Ad. B
Usprawnianie spostrzegania wzrokowego i orientacji przestrzennej
Usprawniając spostrzeganie wzrokowe konieczne jest uwzględnienie wszystkich tych aspektów procesu spostrzegania, które odgrywają istotną rolę w czynności czytania i pisania.
Ćwiczenia, ze względu na stopień trudności można podzielić na:
1. Ćwiczenia na obrazkach
2. Ćwiczenia na figurach geometrycznych
3. Ćwiczenia na wzorach graficznych, w tym literopodobnych.
W poszczególnych rodzajach zajęć ćwiczy się więc różne umiejętności mające duże znaczenie dla opanowania czytania i pisania:
1. dążymy do tego, by dziecko osiągnęło umiejętność szybkiego rozpoznawania obrazów wzrokowych. Wprowadzamy więc wiele ćwiczeń, w których musi rozpoznawać obrazki i wzory geometryczne pokazywane mu stopniowo coraz krócej (ekspozycja statyczna, dynamiczna). Dla sprawnego czytania konieczne jest szybkie rozpoznawanie znaków literowych.
2. w toku różnorodnych ćwiczeń wyrabiamy u dziecka umiejętność różnicowania bardzo podobnych obrazów wzrokowych. Celowi temu służą przede wszystkim różnego rodzaju „dobieranki”, w których dziecko wybiera jednakowe obrazki spośród kilku podobnych, oraz ćwiczenia polegające na wyszukiwaniu różnic między podobnymi rysunkami.
Poszczególne litery i wyrazy są do siebie często bardzo podobne, aby je odczytać, trzeba zauważać drobne różnice między nimi.
3. wyrabiamy u dziecka umiejętność ujmowania zależności między całością obrazu i jego elementami składowymi. Umiejętność tę ćwiczymy w wielu różnych zajęciach, a przede wszystkim przy układankach, w których dziecko tworzy całość z mniejszych elementów, oraz przy odtwarzaniu geometrycznych wzorów rysunkowych, podczas którego musi wyodrębnić poszczególne linie z całego wzoru i budować z nich nowy rysunek.
4. ćwiczymy orientację w kierunkach – a więc rozróżnianie strony lewej i prawej, góry i dołu. Służą temu ćwiczenia, w których dziecko układa pojedyncze elementy w szeregi i rzędy, oraz wszystkie zajęcia, w których musi rozpoznawać szczegółowe układy figur, a także różnicować figury o jednakowych kształtach, ale inaczej ukierunkowane. Dla poprawnego czytania konieczne jest odróżnianie liter podobnych inaczej ukierunkowanych, np. u-n, b- p, d-b. Pismo nasze składa się z szeregowych układów pojedynczych liter.
Poszczególne zestawy liter różnią się między sobą kolejnością występowania pojedynczych znaków. Musimy więc ćwiczyć u dziecka umiejętność zauważania różnic w tej kolejności.
5. ćwiczymy umiejętność przenoszenia następstwa czasowego na kolejność uszeregowania elementów w przestrzeni. Uczymy przy tym dziecko, że początek szeregów poziomych jest z lewej strony, a pionowych u góry, oraz wyrabiamy nawyk śledzenia poziomych szeregów od strony lewej do prawej.
W tym celu prowadzimy specjalne ćwiczenia, w których dziecko układa szeregi obrazków według kolejności, w której były pokazywane. Do utrwalania kierunku od lewej do prawej służą nie tylko opisane tu ćwiczenia, ale także ćwiczenia manualne, w których dziecko tworzy różne wzory w formie poziomych szlaczków.
Wyrobienie tych umiejętności i nawyków jest niezbędne ze względu na specyfikę naszego pisma, w którym szeregi liter są odczytywane i pisane od lewej do prawej strony, a kolejności linii jest od gry ku dołowi. U wielu dzieci występuje tendencja do śledzenia szeregów od strony prawej do lewej i trzeba wielu ćwiczeń, by ją zmienić. Często wiąże się to z lewoocznością, należy jednak pamiętać, że ten kierunek patrzenia może również mieć miejsce u prawoocznych. Dzieci ze słabą orientacją przestrzenną często mają nieutrwalony kierunek śledzenia obrazów wzrokowych, wymagają więc również specjalnych ćwiczeń tym zakresie.
Przenoszenie następstwa czasowego na kolejność w przestrzeni jest przygotowanie do przenoszenia kolejności występowania dźwiękówka kolejność liter, co ma miejsce przy pisaniu ze słuchu. Ćwiczenia w ty m zakresie są wskazane nie tylko dla dzieci mających słabą orientację przestrzenną, ale także dla tych, u których stwierdzamy osłabienie analizy i syntezy słuchowej.
6. ćwiczymy pamięć wzrokową, która jest niezbędna do opanowania czytania.
Elementy ćwiczeń zapamiętywania wprowadzamy we wszystkich rodzajach zajęć, w których jest to możliwe.
7. ćwiczymy umiejętność spostrzegania istotnych cech form geometrycznych, abstrakcyjnych poprzez stosowanie takich form w różnych rodzajach ćwiczeń. U wielu dzieci zaburzenie spostrzegania mogą zupełnie nie występować w zakresie spostrzegania przedmiotów i ich obrazów graficznych, a także obrazów zwierząt, roślin i ludzi. Trudności mogą dotyczyć tylko spostrzegania form abstrakcyjnych, a ponieważ pismo składa się z takich umownych abstrakcyjnych znaków, dziecko ma poważne problemy w nauce czytania i pisania. Jeśli więc dziecko radzi obie dobrze z ćwiczeniami na materiale przedstawiającym znane mu z codziennego doświadczenia przedmioty, to nie należy sądzić, że spostrzeganie wzrokowe jest już dostatecznie sprawne i ćwiczenia w tym zakresie są niepotrzebne.
8. ćwiczymy również koordynację wzrokowo-ruchową, jaka jest potrzebna przy nauce pisania. Służy temu wiele zajęć manualnych. Organizujemy specjalne ćwiczenia odtwarzania wzorów geometrycznych, w których również usprawniamy koordynację ruchów ręki ze spostrzeżeniami wzrokowymi.
W ćwiczeniach usprawniających spostrzeganie powinniśmy uwzględniać wszystkie wymienione aspekty, z tym, że zależnie od potrzeb danego dziecka kładziemy większy nacisk na ćwiczenie niektórych umiejętności, gdy inne uwzględniamy w mniejszym stopniu. U niektórych dzieci szczególnie słabe może być spostrzeganie zależności między poszczególnymi elementami a całością obrazu, u innych zaś ujmowanie prawidłowego ukierunkowania figur geometrycznych itd.
Usprawnianie zaburzonej funkcji, jak we wszystkich innych przypadkach, tu też osiągamy poprzez wprowadzenie zajęć angażujących tę funkcję stopniowo do coraz trudniejszych zadań. Stopień trudności ćwiczenia
spostrzegania wzrokowego zależy od rodzaju materiału, który dziecku pokazujemy, od sposobu eksponowania tego materiału, a także od rodzaju ćwiczenia.
Łatwiejszym materiałem, są obrazy przedmiotów, roślin, zwierząt, trudniejszym są figury geometryczne. Najpierw więc prowadzimy ćwiczenia na obrazach przedmiotów, a dopiero potem na formach geometrycznych. Nadto materiał spostrzeżeniowy jest tym łatwiejszy, im bardziej poszczególne obrazki lub ich części stanowiące całość materiału są zróżnicowane i im bardziej czytelnie są przedstawione. W wielu rodzajach ćwiczeń stopień trudności zwiększa się w miarę zwiększania się liczby elementów w poszczególnych obrazkach i gdy zwiększa się ilość pokazywanych przedmiotów. Odgrywa to przede wszystkim dużą rolę w ćwiczeniach zapamiętywania.
Duże znaczenie może mieć wielkość obrazów. W poszczególnych rodzajach zajęć różne cechy materiału mają większe lub mniejsze znaczenie.
Odległość, z jakiej dziecko ogląda dany obraz, powinna być dostosowana do wielkości danego obrazu. Najłatwiej spostrzegane są duże obrazy z dużej odległości (przynajmniej kilku metrów). Ta prawidłowość jest z powodzeniem wykorzystywana przez reklamę. Małe dziecko początkowo zupełnie nie rozpoznaje bardzo bliskich drobnych przedmiotów, stopniowo uczy się tego.
Śledzenie drobnych znaków drukarskich przy czytaniu wymaga już dobrej sprawności spostrzegania bliskich obrazów. Ponieważ ćwiczenia, tu opisywane, są przeznaczone dla dzieci ze słabą sprawnością spostrzegania, w większości ćwiczeń materiał powinien być eksponowany z odległości około 1 metra lub nieco większej.
W niektórych ćwiczeniach dziecko musi oglądać materiał z odległości 30- 40 cm jak przy czytaniu. Jest to szczególnie konieczne wtedy, gdy zadanie polega na rozpoznawaniu drobnych elementów rysunku, Dając dziecku tego rodzaju zadania musimy pamiętać, że zwiększamy stopień trudności w porównaniu do innych zajęć.
Spostrzeganie materiału jest łatwiejsze, gdy jest on nieruchomy, niż gdy porusza się. Ma to szczególne znaczenie przy eksponowaniu obrazków bardzo krótko. Rozpoznawanie i zapamiętywanie obrazów wzrokowych jest łatwiejsze, gdy można patrzeć na nie dowolnie długo, niż gdy ograniczamy czas ich eksponowania, i oczywiście tym trudniejsze jest zadanie, im krótszy czas ekspozycji.
Oprócz rodzaju materiału i sposobu jego eksponowania stopień trudności danego zajęcia zależy od tego, jakie aspekty spostrzegania ćwiczymy przy jego wykonywaniu. I tak, w zasadzie łatwiejsze jest rozpoznawanie nazwanego lub ukazanego obrazu wśród innych niż układanie całości z części, jeżeli zastosowany materiał w obu rodzajach ćwiczeń będzie trudny w jednakowym stopniu. Zadania są tym trudniejsze, im są bardziej złożone, im więcej
umiejętności w nich ćwiczymy. Tak na przykład przy swobodnym dobieraniu par jednakowych obrazków dziecko ćwiczy tylko umiejętność ich różnicowania, natomiast gdy rysuje wzory geometryczne z pamięci za pomocą szablonów, zaangażowana jest pamięć wzrokowa, umiejętność spostrzegania wzajemnej zależności części i całości, spostrzegania istotnych cech figur geometrycznych, a także koordynacja wzrokowo-ruchowa.
U poszczególnych dzieci mogą występować różnice w rodzaju zaburzeń spostrzegania wzrokowego i dlatego inne umiejętności mogą być przez nie łatwiej osiągalne.
Szczególną grupę ćwiczeń percepcji wzrokowej stanowią ćwiczenia graficzne.
Program tego typu ćwiczeń opracowany został przez Marianne Frstig i Davida Horne w postaci zeszytów ćwiczeń (na trzech różnych poziomach) oraz instrukcji dla prowadzącego.
M. Frostig, D. Horne, Wzory i obrazki. Program rozwijający percepcję wzrokową, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1986
Percepcja wzrokowa, w znaczeniu w jakim termin ten używany jest w prezentowanym programie, jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych, a także ich rozumienia zgodnie z uprzednim doświadczeniem. Percepcja wzrokowa nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego spostrzegania. Interpretacja bodźców wzrokowych dokonuje się nie na siatkówce, lecz w mózgu. Gdy ktoś spostrzega, na przykład, takie cztery linie: □, to wrażenie wzrokowe powstaje na siatkówce, lecz rozpoznanie tych czterech linii jako kwadratu dokonuje się w mózgu.
Percepcja wzrokowa uczestniczy w niemal wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni poziom rozwoju percepcji wzrokowej umożliwia dziecku naukę czytania, pisania, stosowanie reguł orografii, wykonywanie zadań arytmetycznych oraz rozszerzanie wszystkich innych umiejętności wymaganych od niego w trakcie nauki szkolnej. Jednakże, wiele dzieci podejmuje naukę w szkole nie mając dostatecznie rozwiniętych zdolności percepcyjnych.
Zaburzenia percepcji wzrokowej
Najintensywniejszy rozwój percepcji wzrokowej przypada na okres 3;6 do 7;6 roku życia. Jednakże, w każdej klasie szkolnej znajduje się pewna liczba dzieci opóźnionych pod tym względem. Są to dzieci, które w wieku pięciu lub sześciu lat, a czasem nawet później, nie osiągnęły tego poziomu rozwoju percepcji wzrokowej, który jest niezbędny do radzenia sobie w przedszkolu w klasie „zerowej” lub w szkole. U większości z tych dzieci trudno jest znaleźć jakieś specyficzne czynniki, które spowodowały to opóźnienie; niewłaściwe
byłoby także doszukiwanie się czynników o charakterze patologicznym.
Ujawnia się tutaj bowiem jedna z prawidłowości rozwoju: różne dzieci dojrzewają w różnym tempie. Niemniej u pewnej liczby dzieci można stwierdzić różne zaburzenia rozwoju. Mogą to być zaburzenia emocjonalne, zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego, a także zaburzenia stanowiące konsekwencję bądź zaniedbań środowiskowych, bądź kalectwa (np. głuchoty).
W przypadku tej ostatniej grupy dzieci, nie miały one dostatecznej ilości doświadczeń wzrokowych i językowych, wpływających w zasadniczy sposób na rozwój percepcji wzrokowej.
Dzieci opóźnione w rozwoju percepcji wzrokowej mają trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i ich wzajemnego położenia w przestrzeni, wskutek czego spostrzegają świat w sposób zniekształcony. To z kolei wywołuje u nich poczucie nieprzewidywalności i niestabilności zdarzeń.
Zachowują się one zazwyczaj niezgrabnie i nie radzą sobie w grach sportowych i zabawach ruchowych. Ponadto, trudności w rozpoznawaniu symboli wzrokowych powodują – bez względu na poziom inteligencji – że opanowanie umiejętności czytania i pisania jest dla tych dzieci bardzo trudne.
U dzieci opóźnionych w rozwoju percepcji wzrokowej często pojawiają się problemy natury emocjonalnej. Dziecko, które w wieku przedszkolnym nie potrafi wycinać ani kolorować obrazków lub w pierwszej klasie nie jest w stanie nauczyć się czytać, może objawiać lęk i niepokój związane z brakiem powodzenia. Zdając sobie sprawę z niemożliwości dorównania swoim kolegom i świadome rozczarowania jakie przynosi rodzicom i nauczycielom, dziecko takie niemal nieuchronnie staje się nerwowe, zagubione, nieuważne i nieśmiałe.
Jeżeli nie podejmuje się środków zaradczych mogą się również u niego pojawić zaburzenia charakteru i zachowania.
Pracę z dziećmi opóźnionymi w rozwoju percepcji wzrokowej należy rozpocząć na tyle wcześnie, aby wyprzedzała ona naukę formalną. Nie znaczy to oczywiście, że dzieci, które nie zrealizowały programu rozwoju percepcji wzrokowej nie nauczą się czytać i pisać. Większość z niech w końcu opanuje te umiejętności. Istotny jest tu jednak wpływ czynników emocjonalnych działających w sytuacji, kiedy dziecko nakłania się do nauki czytania i pisania chociaż nie rozwinęły się u niego jeszcze w dostatecznym stopniu zdolności, niezbędne do opanowania tych umiejętności. Badania wykazują wysoką korelację pomiędzy trudnościami w percepcji wzrokowej, a zaburzeniami emocjonalnymi. Przyczyna tego leży prawdopodobnie w tym, że dzieci z trudnościami w percepcji wzrokowej narażone są na duży stres, gdy - często bez powodzenia – usiłują dorównać innym dzieciom w osiągnięciu właściwych postępów w nauce.
Wpływ zaburzeń percepcji na wyniki w nauce
Zaburzenia percepcji wzrokowej mogą być rezultatem opóźnień spowodowanych nieznanymi czynnikami, rezultatem mikrouszkodzeń mózgu,
poważnych zaburzeń emocjonalnych lub niedostatecznej stymulacji, jak to ma często miejsce u dzieci zaniedbanych środowiskowo.
Nie należy jednak sądzić, że u każdego dziecka trudności w nauce spowodowane są niedostatecznym rozwojem percepcji wzrokowej. Trudności te mogą być spowodowane zaburzeniami percepcji słuchowej, nieprawidłowym uczeniem się symboli, lub brakiem umiejętności kojarzenia bodźców wzrokowych ze słuchowymi. Zaburzenia percepcji wzrokowej często stanowią jednak główną przyczynę poważnych trudności w nauce, a także zaburzeń zachowania.
Zaburzenia percepcji mają również niekorzystny wpływ na opanowywanie przez dziecko innych umiejętności. Nawet tak proste zadanie jak odrysowanie rysunku z tablicy może się okazać nadzwyczaj trudne, jeżeli dziecko nie potrafi „przełożyć” rysunku z pozycji pionowej (tak jak widnieje on na tablicy) na pozycję poziomą (czyli taką, jak kartka papieru, na której rysuje), lub też, jeśli przy przerysowywaniu z książki, nie potrafi ono równocześnie spostrzegać rysunku gotowego (modelowego) i rysunku właśnie wykonywanego.
Zaburzenia percepcji utrudniają nie tylko nabywanie umiejętności, ale również tworzenie się pojęć. Dziecko z zaburzoną percepcją wzrokową lub słuchową dobiera ograniczoną ilość informacji ze środowiska, zasób jego wiadomości jest więc ubogi, a to – z kolei- niekorzystnie odbija się na jego wynikach w nauce.
Zaburzenia percepcji wzrokowej mają również silny wpływ na sferę emocjonalną dziecka. Dotyczy to zarówno przypadków całkowitej niemożności sprostania wymaganiom szkolnym, jak i sytuacji, gdy dziecko może co prawda być w stanie wywiązywać się ze swoich codziennych obowiązków, lecz kosztuje je to tyle wysiłku, że czuje się zmęczone i zniechęcone.
Należy również pamiętać, że dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową znajdują się w bardzo niekorzystnej sytuacji nie tylko w związku ze szkołą i nauką. Zanim bowiem takie dziecko przyjdzie rano do szkoły, może już przeżyć kilka lub kilkanaście przykrości ściśle związanych z zaburzeniami percepcji wzrokowej: może zostać w domu skarcone za rozlanie mleka przy śniadaniu, za przewrócenie cennego flakonu na kwiaty, lub – podczas zabawy poprzedzającej lekcje – mogło zostać wyeliminowane z gry w piłkę przez swoich rówieśników, gdyż nie potrafiło rzucać nią celnie.
Z tych wszystkich powodów, korekcyjny trening w zakresie percepcji wzrokowej powinien być stosowany u wszystkich dzieci z zaburzeniami w tej sferze, a trening zapobiegający zaburzeniom powinien być integralną częścią zajęć w przedszkolu, w klasie „zerowej”, a także w pierwszej klasie, jeśli dzieci nie miały dotychczas takiego treningu. Trening, zarówno korekcyjny jak i zapobiegawczy, będzie tym skuteczniejszy, im wcześniej zostanie on zastosowany.
Pięć aspektów percepcji wzrokowej
Program rozwoju percepcji wzrokowej przedstawiony we Wzorach i Obrazkach koncentruje się na pięciu aspektach percepcji wzrokowej, które – jak wynika z badań licznych autorów – mają największe znaczenie dla rozwoju zdolności ucznia się u dzieci. Są to:
1) koordynacja wzrokowo-ruchowa, 2) spostrzeganie figury i tła,
3) stałość spostrzegania,
4) spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni, 5) spostrzeganie stosunków przestrzennych.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa
Koordynacja wzrokowo-ruchowa jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś z jego części. Gdy osoba z normalnie funkcjonującym aparatem wzrokowym sięga po jakiś przedmiot, wówczas jej ręką kieruje wzrok. Gdy człowiek biegnie, skacze, kopie piłkę lub omija przeszkodę, ruchami nóg kieruje również zmysł wzroku.
Sprawne wykonywanie niemal wszystkich czynności zależne jest od dobrze rozwiniętej koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Dziecko z zaburzoną lub słabo rozwiniętą koordynacją wzrokowo- ruchową może nie być w stanie samodzielnie ubrać się, najprostsze zadania wykonuje niezdarnie, a nawet może nie być w stanie w ogóle wykonać pewnych zadań. Jest również prawdopodobne, że dziecko takie nie będzie mogło dorównać swoim rówieśnikom w zabawach i grach sportowych. Bardzo trudne będą także dla niego takie czynności, jak wycinanie, naklejanie czy rysowanie.
Niemal na pewno będzie miało również trudności z nauką pisania.
Ćwiczenia wchodzące w zakres programu Wzory i Obrazki pomagają dziecku rozwinąć umiejętność pisania (zarówno liter drukowanych jak pisanych) i rysowania. Pomagają również dziecku poznać figury geometryczne i ich położenie na płaszczyźnie. Ogólnie, celem tych ćwiczeń jest rozwinięcie i integracja zdolności do koordynowania ruchów gałek ocznych z precyzyjnymi ruchami ciała. Ćwiczenia te mają więc znaczenie dla wszystkich działań wymagających dokładnych ruchów ręki dziecka (np. pozwalają na wykształcenie umiejętności niezbędnych do pisania w liniaturze).
Spostrzeganie figury i tła
Spostrzeganie figury i tła to zdolność do koncentrowania wzroku na pewnych elementach obrazu, które stanowią figurę, i wyłaniania ich z tła.
Aby zrozumieć czym jest spostrzeganie figury i tła oraz jakie ma ono znaczenie, należy pamiętać, że najlepiej spostrzegamy te, rzeczy, na których koncentrujemy uwagę. Mózg człowieka jest tak zorganizowany, że spośród wszystkich bodźców działających na organizm może dokonywać wyboru ograniczonej ich liczby. Te wybrane bodźce – słuchowe, dotykowe, węchowe i wzrokowe – znajdują się w centrum uwagi; tworzą figurę w naszym polu percepcyjnym; większość pozostałych bodźców tworzy mgliście spostrzegane tło. Dziecko dobijające i chwytające piłkę na placu zabaw, ma uwagę skierowaną na piłkę, która jest figurą w jego polu spostrzeżeniowym. Inne przedmioty znajdujące się na placu – piaskownica, huśtawka, kwietnik, wiaderko do piasku – nie są w centrum jego uwagi; tworzą one mgliste tło, z którego dziecko o tyle tylko zdaje sobie sprawę, o ile to konieczne, aby nie wpaść na te przedmioty.
Figurą jest ta część pola spostrzeżeniowego, która znajduje się w centrum naszej uwagi. Gdy przenosimy uwagę na inny przedmiot, wtedy ów przedmiot staje się figurą (jest w centrum naszej uwagi), a poprzednia figura stapia się z tłem. Gdy dziecko odłoży piłkę i zacznie się bawić wiaderkiem ono z kolei stanie się figurą w jego polu widzenia; piłka stanie się częścią tła.
Przedmiot nie może być poprawnie spostrzeżony, dopóki nie zostanie ujęty w relacji do tła, Dziecko nie będzie w stanie spostrzegać dokładnego położenia piłki i będzie miało ogromne trudności z jej złapaniem, jeśli nie wyodrębni piłki z jej tła, którym jest powierzchnia placu zabaw i znajdujące się na placu przedmioty.
Dla dziecka ze słabo rozwiniętą zdolnością odróżniania figury od tła charakterystyczne jest rozproszenie uwagi i dezorganizacja czynności. Dzieje się tak dlatego, że jego uwaga przeskakuje z bodźca na bodziec w miarę jak działają one na jego organizm: dziecko zwraca uwagę na coś co się porusza, błyszczy, ma jaskrawą barwę – bez względu na to, jak istotny lub nieistotny związek ma to z tym, co w danym momencie powinno robić. Ten brak zdolności do eliminowania nieistotnych bodźców może dziecku także uniemożliwić oderwanie się od jakiegoś bodźca, chociaż w danym momencie powinno ono
skierować uwagę na coś innego, od czego zależy dokończenie wykonywanego zadania. O takim dziecku mówimy, że przejawia nadmierne przywiązanie do aktualnej stymulacji. Możemy zaobserwować u niego powtarzanie jednej czynności, niemożność oderwania się od niej i podjęcia innej czynności.
Dziecko takie może, na przykład, chcieć ustawicznie rysować ołówkiem po kresce, zamiast rysować coś pomiędzy kreskami, ponieważ jedna z tych kresek przyciąga jego uwagę.
Zaburzenia w zakresie przerzutności uwagi, niemożność skierowania jej z jednego bodźca na inny, wyrażają się również w trudnościach w odnajdowaniu właściwego bodźca. Dziecko przejawiające takie zaburzenia wydaje się niestaranne w swojej pracy, gdyż nie jest w stanie znaleźć odpowiedniego miejsca na stronie książki lub zeszytu, opuszcza fragmenty tekstu, nie potrafi rozwiązać znanego już wcześniej zadania, jeżeli zostało ono umieszczone na jednej stronie zeszyt z innymi zadaniami; ma trudności z wyłowieniem szczegółów koniecznych do rozwiązania. Celem ćwiczeń dotyczących spostrzegania figury i tła jest rozwój zdolności dziecka do czytania wyrazów we właściwej kolejności i do spostrzegania liter i wyrazów jako samoistnych jednostek, bez mylenia ich z sąsiadującymi literami i wyrazami.
Stałość spostrzegania
Stałość spostrzegania wyraża się w zdolności do spostrzegania przedmiotu jako posiadającego stałe właściwości – określony kształt, położenie i wielkość – niezależnie od zmienionych wrażeń wywoływanych przez ten przedmiot na siatkówce oka.
Przedmioty są, na przykład, rozpoznawane jako należące do pewnej kategorii kształtów, bez względu na ich wielkość, barwę, strukturę powierzchni, sposób prezentacji, czy kąt, pod którym są spostrzegane przez obserwatora.
Osoba charakteryzująca się stałością spostrzegania rozpozna sześcian bez względu na to, pod jakim kątem go spostrzega, mimo iż przy oglądaniu pod różnymi kątami jego obraz siatkówkowy jest za każdym razem inny.
Stałość spostrzegania wielkości wyraża się w zdolności do spostrzegania i rozpoznawania rzeczywistej wielkości przedmiotu, niezależnie od czynników, które pozornie mogą zmieniać jego wielkość. Piłka trzymana przez dziecko w rękach i piłka leżąca w dużej odległości są spostrzegane prze nie jako przedmiot o tych samych wymiarach, mimo że w obu tych sytuacjach obrazy siatkówkowe piłki są różne.
Stałość spostrzegania jasności wyraża się zdolnością do spostrzegania jasności (bieli) przedmiotu bez względu na ilość światła odbijanego przez przedmiot. Kartka papieru jest spostrzegana jako biała, mimo iż oświetlające ją światło może być przytłumione albo bardzo jaskrawe. Stałość spostrzegania barwy wyraża się zdolnością do rozpoznawania barwy niezależnie od tła i warunków oświetlenia.
Ćwiczenia dotyczące stałości spostrzegania pomagają dziecku nauczyć się rozpoznawania kształtów geometrycznych niezależnie od ich wielkości, barwy lub położenia. Później, w szkole, ćwiczenia uczą rozpoznawania znanych dziecku słów, gdy pojawią się one w nieznanym kontekście, będą wydrukowane nieznanym dziecku krojem czcionki lub napisane nieznanym charakterem pisma.
Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni
Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni może być zdefiniowane jako spostrzeganie relacji przestrzennej zachodzącej pomiędzy przedmiotem i obserwatorem. Jednostka jest zawsze w centrum świata i spostrzega przedmioty jako będące z tyłu, z przodu, ponad, poniżej lub po którejś jej stronie.
Dziecko przejawiające zaburzenia w spostrzeganiu położenia przedmiotów w przestrzeni znajduje się w bardzo niekorzystnej sytuacji. Świat widziany przez nie jest zniekształcony, jest ono niezdarne i niepewne w swoich ruchach a przy tym ma trudności ze zrozumieniem znaczenia słów odnoszących się do położenia w przestrzeni takich jak: w, poza, na górze, na dole, z przodu, z tyłu, po prawej, po lewej. Trudności takiego dziecka widoczne są już na początku nauki, ponieważ litery, słowa, zdania, cyfry i rysunki spostrzega w sposób zniekształcony. Dziecko z trudnościami w spostrzeganiu położenia przedmiotów w stosunku do własnego ciała będzie więc miało tendencje do mylenia takich liter jak „b”, - „d”, „p” – „g” itp. (inwersja statyczna), a także spostrzegania „on” jako „no”, „rów’ jako „wór’, 24 jako 42 itp. (inwersja dynamiczna). Utrudni to oczywiście, jeżeli w ogóle nie uniemożliwi, opanowywanie przez dziecko czytania, pisania, ortografii i arytmetyki.
Spostrzeganie stosunków przestrzennych
Spostrzeganie stosunków przestrzennych to zdolność do spostrzegania położenia dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do samego siebie, a także relacji przestrzennych zachodzących między tymi przedmiotami. Na przykład dziecko nawlekające koraliki na sznurek musi spostrzegać położenie paciorków i sznurka w stosunku do własnego ciała, a także wzajemne położenie paciorków i sznurka. Podstawą rozwijania się zdolności do spostrzegania stosunków przestrzennych jest wcześniej nabyta zdolność do spostrzegania położenia przedmiotów w przestrzeni.
Spostrzeganie stosunków przestrzennych, podobnie jak spostrzeganie figury i tła, oparte jest na spostrzeganiu relacji. Z tego powodu zabawy z wkładankami, paciorkami, kulkami, klockami i innymi podobnymi przedmiotami, są bardzo pomocne w rozwijaniu u dzieci umiejętności zarówno spostrzegania figury i tła, jak i spostrzegania stosunków przestrzennych.
Różnica pomiędzy umiejętnością spostrzegania figury i tła i umiejętnością spostrzegania stosunków przestrzennych polega na tym, że w pierwszym przypadku pole wzrokowe podzielone jest na dwie części: figurę, czyli tę
„narzucającą się” część pola, na którą skierowana jest uwaga, i nie narzucające się spostrzeżeniowo tło: w drugim przypadku – dowolna liczba przedmiotów może być spostrzegana we wzajemnych, zachodzących między nimi stosunkach przestrzennych i uwaga jest skoncentrowana na każdym z nich w jednakowym stopniu.
Ćwiczenia związane z poszczególnymi aspektami percepcji nie zostały pogrupowane, lecz są przedstawione w takiej kolejności, w jakiej powinny być wykorzystane w pracy z dziećmi. Osoba prowadząca ćwiczenia ma kilka możliwości pomagania dziecku: może skłonić je do powtarzania ćwiczeń, może zaplanować podobne ćwiczenia oraz organizować odpowiednio dobrane gry i zabawy.
Bez trudu może też zorientować się, na który z aspektów percepcji wzrokowej należy u danego dziecka zwrócić uwagę. Każda instrukcja do ćwiczeń posiada oznaczenia literowe, symbol tego aspektu percepcji wzrokowej, którego dotyczy:
WR – oznacza koordynację wzrokowo-ruchową (ściślej koordynację oka i ręki), FT – oznacza spostrzeganie figury i tła,
SS – stałość spostrzegania,
PP – spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni, SP – spostrzeganie stosunków przestrzennych.
Jeżeli okaże się, na przykład, że dziecko ma ustawiczne trudności z ćwiczeniami oznaczonymi SS – to należy położyć szczególny nacisk na ćwiczenia rozwijające stałość spostrzegania.
Cały program zawiera instrukcje do ćwiczeń fizycznych, wskazówki dotyczące organizowania różnorodnych gier i zabaw, oraz instrukcje do ćwiczeń znajdujące się w zeszycie dla dziecka. Jeżeli program jako całość ma być skuteczny – wszystkie jego trzy składniki muszą być wzięte pod uwagę.
