fowie (np. św. Tom asz z Akwinu), uważali kastrację za drastyczny, ale skuteczny lek na pew ne choroby. Co cieka we, niejednokrotnie trudno dziś uchwycić jakiś logiczny związek między tym aktem a leczonymi przezeń przy padłościam i, np. łysieniem albo artretyzm em . M ożna doszukiwać się jedynie związków pośrednich, np. wynika jących z wierzeń n a tem at wyjątkowych właściwości skóry eunuchów itp.5 Pracę badacza, który chciałby głębiej przeanalizow ać ten tem aty, ułatwić może obszerne zestawienie referencji źródłowych na ten tem at, dokonane przez Browego („Z ur G eschichte”, s. 53-62).
Kolejnym niedostatkiem pracy jest brak szczegółowej analizy relacji między kastracją (czy szerzej — zdol nością lub niezdolnością do współżycia seksualnego) a postrzeganiem osoby jako zdolnej do sprawowania wła dzy. Istnienie takich związków autorka sygnalizuje w kilku miejscach, jednak ich bliżej nie rozwija. Nie uwzglę dnia też w swojej pracy kategorii źródeł, w których tem at ten został poruszony szczególnie wyraźnie, a mianowi cie sag skandynawskich6.
Podsumow ując należy stwierdzić, że m imo wspomnianych niedostatków praca Susan T uchel jest istotnym w kładem w rozwój b adań nad różnymi aspektam i średniowiecznej seksualności. Po raz pierwszy otrzymujemy w m iarę pełny, naukowy obraz zagadnienia. M ożna mieć nadzieję, że zainspiruje to innych historyków do podję cia nad nim dalszych badań, które pozwolą uzyskać jego jeszcze pełniejszy obraz.
A d a m Krawiec Uniwersytet im. A dam a Mickiewicza Instytut Historii
O d narodzin do w ieku dojrzałego. D zieci i m ło d zież w Polsce. C zęść I: O d średniowiecza do w ieku X V III, p ra c a zb io ro w a p o d red . M arii D ą b r o w s k i e j i A n d rz ej а К 1 o n d e r a, I n sty tu t A rch eo lo g ii i E tn o lo g ii P A N , W arszaw a 2002, s. 324.
Książka zawiera referaty wygłoszone na sesji zorganizowanej wiosną 1999 r. w Instytucie Archeologii i E t nologii PA N i nawiązuje do relatywnie nowego n u rtu badań, jakim są studia nad sytuacją dziecka i stosunkiem do dziecka w różnych epokach. Zapoczątkow ało je ponad 40 lat tem u klasyczne już dziś dzieło Philippe’a A r i è s a, „L’enfant et la vie familiale sous l’A ncien R égim e” (Paris 1960). W Polsce długi czas tem atu nie podejm ow a no, mimo że jeszcze przed wojną Stanisław Ł e m p i с к i w 1938 r. widział jego potrzebę (S. Łempicki, „Dziecko w literaturze staropolskiej”, „Kurier Literacko-N aukow y” 1938, t. 2, z. 4). D opiero w 2002 r. ukazały się u nas dwie znaczące pozycje z tego zakresu: książka badaczki poznańskiej, D oroty Ż o ł ą d ź - S t r z e l c z y k , „Dziec ko w dawnej Polsce” (Poznań 2002) oraz om awiane właśnie pokłosie sesji poświęconej dzieciom i młodzieży na ziem iach polskich od X I do schyłku X X w.
Tom , który właśnie otrzymaliśmy, obejm uje wieki X I-X V III i zawiera 20 referatów , podzielonych przez redaktorów n a trzy grupy tematyczne. Pierwsza, najobszerniejsza (s. 15-168), obejm uje 11 pozycji i dotyczy dziecka w środowisku rodzinnym. Omówiono różne aspekty sytuacji dzieci i m łodocianychw rodzinach m agnac kich (Jerzy K o w a l c z y k , „Wychowanie hetm anica Tom asza Zamoyskiego w świetle wydatków z lat 1605 -16 0 8 ”; U rszula A u g u s t y n i a k , „Wychowanie młodych Radziwiłłów na dworze birżańskim w X V II w.”; T e resa Z i e l i ń s k a , „Program y i m etody pedagogiczne związane z osobą H ieronim a F loriana Radziwiłła, 1715-1760”), szlacheckich (M ichał K o p c z y ń s k i , „R odzinne gniazdo? Mieszkańcy dworów szlacheckich w X V II i X V III w.”; A ndrzej P o ś p i e c h , „Rzeczy dziecięce w inw entarzach pośm iertnych szlachty wielkopol skiej w X V II w .”), mieszczańskich (Urszula S o w i n a, „Wdowy i sieroty w świetle praw a w m iastach Korony
w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności”; Edm und K i z i k , ,Jiindelbier. Chrzciny w m iastach Pras Królewskich w X V I-X V III w.”; M aria S i e r o c k a - P o ś p i e c h ; „U rodzenia i chrzty w siedemnastowiecznej W arszawie”), częściowo n a dworze królewskim (Krystyna T u r s k a , „Ź ródła do ubiorów dzieci Jagiellonów w X V i początku X V I w.”). Z abrakło prezentacji rodziny chłopskiej i sytuacji dziecka w środowisku wiejskim. Znalazły się natom iast dwa interesujące teksty wykraczające poza ogląd w ram ach struktur społecznych, poświę cone analizie staropolskich poglądów pedagogicznych (D orota Ż o ł ą d ź - S t r z e l c z y k , „Wychowanie dziec ka w świetle staropolskiej teorii pedagogicznej”; Dariusz G ł ó w k a , „Staropolscy kaznodzieje o wychowaniu dzieci”). Jak widać z powyższego przeglądu, autorzy skupili się głównie na okresie wczesnonowożytnym, śred niowiecze przyciągnęło m niejszą uwagę, choć n a pew no w arto byłoby pokusić się np. o próbę ustalenia, co zmie niło się pod wpływem renesansu i hum anizm u w życiu rodzinnym i w stosunku dorosłych do dziecka. Bardzo inte resujący i nowatorski jest tekst Urszuli Sowiny, w którym jednak więcej uwagi pośw ięcono wdowom niż sierotom. E dm und Kizik i M aria S ierocka-Pośpiech zajęli się problem em narodzin i chrzcin w wielkich m iastach (Prusy Królewskie, W arszawa), przy czym Kizika interesuje to zagadnienie głównie od strony obrzędowości i reglam en tacji obyczajowości, S ierocka-Pośpiech natom iast przedstaw ia zjawisko częściowo także z p unktu widzenia de mografii historycznej (struktura płci noworodków, urodzenia w ielokrotne). T en demograficzny typ spojrzenia charakteryzuje także studium Kopczyńskiego, który analizuje zaludnienie szlacheckiego dw ora na podstawie re jestrów pogłównego i akt parafialnych, wprowadzając do swych rozważań także porównawczo pewne dane doty czące rodzin chłopskich. C enne jest tu zarów no odkrycie różnic regionalnych w ukształtow aniu profilu rodziny szlacheckiej, ja k i konstatacja, że m iała o n a — wbrew rozpowszechnionym opiniom — charakter raczej nuklear ny. A rtykuł zawiera cenne dane statystyczne, dotyczące liczby potom stw a, grup wiekowych występujących w ro dzinie, struktury płci, w ieku uniezależniania się młodych ludzi.
Aż trzy artykuły przedstaw iają wychowanie młodych m agnatów (Tom asza Zamoyskiego, H ieronim a Flo riana Radziwiłła, młodych Radziwiłłów z linii birżańskiej), prezentując wielką troskę rodziców o ich zdrowie, ukształtow anie charakteru i edukację. Dwa prezentują staropolską teorię pedagogiczną w świetle poglądów i opinii pisarzy oraz kaznodziejów. Wszystkie przytaczane poglądy i opinie dowodzą znacznego rozsądku k on cepcji pedagogicznych oraz starań o harmonijny, zarówno fizyczny, jak i umysłowy rozwój dziecka. W świetle przytaczanych przykładów nie może być mowy o b raku emocjonalnego stosunku do dzieci, co suponowali niektó rzy badacze zachodnioeuropejscy (Philippe A riès, Law rence S t o n e ) .
Dość obszernie przedstaw ione zostały warunki m aterialne wychowania dzieci. Inform acji n a ten tem at d o starcza przede wszystkim artykuł zmarłego niedawno A ndrzeja Pośpiecha, w którym au to r wyłuskuje z inw enta rzy pośm iertnych szlachty wielkopolskiej rzeczy dziecięce (ubranka, zabawki). Artykuł Krystyny Turskiej, om a wiający źródła pozwalające odtworzyć odzież noszoną przez dzieci n a dworze Jagiellonów, czy rozsiane w artyku łach o wychowaniu m agnatów zalecenia dotyczące ich diety, higieny, ćwiczeń fizycznych, czyni obraz egzystencji dzieci i młodzieży bardziej szczegółowym i konkretnym . Czytelnik otrzymuje w rezultacie lektury tom u przekaz wszechstronny, bogaty w detale. W śród rozważań przewijają się naw et zagadnienia dotyczące tzw. gender rela tions, m.in. problem stosunku do narodzin chłopców i dziewczynek; przytaczane przykłady świadczą o podejściu zróżnicowanym, od akceptacji do rozczarow ania pojaw ieniem się potom ka płci żeńskiej. T rudno na tej podsta wie sformułować generalną jednoznaczną odpowiedź na pytanie o postawy w tym zakresie.
Sześć artykułów omawia sytuację dziecka poza „rodzinnym gniazdem ” (s. 169-268). Dwa z nich dotyczą problem atyki opieki nad podrzutkam i i sierotam i w Polsce i E uropie (M arian S u r d a c k i , „Dzieci porzucone w społeczeństwach dawnej E uropy i Polski”; M arek S ł o ń , „Średniowieczny szpital dziecięcy we W rocław iu”). D ariusz P i w o w a r c z y k omówił funkcje i cerem oniał rycerskiego pasow ania na ziem iach polskich w X I- -X V III w. O ile jednak rytuał ten m ożna w średniowieczu uznać za symboliczne zakończenia procesu uzyskiwa nia pełnoletniości w warstwie rycersko-szlacheckiej, o tyle, jak wynika z wywodów autora, w X V I-X V III w. stał się on wyróżnieniem nadawanym obcokrajowcom i zasłużonym mieszczanom. W związku z tym wykracza poza ramy tem atu prezentow anego w tomie, nie łączy się z problem atyką dzieciństwa i dojrzewania.
Mieści się natom iast dobrze w prezentow anym tomie artykuł Krzysztofa В o r o d y, omawiający późnośre dniowieczne kolegia studenckie w Krakowie, nawiązujący do w arunków życia młodzieży studiującej. W zu pełnie inny krąg społeczny, choć tematycznie sprawa jest pokrew na, przenosi studium Jerzego T r z o s к i o sytu acji form alno-praw nej i m aterialnej oraz perspektywie awansu zawodowego uczniów cechów gdańskich w d ru giej połowie X V II i w X V III w. Szkoda, że au to r skupił się n a okresie kryzysu gdańskiego rzemiosła, co musiało mieć niekorzystny wpływ na położenie uczniów oraz ograniczył się do rzemieślników, rezygnując ze zreferow ania
sytuacji uczniów w firm ach kupieckich. Z ajął się natom iast czeladnikami, którzy w tym czasie byli już w G dańsku w dużej mierze dożywotnimi pracownikami najemnymi, ludźmi dorosłymi, czasem naw et żonatym i (przykłady sam zresztą podaje). Mamy tu więc znowu do czynienia z pewnym brakiem precyzji w form ułow aniu tekstu i od stępstwem od głównego tem atu — dziecka. O statni artykuł tej grupy, pióra A ndrzeja K a r p i ń s k i e g o , „W brew praw u i m oralności. Dziecko jako ofiara przemocy, agresji i deprawacji w m iastach polskich X V I- -X V III w.”, dotyka sprawy, któ ra nie było dotąd systematycznie badana przez polskich historyków, dobrze więc, że została p odjęta. A utor prezentuje bogate wyniki kw erend archiwalnych z teren u większych m iast polskich, uzupełniając je porównawczymi odsyłaczami do literatury międzynarodowej. A rtykuł ten nie pow inien był jed nak znaleźć się w grupie studiów analizujących sytuację dziecka poza rodziną, gdyż mówi dużo o przem ocy i okru cieństwie wobec dzieci właśnie w obrębie rodziny.
Najbardziej spójna tem atycznie jest trzecia grupa studiów (s. 269-324), zawierajęca artykuły poświęcone śmierci dziecka. O twiera ją p raca pary archeologów, A nny i Jacka W r z e s i ń s k i c h , om awiająca pochówki dzieci z X I-X II w. n a cm entarzysku w D ziekanowicach, niedaleko O strow a Lednickiego. W epokę wczesnono- wożytną przenosi nas artykuł H anki Ż e r e k - K l e s z c z , omawiający śmierć dziecka jako zjawisko kultury sta ropolskiej. Jego uzupełnienie i rozwinięcie stanowi studium Joanny D z i u b k o w e j , dotyczące wizerunku dzie ci na p o rtretach trumiennych. Wszystkie trzy studia, choć każde z innego p unktu widzenia i n a podstaw ie innego typu źródeł, prezentują zgon i pogrzeb dziecka w kontekście społecznym, obrzędowym i religijno-em ocjonal- nym. Jest to pierwsza tego typu p róba w polskiej historiografii.
N a omawiany tom złożyły się prace historyków, archeologów, historyków sztuki. Zastosow ano w nich róż ne m etody badawcze, właściwe dla tych gałęzi nauki, stąd zróżnicowane podejście do badanych spraw. M imo że książka nie stanowi wyczerpującej m onografii, lecz zbiór studiów szczegółowych, to jednak dotyka większości za gadnień związanych z narodzinam i, egzystencją i zgonem dziecka. Odtw orzono również jego miejsce w rodzinie i społeczeństwie, ukazano też więzi em ocjonalne łączące dorosłych z ich potomstw em . Zbyt m ało m iejsca p o święcono w tom ie wiekom średnim i ich specyfice, a z perspektywy społecznej — dziecku chłopskiemu. Nie ma też odpowiedzi na pytanie, jak kształtowała się sytuacja dziecka w rodzinach niekatolickich i nieprotestanckich — a więc w rodzinach prawosławnych, Żydów, O rm ian. Nie został również rozwinięty kontekst europejski — w większości studiów brak elem entów komparatystycznych. Te luki zapełnią z pewnością dalsze badania nad problem atyką dzieciństwa, nad pojm ow aniem i przeżywaniem tego fragm entu ludzkiego życia. Omawiany tom stanowi cenny początek a zarazem inspirację na przyszłość. Dobrze, że każde studium zostało zaopatrzone w streszczenie angielskie, w wersji angielskiej p odano także spis treści. W ten sposób książka będzie mogła wejść w pewnym zakresie także do obiegu międzynarodowego.
Maria Bogucka Polska A kadem ia N a u k Instytut Historii
A le k sa n d e r G rzeg o rz T u г с z y k, Historie sochaczew skie, Sochaczew 2001, s. 108, il. 34; idem , Z Z ie m i Sochaczew skiej, S ochaczew 2002, s. 130, 41 il.
Sto trzydzieści lat tem u zaczął rozwijać się na ziem iach polskich ruch regionalistyczny, który rozbudził za interesow anie otaczającym środowiskiem przyrodniczym, zabytkami i przeszłością. O bok istniejących kolekcji prywatnych — obrazów, m onet, wyrobów rzem iosła artystycznego — zaczęto organizować nie tylko okazjonalne wystawy, ale i zbiory muzealne. Z w rot k u historii ojczystej i jej popularyzacja miały duże znaczenie w zaborze ro syjskim, zrozum iałe wobec narzuconych ograniczeń i represji popowstaniowych. Przykładem ówczesnego autora i zbieracza „starożytności krajowych” jest Zygm unt G 1 o g e r, jego „Encyklopedia staropolska”, „G eografia hi storyczna ziem dawnej Polski”, opisy wycieczek w zbiorze „Dolinami rzek” oraz setki artykułów w czasopismach.
