Mieczysław Sobczyk
Proces starzenia się ludności
wiejskiej województwa lubelskiego w
latach 1950-1968
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 5,
175-192
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A
L U B L I N — P O L O N I A
VOL. V, 9 SECTIO H 1971
In sty tu t E k on om iki P ro d u k cji W ydział E k on om iczn y UMCS
M i e c z y s ł a w S O B C Z Y K
P ro ce s starzen ia się lu d n o ści w ie js k ie j w ojew ó dztw a lubelskiego w latach 1950— 1968
Процесс старения сельского населения Люблинского воеводства в 1950— 1968 гг. A ltersstru k tu r der L an d b evölk eru n g der L ubliner W oiw odschaft in den Jahren
von 1950 b is 1968
1. R o z w ó j w o j e w ó d z t w a l u b e l s k i e g o w l a t a c h 1 9 5 0 — 1 9 6 8
W ojew ództw o lub elsk ie ze w zględu na w arunki klim atyczne i gleb o w e oraz w iek o w e tradycje, mimo znacznego rozwoju przem ysłu — zw łaszcza w okresie pow ojennym — jest nadal regionem w yb itn ie rol
niczym . W edług danych na dzień 31 X11 1968 r. 70,5% ogółu ludności w ojew ództw a lubelskiego zam ieszkuje na wsi, z czego 82,3% u trzym u je się z rolnictw a. B lisko 58% ogółu ludności w ojew ództw a to ludność roln icza.1
Pod w zględem obszaru w ojew ództw o lubelskie zajm uje trzecie m iejsce w kraju (po w arszaw skim i poznańskim ), a pod w zględem liczby lud ności — 6 m iejsce. C harakterystycznym dla w ojew ództw a lub elsk iego jest niski stop ień jego uprzem ysłow ienia. Potw ierdzają to w skaźniki zatrudnienia w p rzem yśle dla w ojew ód ztw a i kraju. W przeliczeniu na 1 000 m ieszkańców w woj. lubelskim przypadało w 1950 r. 26 za trudnionych w przem yśle, w 1960 r. — 47, w 1968 r. — 85. O dpowied nio w kraju przypadało: w 1950 r. — 90 osób, w 1960 r. — 111, w 1968 r. — 124 osoby. U dział w ojew ództw a lubelskiego w produkcji globalnej p rzem ysłu w ynosił: w 1950 r. — 1,6%, w 1960 r. — 2,7% w 1968 r. — 3,4%. Pod ty m w zględem w ojew ództw o lub elsk ie zajm uje dw unaste
176
m iejsce w kraju (przed w ojew ództw am i: koszalińskim — 1,1%, biało stockim — 1,5%, o lsztyń sk im — 1,4%, szczecińskim — 2,2%, zielon o górskim — 2,6%).2 W k onsekw encji stopień urbanizacji w ojew ództw a
lu b elsk iego jest jedn ym z najn iższych w kraju.
W 1950 r. ludność m iast w ojew ód ztw a lub elsk iego stan ow iła 17,8%, w 1960 r. — 25,2%, w 1968 r. — 29,5% ogółu ludności, przy p rzeciętn ym krajow ym w skaźniku — 54,3% w 1968 r. Ponad 53% ludności m iast w ojew ód ztw a skupiają trzy n ajw ięk sze m iasta: L ublin, Chełm, Zamość. P ozarolnicze siły w ytw órcze skupiają się ponadto w trzech obszarach koncentracji położonych przy dogodnych arteriach kom unikacyjnych: a) obszar północny, p ołożony w zdłuż arterii kom unikacyjnych łączących Łuków, M iędzyrzec, B iałą Podlaską, M ałaszew icze i Terespol, b) obszar środkowy: D ęb lin — P u ła w y — L ublin — K rasn ystaw — Chełm z odno gam i do K raśnika, S talow ej W oli oraz Zamościa, c) okolice H rubieszowa i W erbkowic.
O bszary te stanow ią ok. 23% ogólnej pow ierzchni w ojew ództw a, gdzie zam ieszk uje aż 43% ogólnej liczb y ludności regionu i 87% ludności m iej skiej, ok. 74% zatrudnionych w p rzem yśle i ok. 70% dojeżdżających do pracy z terenu w ojew ód ztw a.
G łów nym źródłem utrzym ania ludności zam ieszkałej na pozostałym obszarze w ojew ód ztw a lu b elsk ieg o (który stanow i ok. 77% ogólnej po w ierzchni regionu) jest roln ictw o. W okresie lat 1950— 1968 liczba lud ności w ojew ód ztw a lub elsk iego zw ięk szyła się o 335,6 tys., tj. o ok. 20,8%. W tym sam ym czasie liczba ludności zam ieszkałej w m iastach pow ięk szyła się o 289 tys. osób, tzn. o 101,4%, a na w si jed yn ie o 3,5% (46,6 tys. osób).3
Z an alizy m ateriałów sta tysty czn ych dotyczących liczb ludności m iej skiej i w iejsk iej w kraju dla lat 1950— 1968 w ynika, że ludność m iejska w badanym okresie w zrosła o 6 789 tys. osób, tzn. o 69,2%, a ludność w iejska tylk o o 602 tys., czy li o 3,9%.4 Z przytoczonych liczb i w skaź ników w yn ik a jednoznacznie, że proces urbanizacji zarówno kraju, jak i w ojew ództw a lu b elsk iego jest procesem ciągłym . Średnioroczne tem po przyrostu ludności m iejskiej w woj. lub elsk im w latach 1950— 1968 w yn osiło 0,4%, a w kraju b yło o 0,1% niższe. Z przeprow adzonej an alizy w ynika, że d otych czasow e tem p o urbanizacji w ojew ództw a lubelskiego jest jeszcze zbyt pow olne, gd yż są bardzo duże dysproporcje zachodzące
pom iędzy k rajow ym i i w ojew ód zk im i w skaźnikam i z tego zakresu.
2 Ibid., s. 120.
3 S ta n i ruch lu dności 1960— 1968, 1969, W US, L ublin 1969, s. 66.
Proces starzen ia się lu d n ości w iejsk iej w o jew ó d ztw a lubelskiego.., 177
2. P r o c e s s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i w i e j s k i e j
Jak zostało w yżej w ykazane, urbanizacja w ojew ódzw a lub elsk iego doprowadziła do istotn ych zmian w podziale ludności na w iejską i m iej ską. Z m niejszaniu się odsetka ludności w iejskiej w ogólnej liczbie lu d ności tow arzyszy inne charakterystyczne zjaw isko, a m ianow icie proces starzenia się tej ludności.
Starzeniem się ludności nazyw am y proces stałego zw iększania się udziału ludności w w ieku poprodukcyjnym (w w iek u 60 i w ięcej lat) w ogólnej liczbie ludności.5 G łów nym i czynnikam i pow odującym i proces starzenia się są: zm niejszająca się stopa urodzeń oraz wzrost przeciętnej dłu gości życia ludzkiego. Przeciętna długość życia ludzkiego w zrosła g łó w n ie dlatego, że zaczęło um ierać coraz m niej dzieci (zwłaszcza n ie m ow ląt) oraz coraz m niej ludzi m łodych. P rzeciętne trw anie życia no worodka płci m ęskiej w zrosło w P olsce w okresie 1931/1932— 1965/1966 o 18,6 roku, a noworodka p łci żeńskiej o 21,4 roku. W okresie 1952/1953 do 1965/1966 p rzeciętn e trw anie życia noworodka przedłużało się o ok. pół roku.6 P rzeciętne dalsze trw anie życia noworodka płci m ęskiej w la tach 1965— 1966 wynosiło" w P olsce 66,8 roku, a płci żeńskiej 72,8 roku.7 Polska zajm uje pod tym w zględem idealnie środkow e m iejsce w Europie. N ajw yższe w skaźniki przeciętnego trw ania życia m ężczyzny, z jakim i się obecnie spotykam y, przekraczają 72 lata, a k obiety 76 lat (Szw ecja, N orw egia, H olandia).
W społeczności w iejskiej oprócz czynników powodujących proces sta rzenia się ludności w całym sp ołeczeństw ie (przedłużania się p rzeciętn e go trw ania życia ludzkiego, spadek przyrostu naturalnego) działa jeszcze dodatkow o m igracja ludności w iejskiej do m iast. M igracja obejm uje głów n ie m łodzież, co w k onsekw encji zaostrza proces starzenia się lu d ności pozostającej na w si.
W ogólnym przyroście liczb y ludności w iejskiej w w ojew ód ztw ie lubelskim , w latach 1950— 1968, przybyło znacznie w ięcej m ężczyzn (39,8 tys.) niż kobiet (6,9 tys.). P rzyczyną tej sw oistej d efem inizacji ludności w iejskiej w ojew ód ztw a lub elsk iego jest m iędzy inn ym i fakt, że liczba kobiet przypadająca na 100 m ężczyzn na w si m aleje znacznie szybciej niż w m ieście. Spow odow ane jest to w ięk szym n atężen iem m igracji ze w si do m iast kobiet niż m ężczyzn. Inform uje o ty m ch ociaż by szyb szy w zrost zatrudnienia kobiet niż m ężczyzn w całej gospodarce u społecznionej. W 1968 r. w gospodarce uspołecznionej w ojew ództw a
5 J. Z. H o l z e r : D e m ografia, FWE, W arszaw a 1970, s. 126. 6 R o c zn ik s t a t y s t y c z n y 1970, G U S, s. 56.
7 Ibid., s. 56.
178
lu b elsk iego zatrudnionych b y ło 64,6% m ężczyzn i 35,4% kobiet, a w 1960 r. proporcje te k szta łto w a ły się odpow iednio: 69% i 31%. Średnio roczne tem po przyrostu zatrudnienia k ob iet w gospodarce uspołecznio nej w ojew ód ztw a lu b elsk iego w latach 1964— 1968 w yn o siło 2%, a tem po zatrudnienia m ężczyzn w ty m sam ym okresie m alało o 0,5% rocznie.
Starzen ie się ludności w iejsk iej jest ob iek ty w n ym zjaw iskiem dem o graficznym . Pod pojęciem tym , jak już zostało w yżej zaznaczone, rozu m iem y s ta ły w zrost udziału ludności starszej w całej populacji ludności w iejsk iej. Proces starzenia się ludności w iejskiej jest spow odow any przede w szy stk im przekształcaniem się sp ołeczeństw a rolniczego w prze m ysłow e. Proces ten, jak się w ydaje, jest sym ptom em szybkiego w zrostu
gospodarczego. U p rzem ysłow ien ie i m asow e k ształcen ie się m łodszych pokoleń w kierunku zaw odów n ierolniczych są decydującym i czynn i kam i w procesie starzenia się ludności w iejskiej.
O gólnie m ożna stw ierd zić, że starcze gospodarstw a bardziej m asow o p ow stają w tedy, k ied y p ojaw ia się tzw . n eg atyw n a selek cja s iły robo czej w yw od zącej się ze w si. Pod pojęciem tym rozum ieć n ależy odpływ najbardziej w italn ych i w yk ształcon ych w arstw ludności z rolnictw a do pozarolniczych zaw odów . Jak w ięc w id zim y, proces starzenia się lud ności p ozostaje w n a jściślejszy m zw iązku ze społecznym i ekonom icznym rozw ojem regionu. S tru k tu ra w ieku ludności rolniczej stan ow i w ażny „barom etr” sy gn alizu jący (i to z d u żym w yprzedzeniem ) o tym , na jakich terenach w ystąp i w najbliższej przyszłości deficyt, a na jakich p rzep ływ ludności jest w ciąż za słaby, aby zlikw idow ać lokalne nad w y żk i s iły roboczej.
W w ojew ód ztw ie lu b elsk im m am y rów nież do czynien ia z procesem starzenia się ludności w iejsk iej. P orów n ajm y w tym celu strukturę ludności w iejsk iej w ed łu g w iek u w latach 1950— 1968 (tab. 1).
Tab. 1. L udność w iejsk a w o jew ó d ztw a lu b elsk ieg o w g w iek u w latach 1950— 1968 L and b evölk eru n g der L u b lin er W oiw od sch aft nach A ltersstru k tu r in den Jahren
1950— 1968
Grupy 1950 1960 1967 1968 1950 1960 1967 1968
w iek u w tysiącach w odsetkach
O gółem 1 324,9 1 371,6 1 324,9 1 356,7 100,0 100,0 100,0 100,0
0— 14 399,0 449,0 399,4 386,8 30,1 33,1 29,1 28,2
15— 59 803,4 751,4 776,7 779,8 60,6 55,4 56,5 56,9
60 i w ięcej 122,5 156,3 198,3 205,0 9,3 11,5 14,4 14,9
Ź r ó d ł o : ob liczen ia w ła sn e w oparciu o dane p ublikacji W US w L ublinie: Sta n
P roces starzen ia się lu d n ości w iejsk iej w ojew ód ztw a lubelskiego.., 179
Zachodzi p ytanie, jak ie są m ierniki procesu starzenia się ludności. Praktyka statystyczn a korzysta z różnych miar służących do określenia stopnia starości dem ograficznej. N ajczęściej używ aną miarą jest jednak w spółczynnik starości określający p rocentow y stosunek liczb y ludzi sta rych do ogółu ludności. Początek w ieku starczego byw a ok reślan y różnie. Z nany polski dem ograf — Edward R osset — przyjm uje 60 rok życia za próg starości. W k lasyfik acji ONZ ludźm i starym i nazyw a się tych, k tórzy przekroczyli 65 rok życia. W ydaje się, że jednoznaczne u sta len ie tzw. progu starości jest niem ożliw e. Na skutek rozwoju gerontologii następ u je ciągłe przedłużanie granic życia ludzkiego. W takiej sytu acji u stalen ie progu starości jest tylk o rozw iązaniem um ow nym .
O bliczone w ed łu g podanej w yżej d efin icji w sp ółczyn n ik i starości dla ludności w iejsk iej w ojew ództw a lub elsk iego przedstaw iają się następ u jąco: 1950 r. — 9,3%, 1960 r. — 11,5%, 1968 r. — 14,9%. Z pow yższych liczb w ynika, że p rocentow y udział ludności w iejskiej w ojew ód ztw a lu b elskiego w w iek u pow yżej 60 lat w ogólnej liczb ie tej ludności w la tach 1960— 1968 m iał tend en cję rosnącą. Ś w iadczy to o p ogłębiającym się procesie starzenia się ludności w iejskiej w ojew ództw a lubelskiego.
N iek tórzy dem ografow ie tw ierdzą (np. czechosłow acki dem ograf
Zdenek Vavra, am erykańscy: Clyde V. K iser i H enry D. Sheldon), że sta rość dem ograficzną charakteryzują dw a elem enty: w ysoka liczba ludzi sta rych w ogólnej liczbie ludności i niska proporcja dzieci. P ow yższe po glądy p o słu ży ły do w prow adzenia bilateralnego m iernika starości. Jest
nim indeks starości określony w zorem: 8
Is . 100
l o —14
gdzie: 160+ — liczba ludności w w ieku 60 lat i w ięcej
10 14 — liczba dzieci (w w ieku 0— 14 lat)
P od staw ion e do pow yższego wzoru dane dotyczące ludności w iejskiej w ojew ództw a lub elsk iego dają następujące ind ek sy starości: 1950 r. — 30.7%, 1960 r. — 34,8%, 1967 r. — 49,6%, 1968 r. — 53%. Jak z p ow yższe go w yn ika, rów nież i ta m iara w yk azu je postęp u jący w szybkim tem p ie proces starzenia się ludności w iejskiej w ojew ództw a lubelskiego.
W ażną rolę w ocenie stopnia zaaw ansow ania procesu starzenia się ludności odgryw ają sk ale starości. Istn ieje cały szereg skal pozw alają cych zaliczyć ok reślon e społeczeństw o do m łodych lub starych dem ogra ficznie. Edward R osset jako kryterium potrzebne do konstrukcji skali przyjął udział osób w w iek u ponad 60 lat w ogólnej liczbie ludności. Jeżeli proporcja ludności w w ieku 60 lat i w ięcej w ogólnej liczbie
8 E. R o s s e t : L u d zie s t a r z y . S tu d i u m dem o g r a fic z n e , PWE, W arszaw a 1967, s. 167.
180 co co 0 3 r H I O 10 co 05 CO T—l 0 3 I 2 s ^ 0 3 *5 y—I *""3 -G cU (U CO X3 ■4-» " .s £ n 3
s
£
^
£ t3 £ ^ 3 "2 4-» O . ^ o tUO ^ £ -Gt) .*■< ca Jd £ 42 O o £L Si ^ O CS o a J ? s X aj 42 o 0 pL| .D 3 T3 '- ' £3 cS ^ +* “3N CS T3 si *o ot> <* £ -a O) o 'o £ £ o •5? ^ '3 u oj £ 01 £3 ‘S -0£ 3 •* & 2 -S "5 &0 .3 c3 2 « 3 ^1 >
w 'S c /N1* GS o ’ Jhs«
SH -ł-5 d sh :^l os « ^ 2 rt ^ N ,P1 CO X5 5« 3 ® a ^ c w I gs §
O 02 •a "s s o 2 3 ^O 52 N 00 o® i
- 2 ^3 O) * §s I
CS ■ « 3 3 . £ O N C O o o ł o ^ « N 0 c c lO u 0 5 o ł-H co ti <°c d c/ś N n ® P-l co CO OJ a ^ * ;§ 'O 3 £ 3 c J > 00 c o OJ 2} 1 g +-> c o C/3 O l u ’-Is ■«
a o*&3 CS o 3 £ 0) 3 c -* J o £ a CS •■*> * 3 £ oi a N -w O c<2 S> cu ° s o 5 ^ 3 • ■O J « ,0 Irt ^ CO 'N ŁO -y—\ 0 3 hJ co £ 2 M 1 4 ,0 3 2 ,7 ccT 1 9 6 8 B CO lO ,9 2 7 ,6 co rf* ł-H u CO ^H Oco lO o X M 03 3 0 ,5 4 9 ,7 co O 00 (U jQ rH03 6 o " l> (M 3 rH CO^ u oT CM co •rA o £ M CO 2 7 ,7 5 3 ,5 1 9 5 0 B co^ ,7 2 5 ,6 rH 05 Łh csT CO CM Jtd i*H CM rH 28 ,3 ^H lO 00 co <55 rH s cTrH ,8 2 6 ,3 ,8 4 8 ,2 u 1 -H COCM 03 cS M X cT 2 7 ,6 4 7 ,9 co O CU 19 6 0 s LOoT ,3 2 5 ,0 ,8 4 5 ,4 u o " łH coCM CO M ŁOc<T 2 6 ,3 4 5 ,0 1 9 5 0 B co^ ,3 2 4 ,0 ,2 4 3 ,3 u ł-H lO CM CM W y sz c z e g ó ln ie n ie r — r a z e m , m — m ę ż c z y ź n i k — k o b ie ty K w a r ty l p ie r w s z y M e d ia n a K w a r ty l tr z e c i t -- ---Proces starzenia się lu d n ości w iejsk iej w ojew ód ztw a lubelskiego... 181
ludności przekracza 12%, to społeczeństw o takie n ależy w edług tej skali do starych dem ograficznie. Porów nując podane w yżej m ierniki starości n ależy stw ierdzić, że już z początkiem lat sześćdziesiątych ludność w iej ska w ojew ód ztw a lub elsk iego osiągnęła starość dem ograficzną.
W przypadku sy n etytyczn ego opisu badanej populacji zachodzi ko nieczność obliczenia jednej ogólnej charakterystyki liczbow ej. N ajlepiej
wt ty m celu użyć k w artyli. O bliczone k w artyle dla ludności w iejskiej
w ojew ództw a lubelskiego i Polski przedstaw ia tab. 2.
W iek środkow y ludności w iejskiej w całej P olsce w badanym okresie w zrósł o 1,5 lat, m ężczyzn o 2,3 lat i kobiet o 2 lata. M ediana w iek u ludności w iejskiej w ojew ództw a lubelskiego w latach 1950— 1960 wzrosła: ludności w iejsk iej ogółem 4,2 lat, m ężczyzn o 2 lata oraz kobiet o 5 lat. W porów naniu z danym i k rajow ym i proces starzenia się ludności w iej skiej w w ojew ód ztw ie lubelskim jest znacznie szybszy. W arto ponadto zw rócić uw agę na niejed n akow y przebieg procesu starzenia się ludności w edług płci. Przedstaw ia to tabela 3.
Tab. 3. P od staw ow e m ierniki charakteryzujące strukturę ludności w iejsk iej w o jew ó d ztw a lu b elsk ieg o w latach 1950— 1968 w ed łu g w iek u i płci G ru n d sätzlich e M asstäbe zur K en n zeich n u n g der L andbevölkerungsstruktur in der
L ubliner W oiw od sch aft in den Jahren 1950— 1968 nach G esch lech t und A lter
N azw a 1950 1960 1968
m iernika m ężczyźni kobiety m ężczyźni kobiety m ężczyźni kobiety
W spółczyn n ik starości (w %) 8,1 10,3 10,2 12,8 13,5 16,3 Indeks sta rości (w %) 25,2 36,3 29,0 40,9 46,9 60,3 Ź r ó d ł o : o b liczen ia w łasn e.
P orów nując podane w yżej m ierniki w idzim y, że proces starzenia się kobiet w iejskich jest bardziej zaaw ansow any niż m ężczyzn. Obydwa m iernik i charakteryzujące strukturę ludności w edłu g w ieku, w badanym okresie, dla kobiet są w y ższe niż dla m ężczyzn. W ynika to z faktu, że przeciętne trw anie życia kobiet jest dłuższe niż m ężczyzn. P rzeciętna liczba lat dalszego trw ania życia dla kobiet w iejskich w w ieku 60 lat w latach 1965— 1966 w yn osiła 19,2 lat, a dla m ężczyzn 16,4 lat.9
182
G raficznie strukturę ludności w iejsk iej w ojew ództw a lubelskiego w latach 1950 i 1968 p rzedstaw ia piram ida w ieku (w ykres 1). Porów nując strukturę ludności w iejsk iej w ojew ód ztw a lub elsk iego n ależy stw ierd zić, że w 1968 r. w porów naniu z rokiem 1950 liczba osób m a jących 60 i w ięcej lat wzrosła, o czym św iad czy w yd łu żen ie się podstaw prostokątów w tych latach.
W ykres 1. L udność w ie js k a w o jew ó d ztw a lu b elsk ieg o w ed łu g p łci i w iek u w latach 1950 i 1968
L an d b evölk eru n g der L u b lin er W o iw o d sch a ft nach G esch lech t und A lter in den Jah ren 1950 und 1968
P rocesow i starzenia się ludności w iejsk iej w ogóle tow arzyszy sta rzen ie się ludności w w iek u produkcyjnym . S tarzen ie się tej części ludności w iejskiej jest nieodłączną cechą procesu starzenia się ludności w ogóle. Proces starzenia się ludności w w ieku produkcyjnym polega na tym , że wśród ludności będącej w w ieku produkcyjnym powiększa
Proces starzen ia się lu d n ości w iejsk iej w ojew ód ztw a lubelskiego.., 183
się udział elem en tów starszych, natom iast m aleje udział elem en tów m łodszych. W celu określenia stopnia starości ludności w w ieku produk- cy j ny m n ależy tę populację podzielić na d w ie części: m łodszą i starszą. Jeśli w ślad za dem ografam i francuskim i za ludność w w ieku produk cyjn ym p rzyjm iem y w iek 20— 59 lat, w ów czas można wyodrębnić z tej populacji m łodszą grupę roczników (20— 39 lat) i starszą grupę (40— 59 lat). U dział p rocentow y starszego odłam u w ogólnej liczebności popu lacji będzie miarą stopnia starości. Podanem u sposobowi pomiaru sta rości ludności w w ieku produkcyjnym odpow iada wzór:10
w = = L4o-59 10Q
L20—59
gdzie: L40_ 5 9 — ludność w w ieku 40— 59 lat
L2C—59 — cała ludność w w ieku produkcyjnym
Strukturę ludności w iejsk iej w ojew ództw a lubelskiego w w ieku pro d uk cyjnym przedstaw ia tabela 4.
Proces starzenia się ludności w iejsk iej w ojew ództw a lubelskiego m usi być brany pod uwagę jako jeden z czynników k ształtujących stosunki na ryn k u pracy.
P ostęp u jący proces starzenia się ludności w iejskiej pociąga za sobą pow ażne skutki ekonom iczne. Gospodarstwa prowadzone przez ludzi sta rych z zasady są słabsze ekonom icznie i przysparzają służbie rolnej w ielu kłopotów . M iędzy inn ym i znaczna część tzw. gospodarstw podupadłych rekrutuje się z grupy rolników w podeszłym w ieku. G ospodarstwa słabe ekonom icznie stanow ią poważną przeszkodę w rozwoju rolnictw a. N ie m al w każdej w si obserw ujem y przypadki prowadzenia gospodarstw przez osoby w podeszłym w ieku z powodu braku następców. Ziem ia w takich gospodarstwach jest źle w ykorzystana, obsada inw entarza niska. U staw a o przejm ow aniu niektórych nieruchom ości rolnych w za gospodarow anie lub na w łasność państw a n ie rozw iązuje w szystkich spraw zw iązanych z problem em gospodarstw bez następców .11
Z in icjatyw y M inisterstw a R olnictw a w 1966 r. został przeprow a dzony na teren ie całego kraju spis gospodarstw, których użytk ow n icy
przekroczyli 60 rok życia.12 Z m ateriałów spisow ych w ynika, że gospo darstw a u żytk ow an e przez osoby w w ieku 60 i w ięcej lat stanow ią 23,3% (842 tys.) ogółu gospodarstw i działek. Jeśli w ziąć pod uw agę sam e gospodarstw a rolnicze (bez grupy do 2 ha) to ich udział wzrasta do 26,1%
10 R o s s e t: op. cit., s. 281.
11 U staw a z dnia 28 VI 1962 r. D zien n ik U staw nr 36 poz. 166.
12 A. S z e m b e r g : S t a r y c z ł o w i e k i g o sp o d a r stw o , „Ż ycie G ospodarcze” 1967, nr 17
184
Tab. 4. S truktura lu d n ości w ie jsk ie j w o jew ó d ztw a lu b elsk ieg o w w iek u 20— 59 lat w la ta ch 1950— 1968
L andbevölkerungsstruktur in der L ubliner W oiw odschaft im A lter von 20—50 Jahren in den Jahren 1950— 1968
ludność w tym ludność w tym
Lata w w iek u lat 20— 59 20—39 40— 59 w w iek u lat 20— 59 20—33 40—59 w tysiącach w odsetkach 1950 684,1 378,2 305,9 100,0 55,2 44,8 1960 671,5 359,0 312,5 100,0 53,5 46,5 1967 655,6 333,3 322,3 100,0 50,8 49,2 1968 652,0 328 0 324,0 100,0 50,3 49,7
Ź r ó d ł o : o b liczen ia w ła sn e w oparciu o dane S tan i ruch lu dn ości 1960— 1968, WUS, L ublin 1969, s. 66.
(631 tys.). W porów naniu z w yn ikam i N S P z 1950 r. oznacza to w zrost odpow iednio o 5,3% i 8,4%. W ynika stąd, że w szyb szym tem p ie rosła grupa u żytk ow n ik ów starszych wśród sam ych gospodarstw rolniczych. Jeżeli spis z 1966 r. porów nam y z N S P z 1960 r. to okaże się, że ten dencja ta jest jeszcze w yraźniejsza. W 1966 r. udział gospodarzy w w iek u 60 i w ięcej lat wśród gospodarstw i działek w porównaniu z d a n ym i N S P z 1960 r. k ształtow ał się na tym sam ym poziom ie (w ynosił 23,4%), a wśród sam ych gospodarstw rolniczych w zrósł o 2,6% (w yno sił 28,7%).
Jeśli rozpatrzyć udział gospodarstw użytk ow an ych w w iek u 60 i w ię cej lat w p oszczególnych grupach obszarow ych, to w 1966 r. przedsta w ia ł się on następująco: poniżej 2 ha — 17,5%; 2 do 5 ha — 27,1%; 5 do
7 ha — 26,4%; 7 do 10 ha — 25,3%; 10 do 15 ha — 23,7% oraz 15 i w ięcej ha — 24,3%. Z danych tych w ynika, że udział gospodarstw u żytk ow a
nych przez osoby w w iek u 60 i w ięcej lat b ył n ajw yższy w grupie od 2 do 5 ha, n ajn iższy zaś w grupie poniżej 2 ha. Spow odow ane to jest tym , że w grupie do 2 ha koncentrują się gospodarstwa, k tóre stanow ią jed yn ie uboczne źródło utrzym ania ich u żytk ow n ików (grupa robotników z działką i chłopo-robotników ). G ospodarstwa te należą do nowych, tzn. p ow stały w latach 1950— 1966 stąd ich u żytk ow n icy są ludźm i m łodym i.
W sk ali całej P olsk i grupa gospodarstw bez następców stanow i 7,9% (284,7 tys.) ogółu gospodarstw i 8,7% (1,462 m in ha) ziem i. W ynika stąd,
Proces starzen ia się lu d n ości w iejsk iej w o jew ó d ztw a lubelskiego.., 18 5
że średnio biorąc ponad 1/3 użytkow ników , k tórzy ukończyli 60 rok życia, n ie ma komu przekazać swoich gospodarstw.
W w ojew ód ztw ie lubelskim gospodarstwa bez następców w 1966 r. stan ow iły 7,8% (28,7 tys.) ogólnej liczby gospodarstw i 7,6% (124,7 tys. ha) ogólnej pow ierzchni ziem i. Zjaw isko gospodarstw bez następców stan ow i w ięc pow ażny problem, k tóry n ależy jak najszybciej rozwiązać. W ydaje się, że w tym celu należy znieść n ie tylk o w szelkie ograniczenia w obrocie ziem ią, ale stw orzyć odpow iednie udogodnienia w nabyw aniu
ziem i.
Istn iejące w P olsce zjaw isko gospodarstw bez następców , będące w głów nej m ierze sk u tk iem starzenia się ludności rolniczej, poza pro blem am i ściśle ekonom icznym i, k ry je w sobie rów nież problem y spo łeczne. Na p ierw sze m iejsce w ysu w a się sprawa odpow iedniego zabezpie czenia starości (renty, m ieszkania itp.). Dem ograf niem iecki F. B urg- doerfer obliczył, że k oszty utrzym ania dziecka, osoby dorosłej i starca pozostają do sieb ie w takim stosunku jak 3,5:7:6.13 Wrynika stąd w n io sek, że potrzeby człow ieka starego są o 71% w yższe od potrzeb dziecka. W warunkach perm anentnego w zrostu liczby ludzi starych ma to w ażne znaczenie społeczne. K oszty utrzym ania ludzi starych obciążają bow iem całe społeczeństw o.
3. C z y n n i k i p o w o d u j ą c e p r o c e s s t a r z e n i a s i ę l u d n o ś c i w i e j s k i e j
Struktura ludności w edłu g w ieku jest w ypadkow ą działania trzech czynników : urodzeń, zgonów i m igracji. K ażdy z tych czynników może z w ięk szym lub m n iejszym natężeniem działać w kierunku odm ładza nia lub postarzania się danego społeczeństw a lub też m oże nie w p ływ ać w ogóle na zm ianę struk tu ry ludności w edług w ieku.
N a jsiln ie jszy w p ły w na zm ianę struktury ludności w edług wieku ma stopa urodzeń. Jest to czynnik, który da się przy tym najbardziej jednoznacznie określić w p rzeciw ieństw ie do stop y zgonów i m igracji.
M alejąca stopa urodzeń powoduje zm niejszanie się liczb y niem ow ląt ogólnej strukturze ludności, co w konsekw encji pow oduje rela tyw n y w zrost ludności starszych grup w ieku i tym sam ym prowadzi do starze
nia się danego społeczeństw a. Taką w łaśn ie sytu ację obserw ujem y w P olsce od p ołow y lat pięćdziesiątych. Po tzw. „eksplozji dem ogra ficz n e j” n astępuje spadek natężenia urodzeń. N ależy przy tym podkreś lić, że czynnikiem m ającym w p ły w na proces starzenia się ludności jest nie sama liczebność urodzeń, lecz zachodzące w niej zm iany. Jeśli liczba
13 T. M a k o w s k i : R o z w ó j go sp o d a r czy a p r o b l e m y d em ogr aficz n e, „Z eszyty N a u k o w e K U L ” 1968, zesz. X I.
urodzeń u rzym uje się z roku na rok na tym sam ym poziom ie, to nie ma w p ływ u na profil w iek u ludności. P roces odm łodzenia społeczeństw a n astęp u je w przypadku, gdy liczba urodzeń z roku na rok ulega p ow ię kszeniu. M alejąca zaś liczba urodzeń jest czynn ikiem pow odującym sta rzen ie się ludności. Zbadajm y k ształtow an ie się tego zagadnienia w wo jew ód ztw ie lubelskim . U rodzenia ży w e ludności w ojew ód ztw a lu b elsk ie go przedsaw ia tabela 5.
Tab. 5. U rodzenia ży w e ludności w iejsk iej w o jew ó d ztw a lu b elsk iego w latach 1950— 1968
L eb en sfäh ige G eburten der L andbevölkerung der Lubliner W oiw od sch aft in den Jahren 1950— 1968
Lata U rodzenia żyw e
Jednopodstaw ow e w sk aźn ik i dynam iki
(1950 = 100) 1950 36 469 100,0 1960 30 241 82,9 1961 28 812 79,0 1962 27 497 75,4 1963 27 844 76,3 1964 25 235 69,2 1935 24 561 67,3 1966 23 718 65,0 1967 22 461 61,6 1968 22 465 61.6
Ź r ó d ł o : ob liczen ia w ła sn e w oparciu o dane p u b li kacji W US w L u b lin ie: S ta n i ruch ludności 1960— 1968, W U S, L ublin 1969, s. 98.
W badanym okresie m am y do czynien ia z m alejącą stopą przyrostu naturalnego. Spadek n atężen ia urodzeń ludności w iejsk iej w ojew ództw a lu b elsk iego przyśpiesza proces starzenia się tego społeczeństw a.
Odpowiedź na pytania: 1) czy spadek um ieralności w yw iera w p ły w na strukturę ludności w ed łu g w iek u i 2) czy oddziałuje ona na przebieg procesu starzenia się ludzi n ie nastręcza trudności. Odpowiedź jest zaw sze p ozytyw n a. P ozostaje jed yn ie do zbadania, w jaki sposób spa dek um ieralności oddziałuje na strukturę ludności w edłu g wieku: od- m ładzająco czy postarzająco. P roblem ten rozpatrzym y na przykładzie ludności w iejsk iej w ojew ód ztw a lubelskiego, przy czym w rozważaniach
Proces starzen ia się lu d n ości w iejsk iej w o jew ó d ztw a lubelskiego... 187
naszych u w zględ n im y tylk o w ystępującą realn ie sytuację, gdy u m ieral ność m aleje. W ydaw ałoby się sprawą zbyt oczyw istą, że spadek u m ie ralności prowadzi do starzenia się społeczeństw a. N iek ied y w ręcz prze ciw n ie — spadek um ieralności może przyczyniać się do odm ładzania spo łeczeństw a. W szystko jest bowiem zależne od tego, czy spadkowi tow a rzy szy zm iana struk tu ry zgonów w edług w ieku, a jeżeli tak, to w jakim k ierunku struktura ta się zm ienia. Zmiana struk tu ry zgonów następ u je zaś w tedy, gd y zm niejszen ie się um ieralności nie jest jednakow e w po szczególnych grupach w ieku. Spadek um ieralności niem ow ląt przyczynia się do odm ładzania społeczeństw a. P rzeciw n ie dzieje się w przypadku spadku um ieralności ludzi w starszym w ieku.
Jak w yn ika z liczb tab eli 6, n ajistotn iejszy spadek um ieralności wśród ludności w iejskiej w ojew ództw a lubelskiego w latach 1950— 1968 n astą pił w najm łodszych grupach w ieku (0— 14 lat). Można zaobserwować dosyć w yraźnie, że im starsza grupa w ieku, tym m n iejszy jest w zasa dzie spadek w sp ółczyn n ik a zgonów. Skutkiem zm niejszania się um ieral ności (głów nie dzięk i spadkow i w spółczynników zgonów w najm łodszych grupach wieku) proporcja ludzi m łodych w całym sp ołeczeństw ie zw ię ksza się pow odując tym sam ym jego odmładzanie. Jednocześnie obser w u je się w zrost przeciętnego dalszego trwania życia ludzkiego, co zw ię ksza liczbę ludzi starszych i przyczynia się do postarzania się sp ołe czeństw a.
Tab. 6. Zgony ludności w iejsk iej w ojew ód ztw a lu b elsk iego w ed łu g w ieku i płci w latach 1950— 1968
S terb efä lle der L andbevölkerung in der L ubliner W oiw odschaft nach G eschlecht und A lter in den Jahren 1950—1968
ogółem
w tym
ogółem
w tym
Lata 0—14 15—59 60 + 0—14 15--59 60 +
w liczbach b ezw zględnych w odsetkach
1950 14 705 3991 4284 6430 11,1 10,0 5,3 52,5 m ężczyźni kobiety 7 654 7 060 2192 1799 2410 1874 3043 3387 12,1 10,2 10,8 9,2 6.4 4.4 59.4 47.5 1960 11 080 1907 2583 6590 8,2 4,2 3,5 42,1 m ężczyźni kobiety 5 733 5 347 1087 820 1530 1053 3116 3474 8,8 7,6 4.7 3.7 4,3 2,7 46.7 38.7 1968 11 843 1049 2364 8430 8,6 2,7 3,0 41,1 m ężczyźni k obiety 6 307 5 536 590 459 1502 862 5215 4215 9,4 7,9 3,0 2,4 3,9 2,2 46,4 36,9 Ź r ó d ł o : obliczenia w ła sn e w oparciu o S tan i ruch ludności 1960—1968, WUS, L ublin 1969, s. 106— 107.
1 8 8
N a leży rów nież podkreślić, że zgon y osób w w ieku 60 lat i w ięcej wśród ludności w iejsk iej w ojew ód ztw a lub elsk iego w 1968 r. stan ow iły p?nad 76% ogółu zgonów. Tak duża przew aga zgonów z tego w iek u po w oduje to, że n aw et n ie w ielk i spadek natężenia um ieralności pozosta w ia p rzy życiu sporą liczbę osób starszych, co w zm aga siłę procesu sta rzenia się ludności.
Jak w yn ika z pow yższych rozważań, spadek um ieralności działa jed n ocześnie w d w u p rzeciw staw n ych kierunkach: odm ładzania i postarza nia ludności. W efek cie m oże nastąpić zrów now ażnie się działania w obu kierunkach i w te d y spadek um ieralności n ie zm ienia struk tu ry w ieku ludności. W p ływ spadku um ieralności na strukturę ludności w edług w iek u n ie m oże być jednoznacznie ok reślon y tak jak spadek urodzeń. Jest bardzo prawdopodobne, że obecne p ostęp y m ed y cy n y doprowadzą natężenie zgonów niem ow ląt do określonego m inim um i nastąpi ich stabi lizacja, a jedn ocześn ie prowadzona przez gerontologów walka o przedłu żenie życia ludzkiego p rzyn iesie w p rzyszłości istotn e efek ty. Taki spadek um ieralności w starszych grupach w ieku, p rzy jej stabilizacji w grupach m łodszych p row adziłby poprzez zm ianę struk tu ry zgonów do starzenia się społeczeństw a. Spadek um ieralności ludzi starych jest bow iem czyn nikiem potęgującym proces starzenia się ludności.
Trzecim czyn n ik iem m ającym pow ażny w p ły w na p rzyśp ieszenie pro cesu starzenia się ludności, zw łaszcza w iejsk iej, jest m igracja. Rozszerza jące się m ożliw ości zatrudnienia w pozarolniczych sektorach gospodarki narodow ej pobudzają i przyśpieszają procesy m igracyjne. Z arów no w a runki produkcji rolniczej, jak i sytu acja bytow a ludności w iejsk iej, n ie sprzyjają pozostaw aniu ludzi w roln ictw ie, a raczej odw rotnie — powodu ją n asilen ie m igracji do m iast. N ależy przy tym zaznaczyć że przyrost n atu ralny zasobów s iły roboczej na w si jest o w iele w y ższy niż w m ieście. M ożliw ości zatrudnienia tak znacznych przyrostów siły roboczej na w si są n iew ielk ie. R osnące zapotrzebow anie na siłę roboczą, nie znajdujące pokrycia w n atu ralnym p rzyroście ludności miast, stwarza w arunki do p rzepływ u ludności ze w si do m iast. M igracja ludności ze w si do m iast zabiera przede w szy stk im roczniki m łode, co w znacznym stopniu przy śpiesza proces starzenia się ludności w iejsk iej.
O dpływ ludności w ed łu g w iek u ze w si d o m iast w woj. lubelskim w 1968 r. przedstaw ia tabela 7. C zytając liczb y tej tab eli n a leży stw ier dzić, że n ajw ięk szy udział w ruchach w ędrów kow ych ze w si do m iast ma grupa w iekow a 20— 24 lata. D u ży udział w ogólnym od p ływ ie lud ności w iejsk iej do m iast m ają także grupy w iek ow e 25— 29 lat i 15— 19 lat. W ysoki udział w ruchach m igracyjn ych ludzi w w ieku lat 20— 29 zw iązany jest z poszu kiw an iem m iejsca pracy, natom iast ludzi w w ieku lat 15— 19 lat z p oszukiw aniem m iejsca nauki.
Proces starzenia się lu d n ości w iejsk iej w ojew ód ztw a lubelskiego.., 189 Tab. 7. O dpływ ludności w ed łu g w ieku ze w si do m iast w w ojew ó d ztw ie lu belskim
i w P olsce w 1968 r.
B evölk eru n gsab flu ss nach A lter vom Lande in die Stadt in der L ubliner W oiw odschaft und in Polen im Jahre 1968
G rupy W ojew ództw o lubelskie P o l s k a
w ie k u w tysiącach w odsetkach w tysiącach w odsetkach
O gółem 19,5 100,0 249,2 100,0 0— 4 1,6 8,2 25,8 10,3 5— 9 1,1 5,6 16,7 6,6 10—14 0,8 4,1 12,4 5,0 15— 19 3,0 15,4 31,4 12,6 20—124 5,1 26,2 58,3 23,3 25— 29 2,6 13,2 35,9 14,4 30— 34 1,3 6,7 19,6 7,7 35—39 0,7 3,6 10,9 4,4 40—44 0,4 2,1 6,5 2,5 45—49 0,3 1,5 4,7 1,8 50— 54 0,3 1,5 3,7 1,4 55—59 0,6 3,0 5,6 2,2 60—64 0,5 2,6 5,8 2,3 65—69 0,5 2,6 5,6 2,3 70 i w ięcej 0,7 3,6 8,2 3,3
Ź r ó d ł o : S ta n i ruch ludności 1960— 1968, W US, Lublin 1969, s. 119, Ruch
n a tu r a ln y i w ę d r ó w k o w y ludności 1969, S tatystyka P olsk i — M ateriały Statystyczne,
GUS, W arszaw a listopad 1970, z. 78, s. 350—352.
P rzyczyn ą znacznych ruchów m igracyjnych po 1950 r. b yła silna dynam ika rozw oju gospodarczego m iast oraz urbanizacji L ubelszczyzny. P rocesy te pow odow ały duże zapotrzebowanie siły roboczej. Dogodne w arunki kształcenia m łodzieży w różnych kierunkach stw orzyły dla lud
ności w iejsk iej m ożliw ości uzyskania zatrudnienia w m iastach. P on ie waż — jak to zostało w cześniej zaznaczone — przyrost ludności w w iek u zdolności do pracy na w si lubelskiej jest znacznie w ięk szy niż w m iastach (o czym św iad czy stosunek liczbow y ludności w iejskiej w ojew ództw a lub elsk iego do m iejskiej), na wsi wciąż m am y do czynienia z n adw yż kam i siły roboczej, które m igrują do pracy poza rolnictw em (głów n ie do przem ysłu i budownictwa).
W latach 1960— 1968 w w ojew ód ztw ie lubelskim — jak w yn ika z po w yższej tabeli — następow ał ubytek w ędrów kow y ludności w iejskiej. W n ajw yższym stopniu (w przeliczeniu na 1 000 ludności) ubytek ten w y stę
-1 9 0
Tab. 8. R uch w ęd ró w k o w y lu d n ości w iejsk iej w o jew ó d ztw a lu b elsk iego w latach 1960— 1968
W anderungsbew egung der L an d b evölk eru n g in der L ubliner W oiw odschaft in den Jahren 1960— 1968
Lata N ap ływ O dpływ
Przyrost ( + ) lub ubytek (— ) w ę d r ó w kow y N ap ływ O dpływ Przyrost ( + ) iub ubytek ( —) w ęd ró w kow y
w liczbach bezw zględ n ych na 1000 ludności
1960 39 080 46 530 — 7 450 27,1 S5,2 “ 8,1 1961 35 550 43 800 —8 250 25,8 31 3 - 6 , 0 1962 28 940 38 160 — 9 220 20,9 27,6 - 6 , 7 1963 30 580 38 160 — 10 860 22,0 29,3 - 7 , 8 1964 29 030 41 040 — 12 010 20,8 29,4 - 8 , 6 1965 26 680 39 180 — 12 500 19,0 28,2 - 9 , 2 1966 24 879 37 203 — 12 324 17,8 26,3 - 8 , 8 1967 23 786 38 581 — 14 795 17,1 27,7 — 10,6 1968 26 183 39 761 — 13 488 19,1 28,9 - 9 , 8
Ź r ó d ł o : S ta n i ru ch ludnoś ci 1960— 1SG8, W US, L ublin 1969, s. 115.
pow ał w 1967 r. (— 10,6), w n ajm n iejszym stopniu w roku 1961 (— 6,0). P on iew aż ludność m igrująca to głó w n ie m łodzież i lud zie w sile w ieku, d latego też na w si pozostają lud zie starzy. Ł ącznie w latach 1961— 1969 od pływ ludności ze w si do m iast w w o jew ód ztw ie lub elsk im w y n o sił 113,8 tys. osób. Pod tym w zg lęd em w ojew ód ztw o lub elsk ie zajm uje trzecie m iejsce w kraju, po w rocław skim (131 tys.) i w arszaw skim (119,6 ty s.).14
O dpływ ludności ze w si do m iast w w oj. lubelskim w porów naniu z Polską p rzyjm u je w ięk sze rozm iary. P rzed staw ia to tabela 9.
Zarówno w 1952 r., jak i w 1968 r. ubytek ludności w iejskiej spow o dow an y od pływ em do m iast w w oj. lub elsk im b y ł w y ższy niż w P olsce (w 1952 r. o 1,1 prom ille, a w 1968 r. o 1,3 prom ille). N a m arginesie w arto zaznaczyć, że szyb k ie tem po uprzem ysłow ienia, a w ślad za ty m szybka urbanizacja sp ow odow ały to, że zapotrzebow anie na siłę roboczą w y w o łu je n ie ty lk o m igrację ludności ze w si do m iast, lecz rów nież ciągły
14 W e w n ę t r z n y ruch w ę d r ó w k o w y lu dności, „Studia i P race S ta ty sty czn e”, GU S, W arszaw a 1971, s. 26.
Процесс старения сельского населения Люблинского... 191
Tab. 9. O dpływ ludności ze w si do m iast w w oj. lu belskim i w Polsce w latach 1952—J.968
A b flu ss der L andbevölkerung in die Städte in der L ubliner W oiw odschaft und in P olen in den Jahren 1952— 1968
W yszcze O d p ł y w Przyrost ( + ) lub ubytek ( —)
góln ien ie 1952 1968 1952 1968 w ty s i ą с а с h P olska 765,6 558,6 -1 3 3 ,0 -1 3 4 ,3 L u b elsk ie 46,5 39,7 - 1 3 ,1 - 1 3 ,5 n a 1000 l u d n o ś c i P olska 49,7 35,3 - 8 , 6 - 8 , 5 L u b elsk ie 34,3 28,9 - 9 , 7 — 9,8
Ź ó d ł o : R o c zn ik d e m o g r a fic z n y 1945— 1966, GUS, W arszaw a 1968, s. 568—570 oraz R ocznik d e m o g r a fic z n y 1967— 1968, GUS, W arszaw a 1969, s. 423—425.
w zrost dojeżdżających stałych m ieszkańców w si do pracy w m ieście. W śród nich przew ażają tzw . chłopo-robotnicy, którzy w sposób m niej lub w ięcej sta ły zarobkują poza w łasn ym gospodarstw em rolnym .
Р Е З Ю М Е Автор стаьи анализирует процесс старения сельского населения Люб линского воеводства, опираясь на статический материал 1950— 1968 гг. Статья состоит из трех частей, в каждой из которых очередно рассматри ваются: развитие Люблинского воеводства в 1950— 1968 гг., процесс ста рения сельского населения, а также факторы, влияющие на этот про цесс. О сновное содерж ание статьи заключается во второй и третьей частях. Первая часть является в некотором смысле вводной. Опираясь на единицы измерения старости (индекс старости, коэффициент с аро- сти), автор приходит к выводу, что процесс старения сельского населе ния Люблинского воеводства прогрессирует. Z U S A M M E N F A S S U N G
D er V erfasser analysiert anhand des statistischen M aterials für d ie Jahre 1950— 1968 d ie A ltersstruktur der L andbevölkerung in der W oiw od sch aft Lublin. Der A ufsatz ist in drei T eile untergliedert: Entw icklung der L ubliner W oiw odschaft in den Jahren 1950— 1968, A ltersstruktur der
192
L andbevölkerung und d ie p rozessbeeinflu ssen d en Faktoren. Der H aupt gegenstand wird im T eil 2 und 3 dargelegt; Teil 1 ist ein e Einführung. A nhand d es A ltersm essers (A ltersk en n ziffer, A ltersk oeffizient) sch luss folgert der Verfasser, dass der P rozess des A ltern s der Landbevölkerung
in der W oiw odschaft L ublin sehr fortgesch ritten ist.
Pap. druk. sat. III kl. 80 g F orm at B5 (70X100) Stron druku: 18 A nnales UMCS, L ublin 1972 D ru k arn ia U n iw e r sy te c k a w L u b lin ie Zam . nr 241 z dn. 15 VI 72 N akład: 600+50 egz. — B-4 M aszyn opis o trzym an o 15 VI 1972 r. D ruk uk oń cz.: XII 1972 r.
