• Nie Znaleziono Wyników

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Andrzej Kozera

Źródła myśli oświatowej ruchu

ludowego do 1918 roku

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 22, 213-223

2006

(2)

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach Tom 22, Kielce 2006

ANDRZEJ KOZERA

ŹRÓDŁA MYŚLI OŚWIATOWEJ RUCHU LUDOWEGO

DO 1918 ROKU

Ruchem ludowym nazywamy dorobek myśli różnych organizacji: politycz­ nych, gospodarczych, oświatowych i kulturalnych służących niepodległości Pol­ ski oraz godnemu bytowaniu chłopów. Członami ruchu były stronnictwa poli­ tyczne, organizacje spółdzielcze oraz organizacje młodzieży wiejskiej, straże ogniowe, kółka rolnicze. Odrębną kategorię stanowią placówki oświatowe i kul­ turalne: Uniwersytety Ludowe, chóry śpiewacze, zespoły teatralne, kółka sa­ mokształceniowe1.

Oświata stanowiła ważny element programów politycznych partii ludowych. Ludowcy przede wszystkim chcieli zapewnić chłopom godne miejsce w społe­ czeństwie. Za swoich protagonistów uważali m.in.: Tadeusza Kościuszkę, ks. Stanisława Staszica, ks. Piotra Ściegiennego, Maurycego Mochnackiego, Jo­ achima Lelewela. Inspirowali się także manifestami Towarzystwa Demokratycz­ nego z 1836 oraz Rządu Narodowego z 1863 roku2.

Ludowcy uważali, że chłopi są najważniejszym czynnikiem społeczno-gospo­ darczym: Zachowali (...) dla potomnych język, ziemię i wiarę ojców; chłopi nie

przeniosą ojcowizny, dlatego są podstawą rozwoju i obrony państwa, ponieśli największe ofiary w walce o kształt terytorialny i jego granicę, dzięki temu oraz pracy dla państwa zdobyli prawo uznawania interesu państwowego za własny*.

Ruch ten zwracał szczególną uwagę na problemy nierówności społecznych, stąd ich żądania: szkolnictwa podstawowego - bezpłatnego, obowiązkowego, świeckiego, oświaty dla wszystkich dzieci, niezależnie od pochodzenia, wyzna­ nia i narodowości. Również poziom szkolnictwa powinien być jednakowy, co mogła zapewnić dobrze przygotowana kadra nauczycielska oraz odpowiednia baza szkolna.

1 Pojęcie ruchu ludowego analizowali szerzej: J. Kukułka, Z rozważań nad poję­ ciem ruchu ludowego,w: „Rocznik Dziejów Ruchu Ludowego” 1960, nr 2; R. Wa- piński, W sprawie rozumienia pojęcia ruchu ludowegow: RDRL 1986, nr 26; T. Ki­ sielewski, Elementy definicji pojęcia ruchu ludowegow: RDRL 1986, nr 27; por. J. Jachymek, Neoagraryzm i trzecia droga: Przebudowa i walka o nową Polskę, Lublin 1983, s. 14

2 Materiały źródłowe, T. 1, s. 234

3 J. Jachymek, Ruch ludowy,w: „Więcej niż niepodległość. Polska myśl polityczna 1918-1939”, Lublin 2001, s. 225

(3)

Ważnym zagadnieniem dla stronnictw ludowych były sprawy oświaty pozasz­ kolnej, uniwersytetów ludowych oraz szkół rolniczych przygotowujących do za­ wodu.

Nie wszystkie jednak ich postulaty były możliwe do realizacji w trudnej sy­ tuacji finansowej Polski międzywojennej. Mimo tych problemów dorobek ludo­ wców w oświacie rolniczej i pozaszkolnej jest niezaprzeczalny. Na uwagę zasłu­ guje wiele przedsięwzięć oświatowych (szkoły rolnicze, uniwersytety ludowe) powstałych z prywatnej inicjatywy lub samorządowej, przy wsparciu ludowych stronnictw politycznych.

Pierwsze partie ludowe powstały w zaborze austriackim w latach 90. XIX wieku, w rosyjskim w 1905 roku. W tym ostatnim pojawiało się szereg różnych organizacji politycznych o dość enigmatycznych programach, ale skrystalizowały się one w czasie I wojny światowej. Celem ruchu ludowego było doprowadzenie do pełnej obywatelskiej emigracji chłopów we wszystkich dziedzinach: oświaty, gospodarki, życia społecznego i politycznego4. Dominowały dwie tendencje ide- owo-polityczne. Pierwsza zakładała, że chłopi prowadzą walkę o swoje interesy społeczne - przede wszystkim przeciw ziemiaństwu i innym grupom stojącym wyżej w społecznej hierarchii. Druga, że chłopi mają do spełnienia misję naro­ dową, którą mogą zrealizować jedynie z ziemiaństwem i innymi grupami spo­ łecznymi.

W zaborze rosyjskim nie było obowiązku szkolnego, toteż i szkół elementar­ nych było mało. W tych warunkach rozwinęło się zakonspirowane nauczanie. Powstawały szkółki prywatne, mieszczące się w domach prywatnych, dworach, parafiach, a często nawet (w zawoalowanej formie) w szkołach rządowych. Na przełomie XIX i XX wieku całe Królestwo pokryte było siecią tajnych szkółek ludowych, które maskowano przed carską policją, twierdząc że jest to nauka śpiewu kościelnego, prac ręcznych i czytania kalendarzy. Za nielegalną dzia­ łalność oświatową groziły kary, co jednak nie powstrzymywało pedagogów ani uczniów. Wg opublikowanych danych: W guberni lubelskiej w ostatnich latach

X IX wieku policja carska wykryła 18 tajnych szkółek wiejskich, w guberni kie­ leckiej, wg danych wcześniejszych, wykryto 65, w piotrkowskiej 31, w siedlec­ kiej 45, w sandomierskiej aż 203 (...). Podobnie kształtowała się sytuacja w po­ wiecie puławskim, w powiecie łubełskim5.

Niezbędne podstawy naukowe tej akcji stworzono w Warszawie, w formie metodycznych wydawnictw dla szkółek wiejskich oraz kursów dla analfabetów. Dzięki wysiłkom działaczy oświatowych rozwinęło się czytelnictwo polskich cza­ sopism ludowych, zwłaszcza „Gazety Świątecznej” i „Zorzy”. Pionierem czytel­ nictwa i ruchu oświatowego był wówczas Konrad Pruszyński, autor poczytnego elementarza, który miał ponad milionowy nakład6.

Grupa nauczycieli skupiona wokół czasopisma „Szkolnictwo Ludowe” pod­ jęła myśl utworzenia organizacji nauczycielskiej broniącej podstawowych inte­ resów oświaty ludowej7. Nauczyciele ci dążyli do podniesienia poziomu swych

4 M. Piertusiewicz, Polityka oświatowa stronnictw ludowych w Polsce w latach 1918­ 1932,Słupsk 1981, s. 15-30

5 R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945,Warszawa 1980, s. 154 6 M. Piertusiewicz, Polityka..., s. 52-53

7 S. Truchim, E. Podgórska, Z początków zawodowego ruchu nauczycielskiego, Warszawa 1958, s. 141

(4)

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku 215

kwalifikacji oraz uzależnienia uposażenia od poziomu wykształcenia. Na łamach „Szkolnictwa Ludowego” publikowali analizy ówczesnego stanu edukacji w Galicji.

W listopadzie 1896 roku władze zatwierdziły statut Towarzystwa Nauczy­ cielstwa Ludowego z siedzibą w Nowym Sączu. 28 grudnia 1905 roku powstał Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego w Galicji. Kierownictwo Związku spoczywało w rękach wybitnych działaczy: S. Nowaka, S. Zalewskiego i J. Smu­ likowskiego. Chodziło im o ukształtowanie takiej struktury stosunków społecz­ no-wychowawczych, które zapewniłyby koegzystencję i współpracę ludzi różnych narodowości i wyznań.

Pierwszy Zjazd organizacji odbył się w Krakowie w 1906 r., a rok później we Lwowie zorganizowano olbrzymią manifestację. Działalność Krajowego Związ­ ku Nauczycielstwa Ludowego poparli m.in. J. Dąbski i B. Wysłołuch8.

Związkowcy mieli duże poparcie w terenie wśród okolicznej ludności: ...po­

nieważ byli rozrzuceni po wioskach i miasteczkach, stykali się z ludźmi pracy w życiu codziennym, a więc były obiektywne warunki, by pełnili funkcję przewod­ nika i doradcy w miejscu pracy9.

Równocześnie na wsiach zaczęły powstawać koła oświaty ludowej, które czę­ sto stawały się tajnymi ośrodkami ruchu niepodległościowego i ludowego. Hele­ na Radlińska, wybitna działaczka tego ruchu wspominała: Szkoła rosyjska wrzy­

nała się w nasze życie dlatego, że nie napotykała dostatecznego oporu. Niewoła szkoły szła w parze z niewolą wszystkiego co polskie i ludzkie10.

Głosiła ona poglądy zbliżone do założeń edukacyjnych Stanisława Karpowi­ cza: Prezentowała (...) pogląd, że podstawowym warunkiem przeprowadzenia re­

formy w systemie edukacji i uczynienia z niej skutecznego narzędzia narodowo- twórczego jest wyeliminowanie wszelkich form ucisku ekonomicznego i politycz­ nego i zbudowanie ustroju demokratycznego, który wymaga ludzi wykształco­ nychL1. Wykształcenie determinuje świadome uczestnictwo obywateli w życiu

narodu, dlatego ...uspołecznienie wychowania, to jest materialne udostępnienie

go wszystkim dzieciom, jest jednym z najelementarniejszych postulatów wycho­ wania narodowego, sprowadzenia go z mglistej krainy frazesów na realny grunt ziemi ojczystej12. Według poglądów Radlińskiej dawną autonomię między cela­

mi edukacji indywidualnej a społecznej i narodowej miał przezwyciężyć ustrój demokratyczny.

Pisała: ...duch demokratyczny żąda szkoły ogólnokształcącej, jednakowej dla

wszystkich, bez względu na klasę społeczną i przyszły zawód, szkoły, której zada­ niem jest rozwijać harmonijnie wszystkie siły człowieka, przygotować go wszech­ stronnie do życia (...). Szkoła demokratyczna nie dąży bynajmniej do podciąga­ nia pod jeden strychułec wszystkich indywidualności (...) w państwach demokra­ tycznych rozwój szkolnictwa zmierza ku uspołecznieniu szkoły (...). Rozwój kul­

8 Tamże, s. 204

9 S. Michalski, W kład ruchu ludowego w rozwój koncepcji demokratycznego syste­ m u edukacji w latach 1918-1945w: Ruch ludowy w najnowszych dziejach Polski, red. Z. Hämmerling, Warszawa 1988, s. 37

10 H. Radlińska, Oświata i kultura wsi polskiej, Wybór pism ,Warszawa 1979, s. 49 11 S. Michalski, Wkład..., s. 29

12 H. Radlińska, Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego,Warszawa 1935, s. 12

(5)

tury wymaga głębokiego przewrotu wszelkich stosunków. „Rycerze pracy i ryce­ rze ducha” wspólnym trudem muszą wywalczyć lepszą przyszłość13.

Z inicjatywy ludowców powstawały, w pierwszych latach XX wieku, w Króle­ stwie Polskim szkoły rolnicze, które odegrały poważną rolę w społecznym, oby­ watelskim i patriotycznym wychowaniu młodzieży. Najbardziej znane były: w Pszczelinie, Kruszynku, Sokołówku, Gołodczyźnie i Krasieninie. W ramach Towarzystwa Kółek Rolniczych im. St. Staszica, którego wieloletnim prezesem był Tomasz Nocznicki rozwijał się ruch oświatowy. Na całość działalności ruchu społeczno-oświatowego w Królestwie Polskim silny wpływ wywarł Polski Zwią­ zek Ludowy i Związek Nauczycieli Ludowych.

Na Zjeździe w Jaktorowie pod Warszawą zorganizowała się pierwsza w za­ borze rosyjskim ludowa partia polityczna - Polski Związek Ludowy, który wzy­ wał chłopów do walki o swobody demokratyczne i obronę polskości przed rusy­ fikacją, a także wystąpił z żądaniem reformy rolnej i przekazania ziemi chło­ pom. Odezwa programowa PZL stwierdzała m.in.: Dziękujemy serdecznie wszyst­

kim tym panom czy nie panom, którzy książki i gazety dla nas piszą i nad oświa­ tą naszą pracują. Mniejsza o co chodzi pracownikom nad oświatą naszą, jakie mają ku temu pobudki. Dla nas ważne jest, że dają nam oświatę, która jest nam potrzebna i z której ciągniemy korzyści dla siebie. Wyrażamy im przeto wdzięcz­

ność i prosimy o dalszą podobną pracę14.

W programie PZL z 29 czerwca 1906 roku żądano: Zupełnej wolności zakła­

dania i prowadzenia szkół uniwersytetów i wszelkich zakładów wychowawczych (...). Obowiązkowej i bezpłatnej oświaty początkowej, utrzymywanej z funduszów państwowych, lecz której prowadzenie oddane jest w ręce gmin i stowarzyszeń,

z prawem rządu ograniczonej tylko do kontroli finansowej15.

Również w programie Związku Młodej Polski Ludowej ze stycznia 1907 roku stwierdzono: Kulturalno-oświatowa praca wśród mas szerokich naszego narodu

- to najważniejsze ze wszystkich zadań. (...) Bez podniesienia kultury i oświaty w narodzie wszelka inna praca jest niemożliwa, jest ona siewbą na niezoraną skibę. Bez oświaty nie masz wolności16.

W 1907 PZL został zlikwidowany przez policję carską. Organizatorzy przy­ szłych partii skupili się wokół redakcji dwóch czasopism: „Siewby” i „Zarania”. Szczególnie grupa „Zaranie” odegrała istotną rolę ideową i miała szeroki krąg odbiorców. Postulowała swobody demokratyczne oraz propagowała rozwój chłop­ skiej oświaty i gospodarki, wiążąc ze spółdzielczością wiejską nadzieję na prze­ budowę gospodarczą wsi17.

Ruch zaraniarski rozwijał się w Królestwie Polskim w latach 1907-1915, nie stanowił partii politycznej tylko grupę osób skupioną wokół tygodnika „Zara­ nie”. Publikowano na jego łamach ważne artykuły, chciano stworzyć nowy typ chłopa; posiadającego wiedzę społeczną, polityczną i gospodarczą oraz będące­ go świadomym obywatelem kształtującym swoje środowisko.

13 Cyt. za K. Dobrzyński, Programy oświatowe polskiej radykalnej lewicy socjali­ stycznej i polityka oświatowa PZPR,Warszawa 1982, s. 69

14 Programy stronnictw ludowych. Zbiór dokum entów. Wybór i oprać. S. Lato, W. S. Stankiewicz, Warszawa 1969, s. 83

15 Tamże, s 88 16 Tamże, s. 98

(6)

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku 217

Wiele uwagi ruch ten poświęcał sprawom wychowania przedszkolnego, szkoły początkowej, samokształcenia, organizowania szkół rolniczych oraz podniesie­ nia higieny i zdrowia na wsi. Propagowana przez nich idea wychowania przed­ szkolnego urzeczywistniła się w szkole rolniczej w Kruszynku, gdzie powstała ochronka dla dzieci wiejskich18.

„Zaranie” poddawało krytyce programy i metody nauczania w państwowej szkole podstawowej na wsi oraz domagało się szkoły powszechnej, bezpłatnej i obowiązkowej19.

W ówczesnej szkole wiejskiej nauczanie dzieci trwało od listopada do Wiel­ kanocy, a jeśli weźmie się pod uwagę święta i ferie, to dziecko uczęszczało do szkoły przez 50-60 dni w ciągu roku20. Klasy były liczne (do 100 uczniów), a więc rezultaty nauczania, w takich w arunkach niewielkie. Zdaniem wielu nauczycieli trudności te wynikały z: niechęci i braku zaufania rodziców do szkoły, pracy dzieci w gospodarstwie kosztem nauki oraz zbyt rozbudowanej nauki katechizmu (trwającej od kwietnia 2-3 razy w tygodniu, przez 6 kolej­ nych tygodni)21. Nauczyciele chcieli, aby naukę katechizmu prowadzić w ra ­ mach ogólnego program u szkolnego, dzięki czemu przedłużono nauczanie o dwa miesiące22.

„Zaranie” zajmowało się także sprawą szerszego współdziałania domu ze szkołą i zwolnienia dzieci od prac gospodarskich. Propagowało zbliżenie na­ uczycieli do wsi i nawiązywanie do historycznej i aktualnej rzeczywistości wiej­ skiej23.

Od 1912 roku redakcja „Zarania” zaczęła wydawać miesięcznik „Sprawy szkolne”. Propagowano w nim nowe treści i metody nauczania, nawoływano do współpracy domu i szkoły, walczono o liczebny rozwój szkół początkowych na wsi. Na łamach „Spraw szkolnych” pisali przede wszystkim nauczyciele zaleca­ jąc rodzicom odpowiednie lektury, które miały przełamywać bierny stosunek do szkoły. W artykułach ukazywano pracę dobrych nauczycieli i zachęcano ich do podnoszenia kwalifikacji zawodowych24.

„Sprawy szkolne” demaskowały niektórych wójtów i pisarzy gminnych, któ­ rzy fundusze szkolne zużywali często na sprawy prywatne. Pismo wzywało na­ uczycieli do uświadamiania chłopów o konieczności wybierania na wójtów ludzi doceniających wagę szkolnictwa25.

Zaraniarze dużą wagę przykładali do zakładania szkół początkowych, a tak­ że do uchwalenia przez poszczególne gminy obowiązku szkolnego26. Zdawali sobie jednak sprawę, że przepisy prawne dotyczące oświaty nie obejmują starszego

18 W. Piątkowski, Dzieje ruchu zaraniarskiego,Warszawa 1956

19 J. Stęk, W sprawie wychowania dzieci, „Zaranie” 1911, nr 38, s.871; T. Nocznic­ ki, W sprawie nauczania powszechnego parę słów bezstronnej praw dy, „Zaranie” 1913, nr 22, s. 568

20 F. Dąbrowski, W sprawie szkolnej, „Zaranie” 1911, nr 25, s. 547

21 Głos nauczyciela ludowego, „Zarania” 1910, nr 23, s. 451-452

22 T. Karkowski, N auka szkolna a nauka kościelna, „Sprawy szkolne” 1913, nr 4, s. 16

23 M. Malinowski, Jeden m am y cel, „Zaranie” 1911, nr 36, s. 821-822 24 S. N., Czynu nam trzeba, „Sprawy szkolne” 1912, nr 4

25 „W”., Gmina a szkoła, „Sprawy szkolne” 1912, nr 5 i 6

(7)

pokolenia chłopów, dlatego starali się zmienić mentalność ludzi poprzez zakła­ danie bibliotek wiejskich, czytelni oraz kółek samokształceniowych27.

Program kulturalno-oświatowy „Zarania” zapowiadał walkę z alkoholizmem i propagował kulturalną rozrywkę, jako przeciwwagę pijaństwa. Nie zapomnia­ no o sprawach higieny osobistej, mieszkań oraz czystości obejścia gospodar­ skiego.

Redaktorzy kładli nacisk na utworzenie ruchu młodzieżowego. Przejawem tego było powstanie czasopisma „Młodzi idą”, jako kolejnego dodatku „Zarania”.

Działalność środowiska zaraniarzy, późniejszych aktywistów PSL „Wyzwo­ lenie”: K. Klimka, K. Mamczary, S. Sempołowsldej i B. Sadowskiej-Klimkowej zintensyfikowała się na początku I wojny światowej. Opracowali oni deklarację ideowo-programową dla powstałego w grudniu 1915 roku PSL „Wyzwolenie”. W programie - uchwalonym na Zjeździe w Lublinie w 1916 roku i uzupełnio­ nym uchwałami Zjazdu z listopada 1918 roku - silnie akcentowano rolę eduka­ cji w rozwoju świadomości narodowej i społecznej:

- wprowadzenie powszechnego nauczania na poziomie 7 klasy dla całej mło­ dzieży, bez względu na jej pochodzenie społeczne, wyznanie i narodowość, - opracowanie odpowiedniej sieci szkolnej wraz z zabezpieczeniem funduszy

na budownictwo szkolne,

- zapewnienie absolwentom szkół powszechnych, którzy nie podejmą dalszej edukacji w szkołach średnich obowiązkowego dokształcania w 3-letnich szko­ łach zawodowych,

- rozbudowę instytucji wychowania pozaszkolnego, szczególnie uniwersytetów robotniczych i ludowych, czytelni, bibliotek, towarzystw oświatowych oraz domów ludowych,

- kształcenie nauczycieli dla szkół powszechnych na poziomie uniwersyteckim, - oparcie edukacji w średnich szkołach różnych typów na programie szkoły

powszechnej,

- rozbudowę szkół zawodowych, szczególnie rolniczych, zgodnie z potrzebami rozwoju przemysłu i rolnictwa w kraju,

- zapewnienie zdolnej młodzieży pomocy materialnej w postaci stypendiów, internatów i innych form,

- bezzwłoczne przystąpienie do rozwoju nauczania dorosłych - miała to być szeroko zakrojona akcja walki z analfabetyzmem28.

Postulaty te stały się częścią składową różnych wersji projektu edukacji na­ rodowej, analizowanego przez ruch nauczycielski w okresie I wojny światowej. Szkoły rolnicze powstawały co prawda jeszcze przed ukształtowaniem się ruchu zaraniarskiego. Jednakże program tych szkół miał swoje odrębne cechy, wzorowany był na programie czeskich szkół rolniczych oraz uniwersytetów lu­ dowych w Danii, których twórcą był Grundtwig, działający w połowie XIX wie­ ku. Jego program łączył wykształcenie zawodowe z szeroko pojętym wychowa­ niem społecznym29.

27 M. Orsetti, Jak urządzić i ja k zarządzać czytelnią ludową, „Zaranie” 1909 nr 5-7, s. 90-125

28 S. Michalski, Układ..., s. 32

(8)

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku 219

Z potrzeb młodzieży wiejskiej, która pragnęła zdobywać wiedzę nie tylko rolniczą narodził się fenomen szkoły rolniczej w Pszczelinie. Towarzystwo Psz- czelniczo-Ogrodnicze w Warszawie prowadziło od 1898 roku dziesięciodniowe kursy dla młodzieży wiejskiej, przy tajnej dwuletniej szkole Pszczelniczo-Ogrod- niczej, chociaż na kursach wolno było prowadzić tylko zajęcia praktyczne z za­ kresu pszczelarstwa i ogrodnictwa, to jednak omijano ten zakaz prowadząc wykłady i pogadanki. Początkowo na kursy te uczęszczała niewielka garstka uczniów, z czasem ich popularność wzrosła aż do 250 osób. Aby uniknąć wykła­ dów w języku rosyjskim, narzuconym przez władze carskie, Towarzystwo uru­ chomiło tajną szkołę pod szyldem kursów praktycznych30.

Towarzystwo Pszczelniczo-Ogrodnicze kupiło 11-morgową kolonię folwarku Otrębusy, niedaleko Warszawy, którą symbolicznie nazwano „Pszczelinem”. W 1900 roku uzyskano w Ministerstwie Rolnictwa w Petersburgu zezwolenie na uruchomienie 11-miesięcznych kursów ogrodnictwa i pszczelarstwa. Z zajęć teoretycznych zezwolono jedynie na tzw. „Biesiady”, czyli pogadanki w języku rosyjskim na tematy praktyczne. Szkoła została zatwierdzona przez władze car­ skie jako ferma ogrodnicza. Zabroniono wszelkiego rodzaju notatek, używania zeszytów oraz książek. Aby ominąć ten zakaz opracowano dwa programy: jeden dla władz rosyjskich, a drugi faktycznie realizowany w szkole. Ten drugi pro­ gram stał się podstawą tzw. pszczelińskiego typu polskiej szkoły rolniczej dla młodzieży chłopskiej, zamierzającej w przyszłości prowadzić samodzielne gospo­ darstwa31.

Program był tak opracowany, aby wiadomości teoretyczne były ściśle powią­ zane z praktycznymi. Stopniowo rozszerzano zakres przekazywanej wiedzy z dziedzin pszczelarsko-ogrodniczych na rolnicze, a do programu wprowadzono zagadnienia uprawy roślin, hodowli zwierząt gospodarskich, organizacji gospo­ darstw włościańskich itp.

Od 1904 roku w Pszczelinie wprowadzono oficjalnie Dział Rolniczy i stał się on szkołą rolniczo-ogrodniczą. Program kształcenia zawodowego i metody wy­ chowawcze były wzorem organizacyjnym dla wielu innych szkół rolniczych w Królestwie Polskim - także w okresie międzywojennym. Do wzorcowo opra­ cowanego programu przyczyniła się pierwsza dyrektorka tej szkoły, późniejsza działaczka oświatowa Jadwiga Dziubińska32.

Na wzór męskiej szkoły rolniczej w Pszczelinie powstała pierwsza w zaborze rosyjskim szkoła rolniczo-gospodarska dla córek drobnych rolników. A rtur Haack, właściciel majątku Kruszynek w powiecie włocławskim, ofiarował szko­ le 5-morgowy ogród i dom o 20 pokojach. Szkołę otwarto w 1905 roku. Mieściła się w parterowym budynku dworskim adaptowanym do potrzeb szkolnych. Rok szkolny zaczynał się w styczniu i trwał 11 miesięcy. Realizowano przede wszyst­ kim program pszczeliński, poszerzony o zainteresowania dziewcząt oraz cha­ rakter ich przyszłej pracy. Dziewczęta uczyły się: czytania, pisania, rachunków i geografii. W zakresie wykształcenia zawodowego: prowadzenia domu (nauka gotowania i pieczenia, przyrządzania wędlin); chowu trzody chlewnej, mleczar­ stwa, ogrodnictwa, sadownictwa i pszczelarstwa, a poza tym prowadzono zaję­

30 Zob. Z. Bańkowski, Pszczelin. Pierwsza szkoła rolnicza dla młodzieży wiejskiej 1900-1925, Warszawa 1925

31 R. Wroczyński, Dzieje..., s. 216-217 32 Tamże, s. 217

(9)

cia z: introligatorstwa, kapelusznictwa, haftu, robótek ręcznych. Ponadto od­ bywały się tu także nielegalne wykłady z literatury ojczystej i historii. Dobrze rozwijająca się szkoła przerwała swoją działalność w wyniku wybuchu wojny w 1914 roku. Z wzorów wypracowanych w Kruszynku korzystały inne szkoły rolnicze zakładane dla córek chłopskich, które powstawały na terenie zaboru rosyjskiego33.

Na Pomorzu, w zaborze pruskim, od roku 1894 pod hasłami obrony religii i bytu narodowego kształtował się ruch kierowany przez redaktora „Gazety Gru­ dziądzkiej”, Wiktora Kulerskiego. Dążył on do pobudzenia politycznej aktyw­ ności wsi i akcentował krytycyzm wobec postawy polskiego ziemiaństwa. W 1912 roku powstała na Pomorzu Polsko-Katolicka Partia Ludowa, w której ideologii akcentowano katolicyzm, społeczne wyzwolenie chłopów34 oraz rozwój oświaty.

Na Mazurach zalążek polskiego ruchu politycznego stanowiła grupa skupio­ na wokół, założonej w roku 1896, „Gazety Ludowej”. W tym też roku utworzo­ no Mazurską Partię Ludową, która odwoływała się do chłopów wysuwając ich postulaty społeczne i ekonomiczne: Głosiła również hasła obrony języka polskie­

go i wiary ewangelickiej. Mimo swej słabości, była w zaborze pruskim jedynym odpowiednikiem działających w innych zaborach chłopskich partii ludowych35.

Mazurska Partia Ludowa i Polsko-Katolicka Partia Ludowa Kulerskiego sku­ piały oprócz chłopów inteligencję wiejską, niższe duchowieństwo i nauczycieli.

Również w Wielkopolsce powstały silne organizacje gospodarcze, kultural­ no-oświatowe, kółka rolnicze i spółdzielnie ludowe. W ruchu oświatowo-kultu- ralnym działał wybitny pedagog Karol Liebelt, współpracownik wielu czasopism. Domagał się on utworzenia tzw. ochronek dla dzieci wiejskich z funduszu sty­ pendialnego dla ubogiej młodzieży oraz organizowania różnych form oświaty dla ludu36. Inni znani działacze to: W. Cybulski, W. Marcimkowski, E. Raczyń­ ski, H. Cegielski, B. Trentowski. Wybitnym działaczem oświatowym był E. Est- kowski (1820-1856), nauczyciel Seminarium Nauczycielskiego w Poznaniu, wy­ dawca pierwszego polskiego miesięcznika pedagogicznego „Szkoła Polska” oraz, w latach 1850-1855, pism „Szkółka dla dzieci” i „Szkółka dla młodzieży”. Był także założycielem pierwszego w Polsce Towarzystwa Pedagogicznego (1848-1852). W swoich artykułach krytykował duchowieństwo i ziemian za zbyt małą troskę o oświatę dla ludu37.

Ożywioną działalność prowadziło Towarzystwo Ludowe „Jedność”, które działało na wsi kaszubskiej, zajmując się sprawami oświaty i kultury w duchu wychowania narodowego. Podobną działalność prowadziło Towarzystwo „Oświa­ ta ”, które gromadziło i rozpowszechniało polskie książki i czasopisma38.

W zaborze austriackim ruch ludowy zaczął kształtować się od lat 70. i 80. XIX wieku. Jego symbolem był ksiądz Stanisław Stojałowski, który w 1873 roku wykupił dwa pisma: „Wieniec” i „Pszczółka”. Znacznie je ożywił i zyskał duży

33 Tamże, s. 219-222 34 Tamże, s. 48 35 Tamże, s. 39

36 R. Wroczyński, Dzieje...,s. 104

37 E. Estkowski, Stosunek właściciela wsi do szkoły i nauczyciela elementarnego, „Szkoła Polska” 1851: R. 3

38 K. Kubik, Józef Czyżewski i jego działalność, „Gdańskie Zeszyty Humanistycz­ ne” 1968, Seria: Pedagogika

(10)

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku 221

krąg czytelników. Ksiądz Stojałowski rozbudził, wśród znacznej części chłopów, zainteresowanie sprawami społecznymi oraz ukazał perspektywę zmiany ich po­ łożenia poprzez organizowanie się i aktywność polityczną39.

Duży wpływ na wspomnianą aktywność wsi miała działalność grupy osób skupionej wokół Bolesława Wysłołucha i jego żony Marii oraz redagowanych przez nich czasopism: „Kuriera Lwowskiego” i „Przyjaciela Ludu” (1893). W gru­ pie tej przeważali młodzi inteligenci pochodzący ze wsi oraz chłopi. Zmierzali oni do narodowego, kulturalnego i politycznego obudzenia wsi, szerzenia oświaty, a później także do udziału w życiu politycznym poprzez wybór do parlamentu. Dążenia te poparli demokratyczni działacze galicyjscy; w efekcie w 1894 roku powstało Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W roku 1903 powstało Polskie Stronnictwo Ludowe40.

W 1890 roku małżeństwo Wysłołuchów założyło we Lwowie Towarzystwo Przyjaciół Oświaty i organizowało czytelnie, odczyty, wydawało popularne bro­ szury41.

Inną organizacją oświatową, istniejącą od 1891 było Towarzystwo Szkoły Ludowej, które powstało z inicjatywy poety i pierwszego prezesa, Adama Asny­ ka. Zakładało ono Seminaria Nauczycielskie i utrzymywało szkoły elementar­ ne, średnie ogólnokształcące i zawodowe, kursy dokształcające oraz bursy i ochronki. Zajmowało się również oświatą dorosłych - organizowało Domy Lu­ dowe, biblioteki, czytelnie, kursy dla analfabetów. Wydawało i rozpowszechnia­ ło literaturę fachową na wsi. Organizowało koła śpiewacze oraz teatry amator­ skie. Od 1901 roku TSL wydawało czasopismo „Przewodnik Oświatowy”42. Po 1918 roku skoncentrowało swoją działalność na oświacie pozaszkolnej.

W 1872 pod obrady sejmu krajowego wniesiono projekt ustawy: „O zakłada­ niu i utrzymywaniu szkół ludowych”, który przewidywał - że wszędzie tam: gdzie

w odległości 1 godziny drogi do szkoły znajduje się przynajmniej 40 dzieci w wieku szkolnym, należy założyć szkołę łudową. Szkoły te miały się dzielić na początko­ we i wydziałowe, a przymus nauki w szkołach początkowych obowiązywać miał dzieci w wieku 10-12 lat43. Na podstawie ustawy szkolnej z 1869 roku Sejm Kra­

jowy Galicji uchwalił ustawę o organizacji szkolnictwa ludowego. Ustawa ta wprowadzała obowiązek szkolny i bezpłatną naukę.

Powstałe w 1895 roku w Rzeszowie Stronnictwo Ludowe domagało się w swo­ im programie powiększenia sieci szkół ludowych i średnich na koszt państwa, polepszenia bytu nauczycieli, ułatwienia młodzieży dostępu do szkół średnich, organizowania szkół przemysłowych i rolniczych, obniżenia czesnego i zniesie­ nia przymusowego umundurowania44.

Wincenty Witos, przedstawiciel PSL w Sejmie Krajowym, w 1908 roku we Lwowie poruszył sprawę oświaty. Zwrócił uwagę na konieczność jej rozwoju, szczególnie na wsi. Mówił o potrzebie zorganizowania wystarczającej liczby szkół

39 M. Pietrusiewicz, Polityka...,s. 35 40 Tamże, s. 53

41 Z. Kmiecik, Ruch oświatowy na wsi, Królestwo Polskie 1905-1914, w:„Postępo­ wa myśl oświatowa w Królestwie Polskim w latach 1905-1914. Wybór materia­ łów”, Warszawa 1961, s. 15-25

42 M. Piertusiewicz, op. cit., s. 37 43 R. Wroczyński, Dzieje..., s. 216-217

(11)

ludowych, zakładania szkół gospodyń wiejskich i szkół zimowych, zapewnienia nowych i wartościowych kadr nauczycielskich oraz konieczności zmiany progra­ mów nauczania45.

Sprawy oświaty zajęły dużo miejsca w programie PSL, uchwalonym 3 lutego 1903 roku w Rzeszowie. W części trzeciej programu czytamy: ...domagamy się

gruntownej reformy szkolnictwa i energiczniejszego popierania oświaty. We wszyst­ kich gminach kraju ma być organizowana należycie szkoła ludowa, zaopatrzona w siły nauczycielskie, odpowiednio ukwalifikowane i stosownie wynagradzane. O ile tego stan oświaty w gminie wymaga, ma być przy każdej szkole kurs dla dorosłych analfabetów (...) Program nauk w szkołach ludowych ma obejmować, jako przedmiot obowiązkowy, ćwiczenia fizyczne i podstawowe zasady higieny. Przede wszystkim jednak cały kierunek oświaty w szkołach ludowych musi ulec zmianie w duchu narodowym przez zaprowadzenia do podręczników szkolnych obfitszych materiałów z dziejów i geografii Polski46.

Pod presją posłów chłopskich w 1907 roku Sejm Krajowy uchwalił pożyczkę na rozbudowę szkół. Posłowie występujący w obronie nauczycieli wiejskich, żą­ dali równouprawnienia nauczycielek. Domagali się unowocześnienia programów nauczania i podręczników szkolnych47.

PSL dążyło do krzewienia oświaty na wsi, rozwoju spółdzielczości i stwo­ rzenia korzystnych warunków ekonomicznych dla gospodarstw chłopskich. Od 1908 roku w PSL wybuchły ostre spory, w wyniku których kierownictwo partii z Janem Stapińskim na czele podjęło współpracę z konserwatystami. W 1913 roku doszło do rozłamu: ukształtowały się dwie nowe partie PSL „Lewica” i PSL „Piast”. PSL „Lewica” wkrótce radykalizowała się i zbliżyła do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej48.

Obie nadal walczyły o polepszenie doli wsi.

45 Zarys historii polskiego ruchu ludowego.T. 1, 1864-1918, s. 18 46 Programy stronnictw..., s. 11

47 M. Pietrusiewicz, Polityka...,s. 43 48 J. Jachymek, Więcej niż...,s. 254

(12)

Źródła myśli oświatowej ruchu ludowego do 1918 roku 223

THE ORIGIN OF EDUCATION IDEAS OF PEASANT MOVEMENT SINCE 1918

In the second half of 19th century and at the beginning of 20th education was an im­ portant item of political programs also those of peasants’ parties. The politicians said that the peasantry was an important link between previous and contemporary Poland and that peasants wanted Poland to be progressive country in the future. Politicians of the groups appreciated the fact that the peasantry would always keep the language for descendents and would not abandon the ground and faith o f fathers.

Members of peasant parties also wanted to create a wide extraschool program of edu­ cation because in their opinion there should be suspected “the lum inous future o f Poland”. However, their demands could not be fulfilled because of a very difficult financial situa­ tion of Poland during the interwar period. Only a part of the postulates were put into realization in spite of the lack of funds. Thanks to peasant delegates for the congress in Jaktanów more attention was put to democratic privileges and protection of Polish ori­ gin, against Russification. Moreover, some agriculture schools were erected on the peas­ ants own initiative, schools in Pszczelin, Kruszynek, Sokołówek, Krasienin.

There were also established some periodical magazines which role was to awaken the will of fighting for better Poland and for better future of children.

All those actions were carried out for creating a base for the future ideological work and for developing the idea of propagating education and patriotism.

Cytaty

Powiązane dokumenty

sascy przedstawiciele – w opozycji do klasycznej teorii piśmienności – koncentrują się w większym stopniu na kategorii praktyki piśmiennej [literacy practice] –

For the' design of a Kalman fil:ter it is necessary to vector containing elements which descrIbe the state sufficiently For simple navigation purposes using.. system only, the

John is argued to have used the Roman method of counting the hours from midnight, his sixth hour then being 6 a.m., while Mark would use the Jewish system of counting the hours

Zalecają by zasady, które odnoszą się do więźniów długoterminowych, również były sto- sowane względem osób odbywających wyrok dożywotniego pozbawienia wolności..

W rozdziale pierwszym zatytułowanym "Artykuły" swoje prace udostępnili: mgr Elżbieta Tęcza z Wilczej Woli (nauczycielka Gimnazjum im.. Szulima Saleschutza) o

37 Gdyby poem at podawał powód zainteresowania sądu fem icznego Hugonem, być może dałoby się w ówczas mówić o stricte politycznej problematyce utworu; bądź czytać go tak, jak

Aleksander  Mogilnicki  był  zwolennikiem  wprowadzenia  sądów  przysię- głych.  Uważał,  że  sądy  przysięgłych  stanowiły  krok  w  stronę 

W Europie widział tyleż korzyści, ile zagrożenia, a w jego wypowiedziach można było wyczytać obawę przed europejskim balastem ko- mercyjnym, który — niekontrolowany —