l 3 ). U n ter d en O b jek ten , d ie zu d er S ie d lu n g g eh ö rten , ver d ie n t O b jek t 6 2 , d as für e in e n O fe n g eh a lten w ird , u n sere b eso n d e re A u fm e rk sa m k eit. In se in e m Inneren w u rd en au ßer F rag m en ten v o n K er a m ik e rze u g n issen (in e in e m B e c h e r w u rd en G e tr e id e k ö m e r g efu n d e n ), a u ch T ie r k n o c h e n , darunter ein b ea rb eiteter P fe r d e k n o ­ ch e n (S c h litte n ) s o w ie e in g r o ß e s G e w e ih fr a g m e n t (A b b . 3 ) u nd ca . 110 k g L e h m b e w u r f m it A b d rü ck en e in e r H o lzk o n str u k tio n (A b b . 4 ) g efu n d en .

Ü b er setz t v o n D o r o ta M a telsk a

A B B I L D U N G E N

A b b . 1. C h ła p o w o , F st. 3 , G em . D o m in o w o . L a g e d er F u n d s te lle (g e z . v o n W o jc ie c h K u ja w a ) A b b . 2 . C h ła p o w o , F st. 3 , G e m . D o m in o w o . S itu a tio n sp la n d er F u n d s te lle m it A r n e tz d er u n tersu ch ten

F lä c h e (g e z . v on W o jc ie c h K ujaw a )

A b b . 3 . C h ła p o w o , F st 3 . G e m . D o m in o w o . G e w e ih (n a ch Z u s a m m e n k le b e n ) v o m O b jek t 6 2 (fo t. M a riola J ó ź w ik o w s k a )

A b b . 4 . C h ła p o w o , F st. 3 , G em . D o m in o w o . F ra g m en te d er L eh m b e r w u r f m it A b d r ü c k e n d er K o n stru k tion v o m O bjek t 6 2 (fo t. M a r io la J ó ź w ik o w s k a )

O S A D A L U D N O Ś C I K U L T U R Y Ł U Ż Y C K IE J W C H Ł A P O W IE

201

A N S I E D L U N G D E R B E V Ö L K E R U N G L A U S I T Z E R K U L T U R IN C H Ł A P O W O , G E M . D O M I N O W O , F st. 3

A n h a n g

Z u s a m m e n f a s s u n g

U n ter d en K er a m ik e rze u g n issen , d ie w äh rend d er a r c h ä o lo g is c h e n A u sg ra b u n g sa rb eite n in d er A n s ie d ­ lu n g C h ła p o w o , F st.3 , g efu n d en w u rd en , w u rd en au ch F ra gm en te v o n S ie b g c fä ß e n e n td ec k t, ln d er arch äo l­ o g is c h e n L iteratur w u rd en d ie F u n k tio n en d ie s e r G e fä ß e a u f z w e ie r le i W e is e n erklärt. M a n ch e interpretieren s ie a ls “S e ih e r ” , an d ere a ls A b d e c k u n g e n , d ie F e u e r sch ü tze n so llte n .

D a m an d ie s e S ie b g e fä ß e m it K ä s e r e iw e s e n v erb a n d , hat d ie s u ns (d en V e rfa sse r u nd d ie M itarbeiter d er E th n o g r a p h isch er A b te ilu n g d es M u se u m s d er E rsten P ia sten in L ed n ica ) d azu veranlaß t, d en V e rsu ch , K ä s e h e rz u stellen , d urch zu fü h ren . D a s E x p e rim e n t w u rd e in e in e r v o n d en H ü tten , d ie s ic h a u f d e m G e b ie t d e s E th n o g r a p h isch en Park s G ro ß p o le n e r b e fin d e n , d u rch g efü h rt. D a z u w u rd en G e fä ß e a u s d en S a m m lu n g e n d er E th n o g r a p h isch en A b te ilu n g b en u tzt. A u s 4 L iter M ilc h er h ie lten w ir 1,5 1 flü s s ig e K ä s e m a s s e (Q uark­ m a s s e ), und nach A b tr o p fe n ca . 7 0 0 m l K äse.

D ie s e r e in m a lig e V e rsu ch g a b ab er k e in e e n d g ü ltig e A n tw o r t a u f d ie F ra g e , o b d ie s e S ie b g e fä ß e b ei d er K ä s e e r z e u g u n g b en u tzt w o rd en w aren . D a w ir ab er fe s tg e s te llt h ab en , daß durch d ie “L ö ch er” d e s S ie b s re la tiv v ie l v o n d er er w ärm ten K ä s e m a s s e v e r lo r e n g e g a n g e n ist, n e ig e n w ir eh e r d azu , e s zu b e z w e ife ln , daß m an d ie s e G e fä ß e w irk lich zu m A b tr o p fe n v o m K ä s e g eb rau ch t hatte. In d en eth n o g ra p h isc h e n A r b e iten w e rd en G e fä ß e m it L ö c h e m v ie lm e h r m it A b s e ih e n v o n K lö ß e n v erbu n den.

Ü b er setz t v o n D o r o ta M a telsk a

A B B I L D U N G E N

A b b . 1. G e fä s s e m it S a u e r m ilc h b eim E rw ä rm en . A u f d er B a n k n eb en an d eren G e fä ß e n ein S te in s ie b t o p f (fo t. Jerzy W r z e s iń s k i)

202

J. W R Z E S IŃ S K I

T A F E L B E C H R E I B U N G ( g e z e ic h n e t v o n W o jc ie c h K uja w a)

T a fel I. C h ła p o w o , St. 3, G em . D o m in o w o . L a g e d er O b jek te in d er A n s ie d lu n g (O b jek te m it w a a g e rec h ter S c h r a ffie n u n g — G räb er v o n d er o s tp o m m e r s c h e n K ultu r).

T a fe l II. C h ła p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . P lä n e d er O b jek te in d er A n s ie d lu n g (Z eic h e n e rk lä r u n g — sieh e: T a fe l V .).

T a fe l 1П. C h la p o w o , S t. 3 , G em . D o m in o w o . G rundriß u nd S ch n itt d urch d a s O b jek t 6 2 .

T a fe l IV . C h la p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . P lä n e d er O b jek te in d er A n s ie d lu n g (Z eic h e n e rk lä r u n g — s ie h e : T a fe l V .).

T a fe l V . C h la p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . G rundriß u nd S ch n itt d urch d a s O b jek t 4 3 . 1 — N e g a tiv d es P fa h ls; 2 — S tein ; 3 — g e lb e r S and ; 4 — h ellb r a u n e E rde; 5 — d u n k e lb r a u n e E rde; 6 — B ran d ­ sch ich t; 7 — A sc h e ;

T a fe l V I. C h ła p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . F ra g m en te v o n K e r a m ik e r z e u g n is s e n a u s d en O b jek ten in d e r A n s ie d lu n g (d ie Z iffer n en tsp re ch en d e r N u m m e rier u n g d er O b jek te a u f T a fe l I.).

T a fe l V II. C h ła p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . F ra g m en te v o n K e r a m ik e r z e u g n is s e n au s d en O b jek ten in

d er A n s ie d lu n g . •

T a fe l V III. C h ła p o w o , S t. 3 , G em . D o m in o w o . F ra g m en te v o n K e r a m ik e r z e u g n is s e n a u s d en O b jek ten in d er A n s ie d lu n g .

T a fe l I X . C h ła p o w o , S t. 3 , G em . D o m in o w o . G efä ß v o m O b jek t 4 2 .

T a fe l X . C h la p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . F ra g m en te v on K e r a m ik e r z e u g n is s e n a u s d en O b jek ten in d er A n s ie d lu n g .

T a fe l X I . C h ła p o w o , S t. 3 , G e m . D o m in o w o . K e r a m ik e r z e u g n is s e v o m O b jek t 62 . T a fe l Х П . C h ła p o w o , S t. 3 , G em . D o m in o w o . K e r a m ik e r z e u g n is s e v o m O b jek t 6 2 .