In sty tu tu Śląskiego dla celów prasow ych bez ża d nego zobowiązania finansowego
iTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH
Seria III Komunikat Nr 3 3
Następstwa testamentu Bolesława Krzywoustego dla Śląska
( W osiem setletnią rocznicę śm ierci K rzyw oustego) Polska w rozbiciu dzielnicowym
Śmierć B olesław a Krzyw oustego w dniu 28 października 1138 roku otw iera tak dla Polski, jak i dla jej części, ziemi śląskiej, nowy okres dziejów, zw any w historii czasam i rozbicia dzielnicowego. Zu
pełnie inny, niż to sobie w yobrażał o statn i z wielkich Bolesławów polskich, Krzyw ousty. Dzieląc bowiem Polskę m iędzy czterech swych synów, pow ierzając równocześnie najstarszem u z nich w ładzę nad całym państwem , przypuszczał że zaspokoiw szy w ten sposób p re ten sje każdego z synów do dziedzictw a po ojcu, oszczędzi Polsce zgubnych walk domowych, — a równocześnie przez ustanow ienie je
dnej w ładzy zw ierzchniej nie dopuści do podziału Polski n a kilka części. J a k wiadomo, stało się wręcz przeciwnie. N igdy przedtem ani potem nie rozbrzm iew ała Polska gw arem tak licznych walk b ra tobójczych. Nie p otrafił też utrzym ać całości państw a wyznaczony przez Krzywoustego senior ani jego następcy.
Skutki tego dla Polski są znane: wielkie osłabienie, szereg klęsk i strat, nad których powetowaniem Polska całe dziesiątki a naw et setki lat później m usiała pracow ać. — Bezpośrednim n a stę p stwem testam entu K rzyw oustego było rozluźnienie zw iązku m iędzy poszczególnym i dzielnicam i polskimi. Łączył je n adal język i religia ludności, w iązała jedna dynastia Piastow ska, natom iast znikły p r a wie zupełnie w szelkie więzy praw no-ustrojow e. N ad interesam i cało
ści brać poczęły górę różne p a rty k u larn e interesy poszczególnych ziem, każda z nich w łasną prow adzić zaczyna politykę, nie zawsze korzystną dla Polski jako całości.
Walki dom owe i podział Śląska
Śląsk był jedną z dzielnic, która w ydzielona zo stała przez K rzy woustego jednem u z synów, a mianowicie n ajstarszem u W ła d y s ła wowi w dziedziczne w ładanie, m ające stanowić trw a łe w yposażenie je go rodziny. F a k t ten pociągnął za sobą dla Śląska te same konsekw en
cje, jakie widzim y w całej Polsce, a więc w alki bratobójcze, podział tej dzielnicy m iędzy upraw nionych do dziedziczenia potomków W ła dysław a na coraz liczniejsze, a równocześnie oczywiście coraz m niej
sze części. W alki toczą m iędzy sobą już synowie W ładysław a Bo
lesław W ysoki i M ieszko Plątonogi. Pierw szy zaś trw alszy podział Ś ląska nastąpił w roku 1202, gdy po śmierci B olesław a W ysokiego (w r. 1201) syn jego H enryk B rodaty objął już tylko Śląsk w ła ściwy, a część południow ą, tak zw aną O polszczyznę (późniejszy Śląsk Górny) zagarnął jego stryj Mieszko Plątonogi, książę racib o r
ski. Ten zapoczątkow any wówczas proces dzielenia Śląska w strz y m ał na la t kilkadziesiąt H enryk B rodaty i jego syn H enryk Pobo
żny, po śmierci jednak tego ostatniego pod Lignicą w roku 1241 podział Śląska dokonuje się coraz szybciej. W lata ch 1247-49 roz
p a d a się Śląsk w łaściw y na część w rocław ską (późniejszy Śląsk Średni) oraz część lignicko-brzeską (późniejszy Śląsk Dolny), dalszy podział tych ziem dokonuje się w latach 1273-4 i 1278. Temu samem u losowi ulega rów nież Opolszczyzna, dzieląc się w r. 1281 na cztery księstw a: opolskie, cieszyńsko-oświęcimskie, raciborskie i bytomsko- kozielskie. W początkach w ieku XIV podzielony jest Śląsk na 17 drobnych księstew ek.
W pływy niem ieckie i czeskie
Podziałow i tem u tow arzyszył ustaw iczny szczęk oręża. Ciągłe w alki bratobójcze, jakich terenem stał się Śląsk od pierw szych p ra wie chwil rządów syna B olesław a Krzywoustego, W ładysław a, aż do samego kresu swej niepodległości (w początkach w. XIV ), ni
szczyły oczywiście ziemię tę pod względem gospodarczym , osłabiły politycznie i m ilitarnie, i co jeszcze gorsza, daw ały sposobność do m ieszania się w spraw y Śląska i Polski obcym, zew nętrznym czynni
kom. J u ż pierw szy w ładca Śląska, W ładysław , szukał pomocy u ce
s a rz a F ry d e ry k a I, przy tego też w ładcy pomocy otrzym ali swe dzie
dzictw o z rąk B olesław a K ędzierzaw ego, księcia krakow skiego, sy
nowie W ładysław a w roku 1163. Tam też, w Niemczech, i u innych sąsiadów , jak Czechów, Krzyżaków , Brandenburczyków , szukali po
m ocy niejednokrotnie i inni późniejsi, śląscy książęta. Za pomoc tę jednak trzeb a było płacić. I płacili za nią zacietrzew ieni w alką do
m ową lekkom yślni w ładcy śląscy czy to ustępstw am i terytorialnym i (np. Bolesław Rogatka, syn H enryka Pobożnego, odstąpił arcybi
skupowi m agdeburskiem u ziemię lubuską), czy też wyrzeczeniem się swej niezależności. J u ż W ładysław ow icze w zam ian za pomoc cesa
rza weszli w stosunek zależności od niego, w roku zaś 1163 względnie najpóźniej 1172 B olesław W ysoki zobowiązał się do płacenia cesa
rzow i trybutu, uznał się rów nież cesarskim lennikiem H enryk IV P raw y, książę wrocław ski.
Ze strony jednak niemieckiej nie groziło w tych czasach nieza
leżności Śląska tak wielkie niebezpieczeństwo, jak ze strony innej, czeskiej. Sąsiad ten p otrafił w ykorzystać słabość Śląska i Polski, k tó ra nie m ogła dać swej kresow ej dzielnicy potrzebnego oparcia.
J u ż w czasie w ypraw y cesarskiej na Śląsk w roku 1157 podnieśli Czesi zapom niane już daw no preten sje do jakichś o p łat ze Śląska, uzyskując w roku 1158 od cesarza F ry d e ry k a I przyw ilej zabezpie
czający im praw o do poboru z Polski daniny. Było to odnowienie, z nadaniem jednak szerszego charakteru, dawnych preten sji czeskich z r. 1054, już zresztą od daw na wygasłych.
Szczególnie jednak groźną dla Śląska stała się akcja czeskich królów z rodziny Przem yślidów od chwili objęcia tam rządów przez energicznego P rzem yśla O ttokara II. K siążę ten uzyskał na Śląsku pow ażne wpływy, uzależnił naw et od siebie na dłuższy czas n a jp o tężniejszego wówczas (w drugiej połowie wieku X III) księcia w ro
cław skiego H enryka IV. Jeszcze większe postępy poczynili na Ślą
sku dw aj ostatni Przem yślidzi, W acław II i III. Z tego to okresu pochodzi pierw szy hołd lenny księcia bytomskiego K azim ierza z r.
1289, a następnie u k ład y z roku 1291, którym i książę cieszyński M ie
szko i opolski B olesław zobowiązali się wspom agać W acław a II. Ta przew aga Przem yślidów na Śląsku kończy się w praw dzie ze śm ier
cią W acław a III w roku 1306, nie pozostaw iając po sobie żad nych bezpośrednich następstw (nawet o hołdzie lennym księcia by
tomskiego zupełnie zapom niano), niemniej jednak wypadki te osw oiły w ładców śląskich z tymi czeskimi wpływami, a przez to w pewnej m ierze torow ały drogę tym okolicznościom, w jakich w la t dw adzieściakilka później nastąpi związanie się Śląska z Cze
chami.
W zrost i buta niemczyzny na Śląsku
A le nie tylko zew nętrzni wrogowie korzystali z postępującego rozbicia i słabości Śląska, z jego oddalania się od reszty ziem pol
skich. Równocześnie w ew nątrz samego Śląska w zrastało niem ałe niebezpieczeństwo. S tw arzali je niemieccy koloniści, których coraz liczniejsze zastępy na zaproszenie k siążąt czy klasztorów śląskich p rzybyw ały na Śląsk, osiedlając się po m iastach i wsiach. Im słab szymi politycznie staw ali się drobni śląscy książęta, im mniej zw ią
zani z Polską, a poddani obcym wpływom, im bardziej zależni od w łasnych swych poddanych, tym w iększą rolę odegrać mogli i ci
przybysze, a zw łaszcza opanow ane przez nich m iasta, w pierw szym rzędzie W rocław , m iasto bogate i potężne, a w tych czasach praw ie zupełnie niemieckie.
B ardzo też rychło, zd ając sobie spraw ę ze słabości książąt ś lą skich, zaczęli niem ieccy przybysze poczynać sobie tak, jakby nie w Polsce, a w Niemczech m ieszkali. Zaczęli m iejscow ej, polskiej ludności narzucać sw oje w łasne zw yczaje religijne (np. w zakresie obchodzenia postów, płacenia św iętopietrza), w klasztorach zam knęli Polakom dostęp do wyższych godności, a naw et w roku 1284, w cza
sie w alki księcia wrocław skiego H enryka IV z biskupem w rocław skim Tom aszem II, 8 klasztorów franciszkańskich na Śląsku ogło
siło swe oderw anie od prow incji kościelnej polskiej, a przyłączenie do niem ieckiej, saskiej. M iasto zaś W rocław w okresie w z ra sta ją cych wpływów czeskich n a .Ś lą s k u niedw uznacznie daw ało w yraz swej chęci do zespolenia się z Czechami, obiecując sobie z tego w iel
kie korzyści gospodarcze.
P odział Śląska na szereg drobnych księstew ek, brak oparcia d la nich w coraz słabszej w skutek rozbicia Polsce, w zrost wpływów obcych, a w szczególności czeskich na Śląsku, w reszcie w zrost liczby i znaczenia obcego, niemieckiego w ew nątrz Śląska czynnika, to w szystko następstw a testam entu Krzywoustego. W iadomo, że te w ła śnie czynniki złożyły się w głównej m ierze na odpadnięcie Śląska od Polski w początkach w ieku XIV.
Rozwój gospodarczy Śląska, Uświadom ienie narodowe ludności Je d n a k nie tylko sam e ujem ne następstw a przyniósł Śląskow i testam en t Krzywoustego. N iew ątpliw ie, że te ujem ne skutki zd ecy
dow anie przew ażają, nie brak jednak w okresie rozbicia dzielnico
wego Śląska, a więc w w. XII i X III, pew nych objaw ów dodatnich.
J u ż samo w ydzielenie Śląska w odrębne księstw o z dziedzicz
nym w ładcą na czele (tytuł księcia Śląska pojaw ia się oficjalnie po raz pierw szy w roku 1175) daw ało Śląskowi w łasną książęcą stolicę, będącą nie tylko ośrodkiem adm inistracji rządow ej, ale rów nież ośrodkiem życia gospodarczego i kulturalnego Śląska. W m iarę pow staw ania na Śląsku coraz to nowych księstew ek pom naża się ilość tych sam odzielnych ośrodków adm inistracyjnych, gospodarczych i kulturalnych, jakim i staw ały się siedziby choćby bardzo m ałych i słabych książąt śląskich. W tych bowiem czasach ośrodkam i takim i by ły oprócz instytucji kościelnych (biskupstwa, klasztory) przed e w szystkim dw ory książęce. K siążęta ci budowali sobie warowne zam ki, wznosili w swych siedzibach kościoły. Tem u więc pow staniu na Śląsku szeregu stolic różnych książąt śląskich m am y w niem ałej m ie
rze do zaw dzięczenia, że w łaśnie w tych czasach w różnych czę
ściach Śląska pow staje szereg m urow anych budowli. W ażnym to
b y ło szczególnie dla Śląska Górnego, k tóry dotychczas dość odległy od ośrodka adm inistracji państw ow ej i kościelnej, W rocław ia, obec
nie zyskuje szereg siedzib książęcych jak Cieszyn, Racibórz, Opole, Oświęcim i in.
Sam a obecność na danym terenie choćby niewielkiego dworu książęcego m usiała przyczynić się do ożywienia stosunków w danej ziemi, m usiała zaw ażyć zwłaszcza na życiu w arstw y rycerskiej i duchowieństwa. Ten sam fakt w pływ ał również korzystnie na życie gospodarcze tych różnych dzielnic śląskich, zw łaszcza że praw ie w szyscy ich w ładcy wieku X III i XIV bardzo gorliwie prow adzili kolonizację swych ziem. W ten sposób w pewnej m ierze zmniejszano ujem ne następstw a gospodarcze ustaw icznych wojen. P rz y b ra ła na Ś ląsku wówczas na sile gospodarka pieniężna, zwiększył się obieg pieniądza, w zrosła znacznie ilość mennic (była co najm niej jedna w każdym księstwie, a jeszcze w r. 1241 były tylko dwie: w Opolu i W rocław iu). Inna rzecz, że równolegle ze wzrostem ilości pieniędzy nie szła w parze bynajm niej ich jakość, raczej było w prost p rze ciwnie.
Innym, dodatnim objaw em tego okresu jest reakcja, jaka n a stą p iła na Śląsku przeciw tej podnoszącej głowę, coraz mocniej p a noszącej się, niem czyźnie. Nie pozostały bowiem bez odpowiedzi ujaw nione w tedy przeciw polskie ten dencje niemieckich kolonistów i klasztorów na Śląsku, w obronie p raw m iejscow ej, polskiej ludno
ści w ystąpiło przed e w szystkim duchowieństwo. Oto szeregiem uchw ał synodów prow incjonalnych z roku 1285 i 1287, podejm ow a
nych w głównej m ierze z inicjatyw y biskupa wrocław skiego To
m asza, nakazano objaśniać ludności naukę w iary po polsku, kie
rownictwo szkół pow ierzać tylko kandydatom znającym język polski, n a proboszczów powoływać tylko Polaków, — równocześnie postano
wiono stosowanie sankcji karnych przeciw zakonom, nie p rzy jm u ją cym Polaków, a zw łaszcza tym klasztorom franciszkańskim , które o d erw ały się od prow incji polskiej. P o p a rła swych duchownych w w alce z niem czyzną polska ludność Śląska. W alka ta, której n a j
ostrzejsza faza p rzy p ad a na czas panow ania księcia wrocławskiego H enryka IV, a więc na II połowę w ieku X III, doprow adziła do pow stania w tym czasie na Śląsku jakby dw u obozów, polskiego i nie
mieckiego, i przez w yraźne zaznaczenie się ich odrębności, obcości tych niemieckich przybyszów, dała podstaw ę do w ytw arzania się poczucia w spólnoty narodow ej polskiej ludności Śląska. Budzi się na Śląsku świadomość narodow a m ieszkańców (w tym oczywiście ty l
ko pojęciu, jak to było możliwe w tych czasach). Proces ten p rze chodzi zresztą w tedy cała Polska, na Śląsku zw iązał się on silnie z tym rozwielmożnieniem się niemczyzny, jakie nastąpiło głównie na skutek osłabienia Śląska przez w ew nętrzne rozbicie.
Również w pewnej m ierze dodatnie następstw a m iały d la Ś lą
ska te w pływ y zachodnie, które w tym w łaśnie okresie tak silnie na Śląsk oddziaływ ały. Niewątpliwie, że przyniosły więcej ujem nych następstw , ale z drugiej strony m usiały się zaznaczyć dodatnio w dziedzinie gospodarczej i k u lturalnej.
T rzeba w reszcie wspomnieć i o innych spraw ach, które w tym okresie m iały m iejsce, choć z samym testam entem K rzyw oustego czy jego bezpośrednim i następstw am i nie są związane. A więc w tedy w łaśnie — podobnie jak w całej Polsce — następ u je w ykształcenie się poszczególnych w arstw ludności, zamknięcie się w arstw y ry c e r
skiej, w ytw orzenie jej zwyczajów, — w tedy zdobyw a dla siebie p ie r
wsze przyw ileje duchowieństwo. W arto wreszcie wspomnieć i o tym, że w tym również okresie u sta lił się herb książąt śląskich. Był nim w spólny z całą rodziną P iastów znak orła, p rzy czym na Śląsku D ol
nym jest to orzeł czarny na złotym tle, na Śląsku G órnym (opol
skim) orzeł z ło ty na tarczy błękitnej. Znak ten u sta la się dla części w rocław skiej w r. 1228, dla Opolskiego od r. 1257, barw y u sta liły się praw dopodobnie pod koniec wieku X III.
Zakończenie
Ja k iż ostatecznie w całości dla Śląska re z u lta t postanow ień te stam entu B olesław a K rzyw oustego? P rzed e w szystkim w jego n a stępstw ie zerw any został zw iązek ustrojow y Śląska z Polską, o tw a rta zo stała bram a obcym wpływom, które coraz słabszych, drobniejszych książąt śląskich coraz silniej w iązały z sąsiednim i państw am i, zw ła
szcza z Czechami. Sprow adził na Śląsk liczne w ojny i ich ujem ne następstw a. Nie zrów now ażą tych ujem nych skutków te nieliczne do
datnie na polu gospodarczym i kulturalnym . J a k d la całej Polski, tak i dla Śląska stał się testam ent Krzyw oustego przyczyną wielu klęsk i strat, z tą jeszcze na niekorzyść Śląska różnicą, że cała P olska w y
dobyła się z tego okresu z początkiem w ieku XIV, Śląsk zaś p rz y płacił go u tra tą swej niepodległości, oderw aniem od Polski.
Dr K azim ierz Popiołek Katowice, w październiku 1938.
D r u k a r n i a , .D z ie d z i c t w a “ w C ie s z y n ie
