j u „ o g ó ln o p o lsk ie g o w y k a z u ” ; o c z y w iś c ie z a d a ł so b ie p y ta n i e , g d z ie le ż y teg o p r z y cz y n a i d o sz e d ł d o w n io s k u , iż j e s t n ią .n ie d o c e n ia n ie w a r to ś c i m a t e r ia łu . P o czym (w id o czn ie, b y tę r z e k o m ą lu k ę w y p e łn ić ) o m a w ia p a r ę n a jz u p e łn ie j p rz y p a d k o w o d o b r a n y c h p o z y c ji l i te r a tu r y , d la te g o ty lk o , że o p ie r a ją s ię „ n a k s ię g a c h r a c h u n k o w y c h i r e j e s t r a c h g o s p o d a r c z y c h ”. N ie p o m in ą ł i p a r u p o d rę c z n ik ó w g o s p o d a r s tw a rolnego,, z d a je śię je d n a k n ie z n a ć n a w e t p o ś w ię c o n y c h ic h a u to r o m a r t y k u łó w „ S ło w n ik a B ib lio g ra fic z n e g o ” , a, z u p e łn ie n ie b ie rz e p o d u w a g ę , iż ró w n ie ż o p o ziom de r a c h u n k o w o ś c i r o l n e j n ie ś w ia d c z ą n a jp ię k n ie js z e ch o ćb y z a ło ż e n ia i n a j s z c z y tn ie js z e w s k a z a n ia , a ie ty lk o i w y łą c z n ie je j s t a n f a k ty c z n y .
N ie m n ie j p r o b le m a ty c z n e w y n ik i p rz y n ie ś ć m u s ia ła p r ó b a z a m k n ię c ia w 1 0 -s tro - n ie o w y m ro z d z ia le p a ro w ie k o w y c h d z ie jó w ra c h u n k o w o ś c i p a ń s tw o w e j i m ie js k ie j. W ta k ic h r a m a c h m o w y b y ć n ie m o g ło n a w e t o p o w tó rz e n iu w s z y s tk ic h d a n y c h d a le k ie j z r e s z tą od w y c z e r p a n ia l i t e r a t u r y ; p o p rz e s ta n o te ż n a z e b r a n iu z n ie j n ie c o w y r y w k o w y c h in f o r m a c ji, g łó w n ie z z a k r e s u u s t r o ju i z a c h o w a n y c h ź ró d e ł.
R o z d z ia ło w i IV n a d a n o t y t u ł s z e r s z y n a w e t p o n ie k ą d a n iż e li całe j k s ią ż k i — ju ż n ie z a ry s , a le „R o zw ó j r a c h u n k o w o ś c i w P o ls c e do k o ń c a X V II I w ie k u ” . P o p a r u z d a n ia c h w s tę p u n a te m a t p o d z ia łu h is to r ii P o ls k i, a u to r p r z y s tę p u je do o m a w ia n ia a r c h iw a lió w — n ie p o ls k ic h je d n a k , a le k rz y ż a c k ic h . N ie z n a ic h z re s z tą z a u to p s ji, n ie w ie n a w e t, i.ż z n a j d u j ą s ię olbecnie w G e ty n d z e — p o w ta r z a po p r o s tu d a n e p rz e d w o je n n e j li t e r a t u r y n ie m ie c k ie j, p r z e p l a ta j ą c j e w z m ia n k a m i o is tn i e n iu k s ią g p o ls k ie g o d w o ru k ró le w s k ie g o i m ia s ta K ra k o w a , d o czego z r e s z tą , j a k ju ż w ie m y , p o w ró c i p ó ź n ie j w ro z d z ia le V II. R ó w n ie ż d a ls z e 9 s t r o n w y p e łn io n o t e m a
ty k ą n':e o d p o w ia d a ją c ą ty t u ło w i ro z d z ia łu , g d y ż z a ry s e m ro z w o ju s t o s u n k ó w g o s p o d a rc z y c h P o ls k i od X I I w . p o c z ą w sz y . Z k o le i n a 6 s t r o n a c h o m ó w io n o k s ię g i k u p ie c k ie z a s o b u a r c h iw u m g d a ń s k ie g o w X V I i X V II w ., p r z e w a ż n ie z a g in io n e , a w ię c ró w n ie ż w o p a rc iu o li t e r a t u r ę . A u to r in t e r e s u j e się z re s z tą g łó w n ie ic h t r e ś cią, a k o ń c z y g e n e ra ln y m - s tw ie r d z e n ie m , iż „ w sz y stk ie ... p r z e d s ta w ia j ą b a rd z o n i e w ie lk ą w a r to ś ć d la b a d a n ia ra c h u n k o w o ś c i” . D a lsz e 7 s t r o n w y p e łn iły in f o r m a c je co do z a c h o w a n y c h o ra z p o w s ta ły c h w G d a ń s k u p o d rę c z n ik ó w k u p ie c k ic h ; w ie m y , iż d a n e co do ty c h o s ta tn ic h a u to r r o z b u d u je p ó ź n ie j w o s o b n y r o z d z ia ł V. P o z o s ta łe 13 s t r o n w y p e łn ił p r a w ie w c a ło ś c i p rz e g lą d k s ią g k u p ie c k ic h p o s z c z e g ó ln y c h a r c h i w ó w . G łó w n ą u w a g ę p o św ię c o n o i t u t a j r a c z e j tr e ś c i m a te r ia łó w , ic h w a r to ś c i h i s to r y c z n e j; w z m ia n k i co do ic h p r o w a d z e n ia (je śli je w ogóle zam ie sz c z o n o ) s ą n a d e r la k o n ic z n e , a c z k o lw ie k n ie o m ie s z k a n o z z a s a d y s tw ie rd z ić , iż n ie p r z e d s ta w ia ją w ię k s z e j w a rto ś c i.
Z w r ó c ił u w a g ę n a k s ią ż k ę je j ty tu ł, s u g e r u ją c y s z e ro k o ś ć z a w a r te j w n ie j t e m a ty k i. B a rd z o p o w a ż n ie z a w ę z ił ją a u to r , g d y s tw ie r d z ił z a r a z w e w s tę p ie , iż „ z a j m u je s ię p rz e d e w s z y s tk im r a c h u n k o w o ś c ią p r z e d s ię b io r s tw h a n d lo w y c h i p r z e m y s ło w y c h ” . W p r a k ty c e n a w e t z ty c h z a ło ż e ń , te o s ta tn ie p o m in ię to c a łk o w ic ie (np. m a n u f a k tu r y ) , a p o d ‘p o ję c ie p ie r w s z y c h — p r z e d s ię b i o r s t w h a n d lo w y c h -— p o d s ta w io n o p o p r o s tu in d y w id u a ln y c h k u p c ó w , k tó r y c h k s ię g i, n ie z a le ż n ie o d teg o , iż w d u ż e j m ie rz e z a g in ę ły , ja k o m a t e r i a ł do h is to r ii ra c h u n k o w o ś c i w ła ś c iw ie n ie m a l g e n e r a l n ie z d y s k w a lifik o w a n o .
B o g u s ła w R a tu s i ń s k i
G ry z e ld a M i s s a l o w a , S tu d i a n a d p o w s ta n ie m łó d z k ie g o o k r ę g u
p r z e m y s ło w e g o 1815— 1870 t. I, P r z e m y s ł, Ł ó d ź 1964, s. 486.
Z a p r e z e n to w a n a c z y te ln ik o m p r a c a s k ł a d a s ię z d w u części: I. „ G e n e z a łó d z k ie go o k r ę g u p rz e m y s ło w e g o ” o ra z II. „ P r z e w r ó t p rz e m y s ło w y w p r z e m y ś le w łó k ie n n i czy m K r ó le s tw a P o ls k ie g o i o s ta te c z n e u k s z ta łto w a n ie s ię łó d z k ie g o o k r ę g u p r z e m y sło w e g o ” . C zęść p ie r w s z a p r z e d s ta w ia w a r u n k i g e o g ra fic z n e , sp o łe e z n o e k o n o m ic z
-n e i p o lity c z -n e te r y to r i u m , -n a ja k im u k s z ta łto w a ł się p ó ź -n ie js z y łó d z k i o k r ę g p r z e m y s ło w y , o s a d n ic tw o n a ty m te r e n ie , p ro c e s r o z k ła d u p r o d u k c j i d ro b n o to w a ro w e j, p o w s ta n ie p ie r w s z y c h m a n u f a k tu r , s ta g n a c ję o k r e s u p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o . C zęść d r u g a r e f e r u j e p ro b le m a ty k ę i s t a n b a d a ń p r z e w r o tu p rz e m y s ło w e g o , p r z e w r ó t t e c h n ic z n y w o k rę g u łó d z k im , p r o b le m z a o p a tr z e n ia w s u r o w c e , ro z w ó j p r o d u k c j i w łó k ie n n ic z e j (w e d łu g b ra n ż ) , r y n k i z b y tu , k ry z y s y . K s ią ż k a z a w ie r a p o n a d to in d e k s y , b ib lio g r a fię , o b c o ję z y c z n e s tr e s z c z e n ia , m a p y . J a k z p o r ó w n a n ia o b u cz ę śc i w id a ć , n ie j e s t to s z ty w n y s c h e m a t p o w ta r z a ją c y tę s a m ą s t r u k t u r ę d la d w u k o le jn y c h o k re s ó w . N a jw a ż n ie js z e p r o b le m y k a ż d e g o o k r e s u s ą r e p r e z e n to w a n e — p r a c a z y s k u j e n a p la s ty c z n o ś c i; za to z m n ie js z a s ię w p e w n y m s to p n iu m o ż liw o ść o b s e r w o w a n ia e le m e n tó w z ja w is k c ią g ły c h , tr w a ją c y c h p rz e z c a łe o p is y w a n e p ó łw ie c z e .
P r z y g o to w u ją c to m p o ś w ię c o n y p o c z ą tk o m p r z e m y s łu łó d z k ie g o a u to r k a m ia ła n ie ł a tw e z a d a n ie . O te r y to r i u m ty m p is a n o ju ż w ie le i b a r d z o ró ż n ie . J e d n a k ż e — p o c z y n a ją c od s p r a w t a k e le m e n ta r n y c h , j a k w ie lk o ś ć p r o d u k c j i p rz e m y s ło w e j, czy z a tr u d n ie n ia , p o p rz e z in t e r p r e t a c j ę ty c h d a n y c h w y n ik a ją c ą ,z p o s ta w m e to d o lo g ic z n y c h , aż d o o s ta te c z n y c h k o n k lu z ji — n ie w ie le d a s ię w y lic z y ć u s ta le ń n ie p o d le g a ją c y c h d y s k u s ji. L ic z n e s ą s p rz e c z n o ś c i m ię d z y a u to r a m i, w ie le isp ra w w y g lą d a in a c z e j w ś w ie tle ź ró d e ł d o s tę p n y c h o d n ie d a w n a . D o te g o z a m ę tu p rz y c z y n ia się z n a c z n a ilo ś ć p r a c p o z o rn ie ty lk o n a u k o w y c h , p is a n y c h p r z e d e w s z y s tk im d la ce ló w p o lity c z n y c h , re k la m o w y c h , p ro p a g a n d o w y c h , p r a c s łu ż ą c y c h t a k lic z n y m , k o n tr o w e r s y j n y m i b y n a jm n ie j n ie n a u k o w y m te n d e n c jo m i in te re s o m , ś c ie r a ją c y m się n a te r e n ie łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y sło w e g o . To s a m o d o ty c z y a r c h iw a lió w i in n y c h ź ró d e ł. N a c is k lo k a ln y c h in te r e s ó w g o s p o d a r c z y c h n a a d m in is tr a c ję b y ł sz c z e g ó ln ie s iln y . Z n a n y j e s t s p r z e c iw g u b e r n a t o r a w o b e c p r o j e k t u p rz e n ie s ie n ia s ie d z ib y g u b e r n i d o Ł o d zi. M o ty w o f ic ja ln y s p r z e c iw u : o b a w a , ż e u rz ę d n ic y z a r z ą d u g u b e rn d a ln e g o ju ż b e z r e s z ty u le g n ą fin a n s o w e j a r g u m e n ta c j i f a b r y k a n tó w i w n ie j, a n ie w in t e r e s ie słu ż b y , b ę d ą w id z ie li w y ty c z n e sw e g o p o s tę p o w a n ia . N ic d z iw n e g o , że a k ta u rz ę d o w e c zęsto m ó w ią ję z y k ie m p rz e m y s ło w c ó w .
Z e sz ło w ie c z n a rz e c z y w is to ś ć o b ro s ła w ię c w ty m p r z y p a d k u sz c z e g ó ln ie b o g a to w ie lo w a rs tw o w y m i z n ie k s z ta łc e n ia m i o c ie k a w e j n ie r a z p o la r y z a c ji, s ta n o w ią c e j c z a se m w a ż n ą i f r a p u j ą c ą w s k a z ó w k ę , a le n ie k ie d y p o w a ż n ie u tr u d n ia j ą c e j p o p r a w n e o d c z y ta n ie ź ró d ła . O d tw o rz e n ie d z ie jó w p r z e m y s łu p r z y p o m o c y t a k z n ie k s z ta ł c o n y c h ź r ó d e ł w y m a g a ło o p e r a c ji s k o m p lik o w a n y c h . J a k z o s ta ły o n e p r z e p r o w a dzo n e?
P r z e d e w s z y s tk im z a u w a ż y ć w y p a d a , że r e c e n z o w a n a k s ią ż k a n ie p o m ie r n ie p r z e k r a c z a s w ą p o d s ta w ą ź ró d ło w ą in n e o p r a c o w a n ia d o ty c z ą c e łó d z k ie g o o k rę g u p r z e m y s ło w e g o . P r o s to w a n ie n ie ś c is ło ś c i i b łę d n y c h tw ie r d z e ń ro z p o c z ę to w ię c od p r a c o w ite j k o n f r o n ta c j i l i t e r a t u r y r e p r e z e n tu j ą c e j ró ż n e s ta n o w is k a , ź ró d e ł w b a rd z o ró ż n y s p o s ó b p o w s ta ły c h , n ie b r u k o w a n y c h o p ra c o w a ń szc z e g ó ło w y c h , p r z y g o to w a n y c h p rz e z u c z n ió w i w s p ó łp r a c o w n ik ó w a u to r k i. Ź r ó d ła a r c h iw a ln e w y k o r z y s ta n e w to m ie p o c h o d z ą z k il k u w a ż n ie js z y c h a r c h iw ó w p o ls k ic h , a le ta k ż e — co d o ty c h czas m im o w s z y s tk o b y ło r z a d k ie — z p o ls k ic h a rc h iw ó w p r o w in c jo n a ln y c h i z a r c h i w ó w z a g ra n ic z n y c h (ra d z ie c k ie , c z e sk ie , n ie m ie c k ie ). W d z ie d z in ie w y k o r z y s ta n ia l i t e r a t u r y p r z e d m io tu m o ż n a p o s ta w ić z a r z u t p o m in ię c ia n ie k tó r y c h p u b li k a c ji l a t o s ta tn ic h . T a k n p . n i e w y z y s k a n o k s ią ż k i J. L u k a s i e w i c z a o p rz e w ro c ie - te c h n ic z n y m w K r ó le s tw ie P o ls k im , k tó r a u k a z a ła s ię o k o ło r o k u p rz e d o d d a n ie m d o s k ł a d u p r a c y G. M i s s a l o w e j . W d z ie d z in ie ź ró d e ł a r c h iw a ln y c h z a p y ta ć w y p a d a , d la c z e g o w y k o r z y s ta n o a k t a n o ta r ia ln e p o w ia tu S za d k o w sk ie g o ty lk o za r o k 18Ί8; czy p ro w a d z o n o b e z o w o c n e p o s z u k iw a n ia w in n y c h r o c z n ik a c h , czy te ż p o s z u k iw a ń n ie p o d e jm o w a n o — n ie w ie m y . P o d o b n ie z k ilk o m a in n y m i z e sp o ła m i. F. z y a r c h iw a lia c h p o ls k ic h p o d a n o s y g n a tu r y w o lu m in ó w , g d y p r z y ra d z ie c k ic h
ty lk o „ o p is ” . Jaik w ia d o m o , s ą to in w e n ta r z e o b e jm u ją c e n ie k ie d y p o k il k a s e t lu b p o k il k a ty s ię c y w o lu m in ó w . Co o z n a c z a p o d a n ie ta k ie g o in w e n ta r z a w s p is ie a rc h iw a lió w ? N ie w y ja ś n ia s p r a w y z a s trz e ż e n ie u c z y n io n e w e w s tę p ie , w e d le k t ó re g o b ib lio g r a f ia m a z a w ie ra ć ty lk o ź ró d ła p o w o ła n e w p rz y p is a c h . P e d a n te r ia n a k a z u je p r z y o k a z ji z w ró c ić u w a g ę n a n ie d o k ła d n o ś c i w b iib lio g raiii. P o d z ia ł je j n a „ A rc h iw a i z e s p o ły ”, „ O p ra c o w a n ia ” i „ Ź ró d ła d r u k o w a n e ” n ie j e s t a n i lo giczn ie, a n i ź ró d ło z n a w c z o p o p ra w n y . Z a lic z e n ie p o sz c z e g ó ln y c h p o z y c ji d o je d n e j z ty c h g r u p b u d z i w ą tp liw o ś c i i n ie w ie m y d la c z e g o n p . w .o p ra c o w a n ia c h s ą a r t y k u ły z c z a so p ism z r o k u 1837, a w ź ró d ła c h p ó ź n ie js z e p o d o b n e , d la c z e g o je d n e d r u k i s ta ty s ty c z n e p o d a n o w ź ró d ła c h , in n e p o d o b n e w o p ra c o w a n ia c h itp . P o n a d to , z a p e w n e n a s k u t e k n ie d o k ła d n e j (ta k ż e w in n y c h m ie js c a c h ) k o r e k ty , w ź r ó d ła c h w y s tę p u je ja k o n a z w a z e sp o łu „ M a g is tr a t K o m is ji W o je w ó d z tw a M a z o w ie c k ie g o ” (s. 427), a B ib lio te k ę J a g ie llo ń s k ą i k ilk a a rc h iw ó w w y m ie n io n o ja k o z e sp o ły w A r c h iw u m P a ń s tw o w y m w Ł odzi.
P r z e jd ź m y d o tr e ś c i ź ró d e ł. A u to r k a o s tro ż n ie o d n o si się do in f o r m a c ji p o d a n e j w ź ró d le i s t a r a s ię u s ta lić , co w n ie j p ra w d z iw e . Z n ie k s z ta łc e n ia rz e c z y w is to ś ci m a j ą c e c h a r a k t e r m a s o w y , a w y n ik a ją c e z ja k i e jś s t a łe j te n d e n c ji, a w ię c j e d n o k ie r u n k o w e i s t ą d sz c z e g ó ln ie d la c a ło ś c i p r a c y w a ż n e (np. w y so k o ść im p o r tu p rz ę d z y d e f o r m o w a n a p rz e z p r z e m y t i in n e te m u p o d o b n e ) z o sta ły , o g ó ln ie rz e c z b io rą c , o d c z y ta n e i s k o r y g o w a n e w k ie r u n k u w ła ś c iw y m i w g ra n ic a c h , j a k się z d a je , s łu s z n y c h . T r u d n ie js z e d o u c h w y c e n ia s ą z n ie k s z ta łc e n ia so b ie p r z e c i w s ta w n e. O g ó ln a s t a ty s ty c z n a w a r to ś ć p r o d u k c ji f a b r y k i m a n u f a k t u r s k o n c e n tr o w a n y c h u le g a ła o b n iż c e n a s k u t e k p o m in ię c ia n ie k tó r y c h z a k ła d ó w w s ta ty s ty c e , lu b n a s k l ite k z b y t n is k ic h lic z b p o d a w a n y c h p rz e z p r z e d s ię b io rc ó w ; z d r u g ie j j e d n a k s tr o n y p rz e z n ie o s tro ś ć k a te g o r ii s ta ty s ty c z n y c h w łą c z o n o t u d a n e d o ty c z ą c e r z e m io s ła , ja k o p ro d u k c ję f a b r y k i p o d a w a n o ró w n ie ż to , co w y tw a r z a li c h a łu p n ic y p r a c u j ą c y d la te j f a b r y k i itp . W ty m z a k re s ie o s ta ły s ię c h y b a n ie k t ó r e b łę d y n ie p o p ra w io n e . P r z y k ła d y : n a s. 278 s t w i e r d z a się , że K a r o l S te in e r t, f a r b i a r z i d r u k a r z łó d z k i, m ia ł w ro:ku 1869 tk a l n ię . F a k ty c z n ie tk a l n ię m ia ł o n d o p ie ro o d r o k u 1878 l u b 1879, a w ź ró d le b y ć m o ż e c h o d z iło o tk a c z y p r a c u ją c y c h c h a łu p n ic z o , lu b o in n e g o S t e i n e r t a (był t a k i w Ł odzi). P o d o b n ie lic z b a r o b o tn ik ó w z a tr u d n io n y c h w n ie k t ó r y c h p r z e d s ię b io rs tw a c h , w e d le w sz e lk ie g o p r a w d o p o d o b ie ń s tw a , to z a tr u d n ie n i n a m ie js c u o r a z c h a łu p n ic y . P r z y k ła d ó w ta k ic h z n a la z łe m je s z c z e p a r ę . W s u m ie je d n a k ż e z n o sz ą się o n e w części z d e f o r m a c ją p r z e c iw s ta w n ą i d la k o ń c o w y c h w n io s k ó w w z a k re s ie w a r to ś c i p r o d u k c j i n ie s ą g ro ź n e , n ie c o o b n iż a ją n a to m ia s t p r o d u k c j ę c h a łu p n ic z ą i lic z b ę c h a łu p n ik ó w . D o ty c z y to o c z y w iśc ie ty lk o n ie k tó r y c h u s ta le ń . W ie lk o śc i o g ó ln e n ie z o s ta ły w ię c z n ie k s z ta łc o n e , za to s t r u k t u r ę w e w n ę tr z n ą ty c h w ie lk o ś c i c h y b a n ie w sz ę d z ie u d a ło się o s ta te c z n ie o d c z y ta ć . S ą in n e je szcze, n ie sp o w o d o w a n e p r z e z n ie d o k ła d n o ś ć ź ró d ła , tr u d n o ś c i b a d a w c z e . M a m n a m y ś li s p r a w y ta k i e , j a k n ie z u p e łn a p o r ó w n y w a ln o ś ć w a r to ś c i p r o d u k c j i z w ią z a n a z w a h a n ia m i c e n , k tó r e p rz e c ie ż z m ie n ia ją się n ie p r z y p a d k o w o itp . A u to r k a u n ik a n ie k ie d y teg o k ło p o tu p o d a ją c p r o d u k c ję ilo ścio w o , a n ie w a rto ś c io w o , n ie z a w sz e je d n a k . R zecz o c z y w is ta z re s z tą , n ie w sz ę d z ie to w y s t a r cza, c z a se m n ie z b ę d n e j e s t u s ta le n ie p o ró w n y w a ln e j w a rto ś c i. P r z y o b e c n y m s t a n ie b a d a ii cen z a d a n ie j e s t t r u d n e i w y k o n a ln e ty lk o z ja k im ś p rz y b liż o n y m r e z u lta te m . M im o to w n io s k i w y s n u w a n e w p r a c y M is s a lo w e j z y s k a ły b y n a d o k ła d n o śc i, g d y b y u w z g lę d n ia ły tę p o p r a w k ę w w ię k s z y m s to p n iu .
Z a s to s o w a n ie b a r d z ie j ró ż n o r o d n y c h c h w y tó w z z a k r e s u s t a t y s t y k i i a n a liz y e k o n o m ic z n e j p rz y n io s ło b y p o d o b n y s k u te k , a b y ć m o ż e p o z w o liło b y w y ja ś n ić n ie k tó r e d a ls z e s p r a w y . P r z y k ł a d y : in f o r m a c je o c e n a c h r ó ż n y c h r o d z a jó w m a s z y n (s. 195 i in n e ) d a ło b y s ię c h y b a w y k o r z y s ta ć do w y c ią g n ię c ia w n io s k ó w o w y p o s a ż e n i u te c h n ic z n y m f n a w e t w s to s u n k u d o ty c h z a k ła d ó w , d la k tó r y c h b r a k b e z
p o ś r e d n ic h d a n y c h ) i o e k o n o m ic e p rz e d s ię b io rs tw , g d y b y z e s ta w ić j e z in n y m i in f o r m a c ja m i o w a r to ś c i p r o d u k c ji, w a r to ś c i b u d y n k ó w itp . T a b lic a n a s. 422 w y m a g a ła b y b ą d ź p rz e b u d o w y i p r z e g r u p o w a n ia m a t e r i a łu , b ą d ź z n a c z n ie s z e r szeg o k o m e n ta rz a , n iż p o d a n y w p rz y p is ie . W y k re s y p r z y z a s to s o w a n iu o d p o w ie d n io z ró ż n ic o w a n y c h s k a l b y ły b y b a r d z ie j p o ż y te c z n e itp . P ro p o n o w a n e m a n i p u l a c je w a r s z ta to w e b y ły b y z p e w n o ś c ią p rz y d a tn e , a n a p e w n o n ie p o d w a ż y ły b y w ię k sz o śc i z a s a d n ic z y c h te z k s ią ż k i. T e z y te d a d z ą s ię s p r o w a d z ić d o n a s tę p u ją c y c h :
Z a p o w ie d ź d z ie w ię tn a s to w ie c z n y c h p r z e m ia n s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y c h w p r z y s z ły m o k r ę g u łó d z k im d o s tr z e g a M issa lo w a ju ż u s c h y łk u R z e c z p o sp o lite j, w n a r a s ta n i u e le m e n tó w u k ła d u k a p ita lis ty c z n e g o . P o ro z b io r a c h o b s e r w u je s ię d a ls z y ro z w ó j s ił w y tw ó rc z y c h i r y n k u w e w n ę trz n e g o . P ó ź n ie js z e j p r o t e k c ji rz ą d o w e j p r z e c iw s ta w ia a u to r k a w c z e ś n ie js z ą , p r y w a tn ą p r o t e k c ję w ła ś c ic ie li d ó b r z ie m sk ic h , o rg a n iz a to r ó w p ie r w s z y c h o sa d w łó k ie n n ic z y c h , in ic ja to r ó w n a k ła d c z e j p r o d u k c ji i p ie r w s z y c h m a n u f a k tu r . T a k w ię c g e n e z a łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y s ło w e g o z o s ta ła c o fn ię ta w czasie, a t a k c z ę sto p rz e c e n ia n a d o ty c h c z a s d z ia ła ln o ś ć g o sp o d a r c z a w ła d z a d m in is tr a c y jn y c h p o tr a k to w a n a z o s ta ła ja k o je d e n ty lk o z lic z n y c h c z y n n ik ó w w s p ó łd z ia ła ją c y c h p rz y tw o r z e n iu się p rz e m y s łu . P rz y c z y n y je g o s z y b k ie g o w z r o s tu w ep o ce K r ó le s tw a w id z i a u to r k a w d a ls z y m ro z w o ju r y n k u , a t a k że w c z y n n ik a c h p o lity c z n y c h , j a k o k r e ś la o d c ię c ie w ie lk o p o ls k ie g o o k r ę g u w łó k ie n n icze g o od d o ty c h c z a s o w y c h r y n k ó w z b y tu . W e fe k c ie d z ia ła n ia ty c h c z y n n ik ó w część p o te n c ja łu p ro d u k c y jn e g o z a c h o d n ic h z ie m p o ls k ic h , a ta k ż e n ie k tó r y c h o b s z a r ó w P r u s i S a k s o n ii z o s ta ła p rz e m ie s z c z o n a p o p rz e z g ra n ic ę d z ię k i a t r a k c y j n o śc i r y n k u K ró le s tw a , tu z aś w łą c z y ła s ię d o tr w a ją c e g o w ła ś n ie p ro c e s u . M im o h a m u ją c e g o d z ia ła n ia e le m e n tó w g o s p o d a r k i f e u d a ln e j, r y n e k w e w n ę tr z n y b y ł w d a ls z y m c ią g u g łó w n y m o d b io r c ą p r o d u k c ji p r z e m y s łu o k r ę g u łó d z k ie g o , w r ó ż n y m o c z y w iśc ie s to p n iu d la r ó ż n y c h g a łę z i te g o p rz e m y s łu . W o p a r c iu o r y n e k w e w n ę tr z n y ro z p o c z ą ł się te ż p ro c e s p r z e w r o tu p rz e m y sło w e g o . N ie k tó r e z ty c h tw ie r d z e ń s ą ro z w in ię c ie m i u z u p e łn ie n ie m p o g lą d ó w ju ż p rz e z b a d a c z y p o ls k ic h w y g ła s z a n y c h , t u z o s ta ły u z a s a d n io n e z n a c z n y m m a t e r i a łe m i w y e k s p o n o w a n e j a ko p o d s ta w o w e w k s ią ż c e . I n n e w y s tę p u ją ja k o n o w e . M a m y w ię c s k u te c z n ą p o le m ik ę z a ró w n o z n a c jo n a lis ty c z n ą h is to r io g r a f ią n ie m ie c k ą , j a k i z n ie k tó r y m i p r a c a m i p o ls k im i s ta r s z e j d a t y lu b s t a r s z e j sz k o ły . P r z e w r ó t p rz e m y s ło w y , a w sz c z e g ó ln o śc i p r z e w r ó t te c h n ic z n y d a tu j e a u to r k a w c z e ś n ie j, n iż n p . L u k a sie w ic z . J a k się z d a je , h a r m o n iz u je to z e s ta n o w is k ie m n ie k tó r y c h h is to r y k ó w r a d z ie c k ic h (np. S t r u m i l i n ) . N ie m ie js c e tu , a b y r e f e r o w a ć z n a n e p o le m ik i w te j s p r a w ie ; rz e c z w z a s a d z ie w y n ik a n ie z m a te r i a łu , a le z p o g lą d u n a is to tę p r z e w r o tu p rz e m y sło w e g o , n ie ze s p o r u o f a k t y , a le o ic h o c e n ę i o k r y t e r i a te j o cen y . M a to je d n a k p o w a ż n e d a ls z e k o n s e k w e n c je : a u to r k a m ó w i o p rz e w ro c ie w p r z e m y ś le w łó k ie n n ic z y m K ró le s tw a , a n ie ty lk o p rz o d u ją c e g o łó d z k ie g o o k r ę g u i k o ń czy s w ą p r a c ę ro k ie m 1870. T o w y m a g a c h y b a re w iz ji. K w e s tią d e fin ic ji je s t te ż s p r a w a k ry z y s ó w : o la t a c h 1829— 1834 m ó w i a u to r k a ja k o o s t a g n a c ji (te rm in c z ę sty w ź ró d ła c h ), z aś o z a ła m a n ia c h l a t p ó ź n ie js z y c h ja k o o k ry z y s a c h . U ż y w a p o n a d to o k r e ś le ń „ k ry z y s a g r a r n y ” (np. s. 377) n a o z n a c z e n ie s k u t k ó w n ie u r o d z a ju i in n y c h k lę s k ż y w io ło w y c h , „ k ry z y s m o n e t a r n y ” ( t a m że), „ k ry z y s g ie łd o w y ”, „ k ry z y s f i n a n s o w y ” (tam że). S tło c z e n ie ta k i e j te r m in o lo g ii b ez w y ja ś n ie n ia , w ja k i m s e n s ie u ż y w a się k a ż d e g o z ty c h o k re ś le ń , n ie s p r z y ja j a sn o ś c i w y w o d u , ty m b a r d z ie j, że n ie w s z y sc y b a d a c z e , za k tó r y m i a u to r k a p o d a je i n fo r m a c je o g o sp o d a rc e E u ro p y ( T r e v e l y a n , K u c z y ń s k i , В tir. t o n , S é e , G o d e c h o t , L a b r o u s s e ) p o d k ła d a ją śc iśle tę s a m ą tr e ś ć p o d to sa m o o k r e śle n ie . W z e s ta w ie n iu z e k o n o m ic z n ą s y t u a c ją E u ro p y u w y p u k lo n o w s p o s ó b i n t e r e s u ją c y to , c o b y ło s p e c y f ik ą łó d z k ą — k r y z y s y lo k a ln e , w y n ik a ją c e , j a k p isz e M issa lo w a , n ie z lo k a ln e j d e f o r m a c ji w y k s z ta łc o n e g o j u ż c y k lu , le c z z tr u d n o ś c i w y k s z ta łc e n ia się te g o c y k lu .
G e n e z a łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y s ło w e g o z o s ta ła p rz e d s ta w io n a n a s z e r o k im tle e k o n o m ik i K r ó le s tw a , a n ie k ie d y i E u ro p y . J e s t to z a p e w n e w y r a z s łu s z n e g o p n z e - k oinania a u t o r k i o d ia le k ty c z n y c h p o w ią z a n ia c h te g o , co się działo: w r e jo n ie Ł o d zi, z ta k im i w y d a r z e n ia m i, jiak n p . w o jn a s e c e s y jn a w A m e ry c e ii z w ią z a n e z n ią z a h a m o w a n ie d o s ta w b a w e łn y . C z a s a m i o d n o s i się je d n a k w ra ż e n ie , że p rz e d s ta w io n e in f o r m a c je o g o s p o d a r c e e u r o p e js k ie j ni<e s ą n ie z b ę d n e i w p e w n e j części m o ż n a b y je z a s tą p ić o d e s ła n ie m do o d p o w ie d n ie j li te r a tu r y .
M im o p rz y to c z o n y c h w ą tp liw o ś c i sz c z e g ó ło w y c h tr z e b a p r z y j ą ć w ię k sz o ś ć b o g a to u d o k u m e n to w a n y c h p o d s ta w o w y c h te z d z ie ła . O p ró c z o b s z e r n e j d o k u m e n ta c ji, c z a se m n ie c o d ro b ia z g o w e j — a le to ju ż w in a ź ró d e ł, w k tó r y c h b r a k n ie k ie d y s y n te ty c z n e g o m a t e r i a ł u — d o k u m e n ta c ji, k tó r a z c a łą p e w n o ś c ią w ie lu b a d a c z o m je s z cze p o słu ż y , za p r z y ję c ie m g łó w n y c h te z k s ią ż k i p r z e m a w ia ic h w e w n ę tr z n a z g o d n o ść. S ta n o w ią o n e p o w ią z a n ą w e w n ę tr z n ie k o n c e p c ję p o w s ta n ia i w c z e s n y c h e t a p ó w r o z w o ju łó d z k ie g o o k r ę g u p rz e m y sło w e g o .. K o n c e p c ja t a u z u p e łn io n a z o s ta n ie o b ra z e m u k s z ta łto w a n ia się k la s y r o b o tn ic z e j i r y n k u p r a c y ; b ę d z ie to z a p o w ie d z ia n y w e w s tę p ie to m d r u g i m o n o g r a fii. T o m tr z e c i m a b y ć p o św ię c o n y k a p ita ło m w p rz e m y ś le o k r ę g u łó d z k ie g o o ra z d z ie jo m b u r ż u a z ji. M o n u m e n ta ln a m o n o g r a fia re g io n u b ę d z ie w ię c p o d s u m o w a n ie m d o r o b k u h is to r y k ó w b a d a ją c y c h t ę p r o b le m a ty k ę , a le p o d s u m o w a n ie m je d y n ie b a d a ń g o sp o d a rc z o -sp o łe c z n y c h . G d y b y u w z g lę d n ić w p la n a c h in n e je s z c z e d z ie d z in y , p rz e d e w s z y s tk im w ie ś i ro ln ic tw o , a le ta k ż e i s p r a w y b a r d z ie j o d le g łe — ż y c ie p o lity c z n e , k u lt u r ę itp ., p o w s ta ła b y cało ść w te j r a n d z e b a rd z o c h y b a r z a d k a .
I r e n e u s z I h n a to w ic z
H e n r y C o l l i n s , C h im e n A b r a m s k y , K a r l M a r x a n d th e B r itis h
L a b o u r M o v e m e n t, Y e a r s o f th e F ir s t In te r n a tio n a l, M a c m illa n , L o n d o n
1965, s. X I, 356.
Kiiika s łó w o a u to r a c h p r a c y . H e n r y C o l l i n s j e s t s ta r s z y m w y k ła d o w c ą U n i w e r s y te tu O k sfo rd z k ie g o , z a jm u ją c y m s ię h is to r i ą X I X i X X w ie k u . C h im e n A b r a m s k y , h is to r y k n ie z a w o d o w y , z d o b y ł so b ie n a Z a c h o d z ie r e p u t a c ję ja k o z n a w c a p o s ta c i K a r o la M a r k s a . O b a j s ą c z y n n y m i c z ło n k a m i r u c h liw e g o to w a r z y s tw a d la s tu d ió w h is to r ii k la s y ro b o tn ic z e j (S o ciety f o r th e S tu d y o f L a b o u r H is to ry ), s ta n o w ią c e g o ju ż o b e c n ie o rg a n iz a c ję o c h a r a k te r z e m ię d z y n a ro d o w y m . P o d ję cie p r z e z n ic h p r o b l e m a t y k i a n g ie ls k ie g o i m ię d z y n a ro d o w e g o r u c h u ro b o tn ic z e g o s p r z e d s t u l a t p o d y k to w a n e b y ło w m a ły m s to p n iu w z g lę d a m i ro c z n ic o w y m i ( p r a ca z o s ta ła ro z p o c z ę ta o k o ło 10 l a t te m u ), is to tn y m n a to m ia s t ce le m b y ło n a ś w ie tle n ie s to s u n k o w o s ła b o z b a d a n e g o (w p o r ó w n a n iu n p . z c z a rty z m e m , a lb o z p rz e ło m e m stu le c i, g d y p o w s ta w a ła P a r t i a P ra c y ) o k r e s u w h is to r ii a n g ie ls k ie g o r u c h u r o b o t n i czego, g d y r u c h te n b y ł p o w ią z a n y o rg a n iz a c y jn ie z I M ię d z y n a ro d ó w k ą i g d y t r w a ł je g o k o n t a k t z p o s ta c ią n ie m ie c k ie g o s o c ja lis ty , k tó r e g o d o k tr y n y i d z ia ła ln o ś ć o k a z a ły s ię d e c y d u ją c e d la p rz y s z ło śc i r u c h u w s k a l i ś w ia to w e j. D o p r a c y z a łą c z o n a je s t im p o n u ją c a b ib lio g r a fia . A u to rz y w y k o r z y s ta li b o g a te ź ró d ła lo n d y ń s k ie i p r o w in c jo n a ln e , a r c h iw a w A m s te rd a m ie , M o s k w ie i M e d io la n ie , a r c h iw a a m e r y k a ń s k ie . P r a c ę w z b o g a c a ją d w a c ie k a w e a n e k s y , s ta n o w ią c e m a r g in e s y g łó w n e g o te m a tu : p ie r w s z y o ś w ie tla p o s ta ć E c c a riu s a i u s to s u n k o w u je s ię d o z a r z u tu , ja k o b y te n b y ły p r z y ja c ie l M a r k s a o k a z a ł s ię k o n f id e n te m p o lic ji a u s tr ia c k ie j; d r u g i d a je o m ó w ie n ie i o c e n ę d w ó c h n a jw c z e ś n ie js z y c h p r a c o M ię d z y n a ro d ó w c e — E. F r i b o u r g a i O s c a ra T e s t u t.
N ie c h n a m b ę d z ie w o ln o w ty m m ie js c u s f o rm u ło w a ć p ie rw s z y , z a s a d n ic z e j n a t u r y z a r z u t p o d a d r e s e m a u to r ó w . B r a k w e w s tę p ie ja s n e g o s f o r m u ło w a n ia p r ó b ie
