726 K R O N I K A
ścian ach za ją ł się dr Jerzy K olen d o. P o św ię c e n ie tego ołtarza — jak w y n ik a z n a p i su —· n a stą p iło 5 p aźd ziern ik a 227 r. n.e.
C elem (przebadania sy s te m u obronnego w n arożn ik u p o łu d n io w o -za ch o d n im m ia sta, założono od cinek V II w m iejscu , gd zie przecinają się lin ie m uru obronnego, k tó ry zam yk ał .Novae od p o łu d n ia i zachodu. W yniki ek sp lo ra cji tego teren u ok azały się bardzo w ażn e, gdyż p o z w o liły stw ierd zić, że pod w a rstw ą p rzeoran ą k ry ją się m u ry potężn ej k on stru k cji obronnej. B y ła to b aszta w k szta łcie p od k ow y u s y tu o w a n a na głębo'kości 0,60 m do 1,30 m . W nętrze b aszty m ia ło form ę trapezu o w ym iarach : 6,50 m X 6,50 m X 5,50 m X -4,40 m. S z e r o k o ść m u r ó w b oczn ych w y n o si 3,20 m , w m iejscu zaok rąglen ia ..p od k ow y” osiąga szerokość 4,5 m . Z ach ow ało się częściow o lico zew n ętrzn e baszty, na 'które zło ży ły się starannie dobrane ciosy k a m ien n e r u sty - k ow an e, n iek ied y z gniazdam i po k lam rach. M ięd zy k a m ien ia m i lic o w a n ia 'b y ł gruz z k am ien i i cegieł, k tó r y sta n o w ił jądro m uru.
M etodą sondażu zbadano m iejsca , w k tórych m u r zachodni i p o łu d n io w y sty k a się z tą narożną basztą. B ad an ie b ieg u ty ch m u ró w na w ięk szy m odcinku b yło u tru d n io n e ze w zg lęd u na prow adzoną tam ob ecn ie upraw ę w in n ej latorośli.
W śród p rzed m iotów zn a lezio n y ch na te r e n ie b aszty, w w a r stw ie p rzem ieszan ej, trzeba przede w sz y stk im w y m ie n ić m arm u row ą g łó w k ę H erk u lesa.
W ostateczn ym w y n ik u jasn y stał się b ieg m u ró w m iejsk ich , k sz ta łt n a jw a ż n ie j szych baszt, b ieg n iek tórych ulic i u sy tu o w a n ie bram , przede w szy stk im u sy tu o w a n ie
p o r t a d ecum ana. M am y w ię c p raw o p rzypuszczać, .że tam , gdzie k rzy żo w a ły się g łó w
n e ulice: d e c u m a n u s m a x i m u s i c a r d o m a x i m u s zn ajd ziem y forum .
L. P.
XV TYDZIEŃ STU D IÓ W NAD WCZESNYM ŚREDNIOW IECZEM W SPOLETO
„O rdinam enti m ilita ri e guerra ir. O ccid en te nelľallto m e d io e v o ” — tak brzm iało ok reślen ie p rzedm iotu X V ty g o d n ia stu d ió w nad w czesn y m śred n io w ieczem , k tó r y odbył się w Sp oleto w dn iach od 30 m arca do 5 k w ie tn ia 1967. Z a p o w ied ź w stę p n a dzieliła zagadnienia na: a) d otyczące organizacji w o jsk i u zbrojenia w dobie p r z e d fe u - dalnej i feu d a ln ej, b) tech n ik i ó w c z e sn y c h w o jen na ląd zie i n a m orzu, c) k w estie z d ziedziny praw a, filo lo g ii i historii sztuki. P rogram szczeg ó ło w y ro zesła n y tuż przed zjazdem gru p ow ał na ogół p relek cje w e d łu g p o k r e w ie ń stw tem atyczn ych , u ła tw ia ją c w ten sposób łączną dysk u sję.
S esję, po p rzem ó w ien ia ch w stęp n y ch , rozpoczęła G ina F a s o l i (B olonia) od czy tem ogóln ym pt. „Pace e guerra n e ll’alto m e d io e v o ” — o tr e śc ia c h w ią ż ą c y c h się z p o jęciam i w o jn y i p o k o ju w w ierzen ia ch i tra d y cja ch k u ltu r , jak ie p rzen ik a ły się w za jem w w ie lk im ty g lu im p eriu m rzym sk iego. O d p ow ied n ik k o ń c o w y sta n o w iła w y g ło szo n a ostatn iego dnia zjazdu p relek cja G iulio. V i s m a r a ((Mediolan): „P ro bierni giu rid ici d ella g u erra a lto m e d ie v a le ” — o w p ły w ie fa k tó w i zja w isk n a u j ę cia teo retyczn e, zn ów p rzek ształcan e p rzez rzeczy w isto ść i p ra k ty k ę. W ty ch r a m ach i w te j p ersp ek ty w ie p ro b lem a ty k a całej sesji, p ozorn ie sp ecja ln a i za cie ś niona, n ab ierała głębi, o d sła n ia ją c p o w ią za n ia i 'kontrasty w ściera n iu s ię różn ych św ia tó w , a także w y p ra co w y w a n e z n iezm iern y m trudem n orm y i fo rm y w s p ó ł życia.
P ierw sze p osied zen ie robocze w y p e łn iły trzy referaty: E. G a b b a (P isa) p rzed sta w ił ew o lu cję organizacji i sk ła d u arm ii im perium rzym sk iego od cza só w p o w szech n ej słu żb y w o jsk o w ej o b y w a teli aż do p o słu g iw a n ia się n a jem n ik a m i b arb a rzy ń sk im i p rzeciw barbarzyńcom . J. W e r n e r (M onachium ) z w y św ie tla n e g o m a teria łu sch arak teryzow an ego jako „ B ew a ffn u n g und W affen b eigab e in der g e r m an isch en V ö lk erw a n d eru n g szeit” w y sn u ł sp o strzeżen ia o treściach so cja ln y ch i k u ltu ro w y ch i zak oń czył obrazem rozm ieszczen ia tych rod zajów uzb rojen ia na różn ych terytoriach. F. L. G a n s h o f (G andaw a) w p relek cji pt. „Les arm ées de
(K R O N IK A 7 27
la m on arch ie fra n q u e aux ép o q u es m é r o v in g ie n n e et ca ro lin g ien n e” zatrzym ał się szczeg ó ln ie nad cap itu lariam i z la t 801— 842, w y d o b y w a ją c z nich św ia d e c tw a zróżn icow an ia o b o w ią zk ó w i up raw n ień . P o św ię c ił też u w agę kosztom uzbrojenia, sp raw om m o b iliza cji, zaopatrzenia i k o n cen tra cji. D o tego sam ego cy k lu n a leża ły r e fe r a ty n astęp n eg o dnia: C. W a r r e n H o l l i s t e r a (K alifornia): „M ilitary O b ligation in L a te -S a x o n and N orm an E n g la n d ” i J. B o u s s a r d a (Paryż): „ S erv ice féo d a l et trou p es de m ercen a ires dans les arm ées en F ran ce au X e et X I e s iè c le ” oraz C. S á n c h e z - A l b o r n o z a (B ueons A ires) o w o jn ie i organ i zacji słu żb y w o jsk o w e j w H iszp a n ii od V I do X I w iek u . Ł ączna d y sk u sja nad ty m i refera ta m i obracała .się g łó w n ie w k ręgu p ytań i w y ja śn ie ń szczegółow ych . N a to m ia st w y g ło szo n y z n ie,zw ykłą sw ad ą od czyt L. M u s s e t a (Caen): „P roblèm es m ilita ir e s du m on d e Scandinave (V IIe—XII« s.)”, dając obraz w y p r a w i sp osob ów w a lk i W ik in gów , w ią za ł się .raczej ze sp raw am i w o jn y m o rsk iej, k tó r y c h rozp atry w a n ie m ia ło przypaść dopiero n a p rzed o sta tn i dzień obrad.
W jeszcze in n ą d zied zin ę w p r o w a d z i ł słu ch a czy tegoż .dnia w y k ła d O. B e r t o - ] i n i e g o (Pisa): „O rdinam enti m ilita ri e stru ttu ra .sociale dei L ongobardi in Ita lia ”. O b szerne p rzed sta w ien ie n o w y ch w tym w zg lęd zie tez poparł p releg e n t sp e cja ln ie o p u b lik ow an ym doborem te k s tó w źród łow ych .
Ł a d u n ek d y sk u sy jn y nagrom ad zon y teg o p op ołu d n ia w z r ó sł nazajutrz, gd y na ta b lica ch i ścian ach zn alazły się m ap y i ry su n k i do p r e le k c ji A . P e r t u s i e g o (M ediolan): „T eoria e pratica di guerra dei B iza n tin i in ItaJia”. R eferen t, s ię g n ą w sz y do trad ycji św ia ta h e lle ń sk ie g o , ch arak teryzow ał rod zaje w o jsk i broni, oręż, ubiór i zm ian y w p ro w a d za n e w m ia rę zetk n ięć z n o w y m i przeciw n ik am i. S zczeg ó ło w em u rozb iorow i pod d ał k a m p a n ie o od zysk an ie Italii za Ju styn ian a, o m ó w ił teorię w o jen n ą iP seudo-M aurycego i jego ch a ra k tery sty k i n iep rzyjaciół, u ży cie flo ty jako źród ła tran sp ortu itp. (Sprawy flo ty i jej roli jeszcze w y ra ziściej w y stą p iły w refera cie F. G a b r i e l i e g o (R zym ): „Gli A rab i in S p agn a e in Ita lia ”. N ie zd ołała objąć całości tej p rob lem atyk i d y sk u sja p rzen iesio n a na p opołudnie. G łó w n y m jej p rzed m iotem sta ły się ob ow iązk i w o je n n e i zróżn icow an ie sp o łeczn e w p a ń stw ie L on gob ard ów w u jęciu O. B erto lin ieg o , k tó rem u d ysk u tanci, zw łaszcza C. G. Mor, p r z e c iw sta w ia li raczej .pogląd trad ycyjn y. W sp ok ojn iejszą dziedzinę p rzen ió sł u w agę au d ytoriu m dopiero M . C a g i a n o d e A z e v e d o (M ediolan), m ó w ią c o d ziełach sztuki, zw łaszcza złotn iczej i o ich d ziw n ych lo sa ch w e w c z e sn o śred n io w ieczn y ch zam ieszk ach w o jen n y ch .
O brady p o n ied zia łk o w e i(3 k w ietn ia ) ro zp o częły się od w y k ła d u G. D u b y (A ix -e n -P r o v e n c e ) o p oczątk ach ry cerstw a . P r e le g e n t k o le jn o analiziując zm iany treści term in ó w m i li te s i n o b iles od czasów k a r o liń sk ic h do k ońca X I w . d oszed ł do p od ziału różn ych b e lla to r e s n a k ategorie, w śró d k tó ry ch u p rzy w ilejo w a n ą stają się w o ln i p ełn ią cy słu żb ę w o jen n ą konno (c h e v a l i e r s ). W ciągu X I w . zjaw ia się u szla ch etn ia ją ca tr e ść id eow a, która z czasem doprow adza do sa k ra liza cji p o w o ła n ia rycersk iego. N a stęp n ie G . T a b a c c o (Turyn), m ó w ią c o k ró lestw ie L on go bardów , p ow rócił w znacznej m ierze do przedm iotu, którem u b y ł p o św ięco n y w y kład O. B erto lin ieg o . P o d k reślił zak orzen ion e głęboko trad ycje cesa rstw a i p raw a rzym sk iego, do k tórych zw o ln a n aw ra ca ła p r a k ty k a życia, rozciągając p r z y w ile jэ arrim an ów na in n y ch p oddanych osiad łych , w za m ia n za p ełn ien ie ob ow iązk ów w o jen n y ch choćby ogran iczon ych do obrony tery to ria ln ej. T rzeci z p releg en tó w , K. F. W e r n e r . (H eidelberg), w ró cił do tem a tó w o m aw ian ych w p oczątk ach sesji, m ó w ią c o organizacji w o jsk i o sztu ce w o jen n ej w k ró lestw ie n iem ieck im w X i X I w . U k azał p o ten cja ł m ilita r n y zw ła szcza w ie lk ic h len n k ościeln ych , n a k tó ry ch O tto n o w ie opierali sw e w y p r a w y w ło sk ie , zilu stro w a ł go z e sta w ien iem 47 len n d o sta rcza ją cy ch k o n ty g e n tó w ciężko zbrojnych, rozw ażał sp raw y fa k ty czn ej liczeb n ości tej arm ii i zm n iejszon ych w tym w z g lę d z ie o b ow iązk ów obszarów pogra n iczn ych .
72 8 K R O N I K A
P o w szech n ą u w agę sk u p ił na sob ie 'popołudniow y w y k ła d H. V e t t e r s a (W iedeń): „Von der sp ä ta n tik e n zur frü h m ittela lterlich en F estu g sb a u k u n st”. P rzed sta w ił on p rzy p o m o cy ob fitego m a teria łu ilu str a c y jn e g o sy stem u m o cn ień g ra n icz n y ch cesa rstw a zach ow an y n a obszarach A fr y k i p ó łn o cn ej i Syrii, w y d o b y ł an tyczn ą p o d sta w ę p ó łn o cn o -w sch o d n iej lin ii obrony zagęszczon ej za J u sty n ia n a ze z u ż y t k o w a n iem uimoonień z doby la teń sk iej i h a lszta ck iej i -ukazał dalszą e w o lu c ję form
c a stella i ce n te n a r ia aż do ty p u p a la l iu m . R esztę p op ołu d n ia w y p e łn iła o ż y w io n a
d ysk u sja, rozp raszając się n a w sz y stk ie rod zaje zagad n ień św ie ż o p oru szon ych . W torek 4 k w ie tn ia b y ł p o św ięco n y sp raw om w o jn y n a m orzu. M . M o 11 a t (Paryż) p rzed sta w ił w y siłk i p a ń stw a k a r o liń sk ie g o dla za p ew n ien ia ochrony w y b rzeży przed n ajazdam i N orm a n ó w oraz o wielle sk u teczn iejszą k o n tra k cję a n g lo saską p rzeciw tem u n ieb ezp ieczeń stw u , n a w ią z a ł do w y p o w ie d z i M. M u sseta o sta t k a ch n o rm a ń sk o -sk a n d y n a w sk ich , u zb rojen iu załóg, sp o so b a ch w a lk i i m an ew ru , i zak oń czył ch arak terystyk ą n o w ej fa zy rozk w itu a n g ielsk iej m aryn ark i w X II w . E. E i c k h o f f (radca am basady JNfRF w A nkarze) w r efera cie pt. „G aleen k riege im M ittelm eer (VII—X I w .)” sch a ra k tery zo w a ł rzym sk ie p o d sta w y il o t y b iza n ty ń sk iej od stron y organ izacyjn ej i tech n iczn ej, jei d alszy rozw ój, sp raw n ość i sp ecja ln e m eto d y w a lk i, k tóre czyn iły z B iza n cju m p o tęg ę n a m o rzu w dobie w a lk i z S a r a c e - nam i. P o p o łu d n iu C. B a t t i s t i (F lorencja) o m ó w ił n a zew n ictw o sp rzętu i ubioru w o jen n eg o u L ongobardów , p o ró w n u ją c je z n a zw a m i g erm a ń sk im i i in d o eu ro p ej- sk im i, a n a stę p n ie ro zw in ą ł sw e p o g lą d y n a fo rm o w a n ie s ię języ k a W łoch p ó ł n o cn y ch w ogóle. R e sz tę p o sie d z e n ia w y p e łn iła d ysk u sja, n a w ra ca ją ca zn ó w do tech n ik i w y p r a w i w o je n m orsk ich .
W osta tn im dniu G. S c h m i e d t (W o jsk o w y I n s ty tu t G eo g ra ficzn y w e F lo ren cji) k o m en to w a ł ob szernie zd jęcia lo tn icze fo r ty fik a c ji w c z e sn o śr e d n io w ie c z n y c h w Italii, u zu p ełn iając ten m a te r ia ł odcinkam i m a p i rysu n k am i. 'Szczególnie b o g a to p rzed sta w ia ją się obszary p ogran iczn e p a ń stw a L ongobardów , u sian e od stron y B izan cju m istn y m i gn iazd am i fo r ty fik a c y jn y m i w zn o szo n y m i od n o w a n a starych u m ocn ien iach . W nioski ogóln e w y p a d ły zgod n ie z w n io sk a m i z refera tu H. V ettersa .
P o om ów ion ym już n a p o czą tk u od czy cie G. V iem ary o za g a d n ien ia ch p ra w n y c h w o jn y w czesn o śred n io w ieczn ej, w y g ło s ił p rzem ó w ien ie zam yk ające C. G. M o r (P adw a), ch a rak teryzu jąc p rob lem y poruszone i p o sta w y r e fe r e n tó w złączonych w sp ó ln o ścią tem atów .
L iczba u czestn ik ó w w e d łu g listy sięg a ła 175 osób. F a k ty czn ie b y ło ich w ię c e j, p o n iew a ż na n iek tó re p osied zen ia, a n a w et 'dni p rzy b y w a li dość lic z n ie g o ście m ie j sco w i i za m iejsco w i z n ied a lek ich od S p o le to o środ k ów u n iw ersy teck ich . P rócz p r e le k c ji p rogram ow ych u czestn icy w y słu c h a li żałob n ego w sp o m n ien ia p o św ię c o nego pam ięci zmarłeigo prof. G iorgio F a l c o i k o m u n ik a tu M . S a l m i (R zym ), d otyczącego h istorii k o śc io ła S. S a lv a to re w 'Spoleto. N ie od b yły się z p o w o d u n ie obecności r e fe r e n tó w d w a odczyty: H. M i l e c h y - M ä h r h e i m a z W iednia: „D ie K rie g sw a ffe n der A v a ren und S la v e n ” і Е. O a k e s h o t t a: „The d e v e lo p m e n t of arm our d uring th e M iddle A g e s ”.
N ied zieln y całod zien n y objazd po p o łu d n io w o -za ch o d n iej U m b rii zazn ajom ił u czestn ik ó w z jej 'krajobrazem i zab ytk am i w T ern i, iNarni, A m e lii, L u gn an o i A cq u asp erta.
J. K.
IV KONGRES „JOURNÉES INTERNATIONALES DU VERRE”
W d niach od 13 do 20 m aja 1967 odbył się w e W łoszech IV K o n g r e s M ięd zyn a ro d o w y ch D n i Szkła. O brady k on gresu to c z y ły s ię w d w óch m ia sta ch : w R a w e n n ie (13— 18 m aja) — w sied zib ie In sty tu tu S ta r o ż y tn o śc i R a w e ń sk ic h i B iza n ty ń sk ich , oraz w W en ecji (19— 20 m aja) — w gm ach u F u n d a c ji Cini. B r a ło w n im ud ział
