Leszek Kajzer
W sprawie dworu murowanego w
Rembowie koło Rakowa
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 49-56
1985
R ocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Torn X IV , Kraków 1985
LESZEK KAJZER
W SPRAWIE DWORU MUROWANEGO W REMBOWIE
KOŁO RAKOWA
Podczas badań terenow ych średniow iecznego zam ku rycerskiego w Rem bo w ie gm. Raków, w oj. kieleckie, zainteresow ano się także reliktow o zachow a nym w e w si dworem m urow anym . Obiekt figuruje w K ata lo g u Z a b y tk ó w
S z tu k i jako dw ór m urow any z pierw szej p ołow y X V II w . gruntow nie prze
budow any w w iekach n a s t ę p n y c h P o n i e w a ż inform acja ta jest jedyną w zm ianką o obiekcie, zasługuje on na krótką notatkę.
Dwór, obecnie budynek m ieszkalny ob. Apolinarego K ow alika, nosi po rządkow y nr 50. Położony jest on na północnym , w ysokim brzegu rzeczki, przepływ ającej także obok wzgórza zam kowego, na początku w si Stary Rem - bów, niedaleko szosy prowadzącej z Łagow a do Rakowa. Dwór, w typie późnorenesansow ym , zm urowano z m iejscow ego kam ienia (piaskow iec kam - bryjski) z nieliczną dom ieszką kam ieni eratycznych i cegły. Pierw otnie po siadał on rzut w ydłużonego prostokąta z dwom a kw adratow ym i alkierzam i um ieszczonym i po bokach elew acji zachodniej (frontowej). O becnie jest on w blisko 50% rozebrany, zachow ała się połow a trzonu m ieszkalnego z po łudniow ym alkierzem i w olno stojący alkierz północny.
H istorię w si om ówiono pokrótce w artykule pośw ięconym z a m k o w i2. Tu tylk o przypom nim y, że R em bów jest tw orem stosunkow o m łodym (nowym), a na jego terenie istniała w późnym średniow ieczu w ieś Podgrodzie. Pozo staw ała ona w raz z sąsiednim i m iejscow ościam i w ręku Kurozwęckich. Po bezpotom nej śm ierci Piotra, zw anego L ubelczykiem (lub Piorunem ), kaszte lana sandom ierskiego i podskarbiego w ielk iego koronnego, dobra K urozw ęc kich przeszły w 1502 r. na jego brata M ikołaja (zwanego W rzodem -f-1507/1508), w ojew odę lubelskiego. Ostatnim z K urozw ęckich b y ł syn M ikołaja Hieronim, starosta szydłow ski, zm arły w 1520 r. D w ie jego córki w n io sły dobra kurozw ęc- kie w w ian ie sw oim mężom. A nna K urozw ęcka w yszła za Jana Lanckoroń- skiego i pozostała w Kurozwękach; siostra jej Barbara, w ydana za K rzyszto fa G nojeńskiego, posiadała w sie: Podgrodzie, Bardo, Lipiny, Zalesie i
Pągo-1 Katalog Z a b y tk ó w Sztuki w Polsce, t. III, woj. kieleckie, z. 7, pow. opa towski, Warszawa 1959, s. 60.
2 L. Kajzer, J. Kuczyński, Średn iow ieczny zam e k rycerski w Rem bowie koło
R akowa (w tymże tomie).
Leszek K ajzer
Ryc. 1. Rembów, plan dworu, pomiar z 1980 r.
w iec. K olejną dziedziczką tej części dóbr kurozw ęckich była Jadw iga Gno- jeńska, która w yszła za mąż za znanego działacza R eform acji Jana S ien iń - skiego, zm arłego około 1597 r. Jan Sieniński, oprócz działalności na polu no- w inkarskim , przejaw iał także zainteresow ania gospodarcze. Zagospodarowy- w u jąc dobra żony założył w nich aż trzy, leżące obok siebie miasta: Raków (od Raka-W arni z herbu żony), Dębno (od w łasnego herbu) i W rębów-R em - bów. Zdaniem Jana W iśniew skiego 3 ta nazwa zw iązana była z rodzinną h e raldyką — m atka Sienińskiego, H elena z Krupskich, była herbu W ręby-Kor- czak. Lokacja W rębowa nie pow iodła się i jego m ieszkańcy przenieśli się do Rakowa, znanego ośrodka arianizmu. F aktycznie W rębów-Rem bów n igd y nie stał się m iastem i pozostał m ałą osadą z folw arkiem . Chłopi pracujący w fo l w arku w rębow skim zam ieszkiw ali w e w si Podgrodzie. Po śm ierci Jana S ie nińskiego dobra jego podzielone zostały m iędzy synów . Raków otrzym ał zna ny arianin Jakub Sieniński (fl639); w łaściciel W rębowa-Rem bowa nie jest dokładnie znany. Jeśli nie b ył nim w ym ien ion y już Jakub, Rem bów m ógł należeć do któregoś z jego bezdzietnie zeszłych braci: K rzysztofa lub J a n a 4.
8 J. W iśniewski, Podgrodzie (Rembów) ru iny zamku, mszps. Kraków 1981. Opracowanie historyczne wykonane dla WKZ. w Kielcach.
4 Por. T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, R. VIII, Poznań 1886, Poznań 1886, tablice genealogiczne Sienińskich herbu Dębno.
W spraw ie dw oru m urowanego w R em bow ie kolo Rakow a 51
Córki, a siostry Jakuba (Barbara, K atarzyna, Zofia), nie wchodzą raczej w grę, gd yż wśród późniejszych posiadaczy w si nie pojaw iają się nazw iska ich m ał żonków — Grzym ałów, G um ow skich i Stadnickich. W drugiej połow ie XVII w . folw ark rem bow ski znajdow ał się w ręku dzierżawców, a w XVIII w. za m ieszk iw ała tu rodzina Lipow skich.
1 Fundacja interesującego nas dworu związana jest n iew ątp liw ie z rodziną
Sienińskich. Stw ierdzenie to jest nie tylko w ynikiem analizy zachow anej części obiektu, lecz i dziejów w si. Sienińscy b yli ostatnią bogatszą rodziną posiadającą Rembów. X V II-w ieczni dzierżaw cy nie mogą wchodzić w grę jako ew en tu aln i fundatorzy tak dużego obiektu, a trudno przypuścić, by dwór pow stał dopiero w w iek u XVIII. Przeczy tem u zdecydow anie jego forma sty listyczna. Jak już wspom niano, dwór zbudowano z piaskowca kam bryjskiego, z dom ieszką eratyków i cegły, łączonego dość mocną zaprawą w apienną. Struktura muru w idoczna jest w yraźnie w zerw anej partii ściany frontow ej. Pod trzonem dworu zachow ała się kolebkow o sklepiona piw nica o w y m ia rach 8 X 4 m i w ysokości około 2,5 m. Zachowana, południow a, partia dworu posiada cztery lokalności um ieszczone w dwóch traktach. Zachow ały się pier w otn e przeloty kom unikacyjne i część starych glifów otw orów okiennych. W alkierzyku południow ym m ieści się izba na p lanie kwadratu o boku około 3,7 m. W szystkie pięć izb przykrytych jest now ym i stropami. Znacznie lepiej zachow any jest w olno stojący, północny, alkierzyk. Izba w nim przykryta jest sklepieniem kolebkow ym z dużym i lunetam i, północne okno posiada
pier-Ryc. 2. Betlanovce, plan dworu z 1568 ar. w g B. Poili, H rady a Kaštiele na vý-
chodnom Slovensku, K ošice 1980, s. 15.
52 Leszek K ajzer
Ryc. 3. M łodziejowice, plan dworu z lat 1591—1595 w g A. Fischingera
w otn e ciosow e obram ienie, a całość wnętrza izby alkierzow ej nie uległa żad nym istotnym zmianom . W stępna obserwacja zachow anych partii dworu nie w ykazała śladów gruntow nych przebudów i przekształceń. Zam urowanie n ie których starych otworów, a także postaw ione now sze ścianki działow e są bardzo czytelne. Na w schodniej elew acji budynku, spod now szych tynków w y ła n ia się polichrom ia, prawdopodobnie pochodząca z X V III w. (?), o żyw ej jeszcze do dziś kolorystyce. O gólnie stan zachow ania dworu nie jest dobry. P oniew aż dotychczasow e w iadom ości o nim są bardzo skrom ne, postulować n ależy przeprowadzenie dokładniejszych badań terenow ych, pełnej in w en ta ryzacji architektonicznej obiektu w raz z p rzyległym terenem i analizę struk tury murów.
W sprawie dworu murowanego w Rem bowie koło Rakowa 53
Mimo niekom pletności obiektu jego stan obecny um ożliw ia próbę rekon strukcji bryły i określenia chronologii. D w ór w R em bow ie — prostokąt o w y m iarach 22,5X 11,5 — rekonstruujem y jako trójdział z przelotową sienią i dw óch traktach m ieszkalnych po obu jej stronach. Rozplanow anie przestrzenne dworu w R em bow ie jest w ięc już całkow icie now ożytne — podporządkowane zasadom osiow ości i sym etrii. Tego typu schem at pojaw ia się w Europie Środ kow ej w połow ie XVI w ., by upow szechnić się w Polsce u schyłku tego stu lecia. Dwór w R em bowie posiada jeszcze dodatkowo dwa siln ie w ysadzone ryzality o form ie alkierzy, ograniczających elew ację frontow ą budynku. D w o rem o dyspozycji przestrzennej w znacznej m ierze analogicznej jest zbudo w an y w latach dziew ięćdziesiątych X V I w. m urow any obiekt w M łodziejow i- cach, w zn iesion y z in icjatyw y podskarbiego Jacka M łodziejow skiego, zaufanego urzędnika A nny Jagiellonki. Zdaniem A. Fischingera, dwór w M łodziejow i- cach pow stał w latach 1591— 1595, a tak dokładne datow anie um ożliw iają liczne dane źr ó d ło w e 5. W now szych pracach autor ten łączy dwór w M ło- dziejow icach z kręgiem artystycznym znanego architekta schyłku XVI w. Santi G ucciego 6. Inną znacznie bliższą analogię stanow i pałac w G łębow icach koło W a d o w ic7. W sw ej obecnej postaci składa się on z części w zniesionej w drugiej połow ie lub w końcu X V I w. i m łodszych uzupełnień. Dwór X V I- -w ieczn y był prostokątem o w ym iarach 27,4X 15,5 m składającym się z prze lotow ej, osiow o um ieszczonej sieni i pom ieszczeń m ieszkalnych, um ieszczo nych w dwóch traktach, po obu jej stronach. Obiekt został w 1646 r. roz budow any przez Jana Pisarzow skiego, kiedy to dobudowano do dworu część zachodnią, tak że długość elew acji w yn osi teraz blisko 45 m. W trakcie ko lejnej przebudow y z 1773 r. (Adam Pisarzowski) dobudowano do elew acji południow ej alkierze, choć jest to zdaniem S. K om ornickiego tylko hipotezą 8. Oba om ów ione tu obiekty nie wyczerpują listy realizacji podobnych do dworu rem bowskiego. Z innych w ym ienić należy liczne dw ory m urowane schyłku XVI i pierw szej połow y XVII w., lecz szersze om ów ienie tych zagadnień nie jest zasadne, w obec braku badań terenow ych, w w yniku których należałoby zinw entaryzow ać rzut i podziały w ew nętrzne rozebranej obecnie części trzonu budynku.
Schem at architektoniczny dworu w R em bow ie naw iązuje do ogólnoeuro pejskich prądów z drugiej połow y X V I i przełom u X V I/X V II w. Z jednej strony dostrzec można jego zw iązek z teoretycznym i planam i pałaców a lk ie rzowych J. Androueta du Cerceau (około 1560), z drugiej w sposób oczyw i sty naw iązuje do palladiańskich w illi: Saregos w M iega, Valm arana w Lisiera,
a także szeregu innych realizacji, np. słow ackich kaszteli. W ym ienione tu
5 A. Fischinger, Dwór w Młodziejowicach, „Studia Renesansowe”, t. I, Wro cław 1956, s. 186—204.
* Tenże, Santi Gucci, architekt i rzeźbia rz królew ski X V I wieku, Kraków 1969, s. 151—154. Szczególnie uderzające są podobieństwa między M łodzie- jowicam i a Łobzowem.
7 S. Komornicki, Dw ory murowane w Małopolsce z czasów Odrodzenia, „Pra ce Kom isji Historii Sztuki”, t. V, Kraków 1930, z. 1, s. 104—110, ryc. 41—45; por. także Katalog Z a b y tk ó w Sztuki t. I, woj. krakowskie, z. 14, pow. w a dowicki, Warszawa 1953, s. 9.
54 Leszek K a jze r
obiekty prowadzą jednak do publikow anych przez Jakuba K. Haura planów budynków dworskich, a szczególnie tzw. „domu pańskiego” 9. Podobnie jak dwór rem bowski jest on sym etrycznie rozplanow anym budynkiem z dwom a alkierzam i ograniczającym i elew ację, m ięd zy którym i biegnie łączący je ga nek. Różnica w idoczna jest natom iast w ilości traktów, apartam enty m ieszk al ne dworu „pańskiego” są trzytraktow e, rem bow skiego — dw utraktow e. B ez badań terenow ych nie można podjąć próby pełnej rekonstrukcji elew acji za chodniej (frontowej) dworu w Rem bowie. M ożliwe jednak, że m iędzy alk ie rzami biegła kolum nada, tworząca galerię, podobnie jak w idzim y to u Ja kuba K. Haura. Zwyczaj dobudow yw ania do elew acji mocno w ysadzonych ryzalitów -alkierzy jest typ ow y dla całego XVII w., sięga jednak końca XVIII w., jeśli przyjąć za S. K om ornickim datow anie alkierzy w G łębow i- cach. Przytoczone tu m ateriały nie pozostaw iają w ątpliw ości co do określenia dolnej granicy chronologicznej dworu w Rem bowie. Postaw ić ją należy w czwartej ćw ierci XVI w. Bardziej dyskusyjna jest granica górna. W ydaje się jednak, że narzuca ją niejako sytuacja prawno w łasnościow a wsi. W y klucza ona m ożliw ość łączenia fundacji z dzierżaw cam i siedzącym i tu w dru giej połow ie XVII w. Tak w ięc datow anie dworu w R em bow ie można by zamknąć m iędzy czwartą ćw iercią XVI w . a połową X V II w. D okładniejsze określenie daty w zniesienia dworu nie w yd aje się m ożliw e w obecnym etapie poznania obiektu, w ypada jednak przedstaw ić propozycję łączącą go z synam i słynnego „kacerza” Jana Sienińskiego. B yć może, że zbudow ał go zm arły w 1639 r. Jakub Sieniński, w łaściciel pobliskiego Rakowa. Tak w ięc najbar dziej prawdopodobnym okresem budow y dworu w R em bow ie jest druga ćw ierć XVII w. Obiekt jest ciekaw y, nie najlepiej zachow any i w ym aga gru n tow nych badań terenow ych.
9 A. Miłobędzki, (wyd.) K r ó t k a n a u k a b u d o w n ic z a d w o r ó w , p a ła c ó w , z a m k ó w p o d łu g n ie b a i z w y c z a ju p o ls k ie g o ..., W rocław 1957, obszernie om awia ten problem na licznych przykładach polskich i europejskich.
W sprawie dworu murowanego w Rem bowie kolo Rakow a 55 КАМЕННАЯ УСАДЬБА В РЕМБОВЕ ОКОЛО РАКОВА Во время исследований рыцарского замка в Рембове (сравни статью Л. Кайзера и Я. Кучинского в этом же номере Ежегодника) возбудил интерес реликт разобранной почти в 50% каменной усадьбы. Она заслуживает внимания из-за очень небольшого количества заметок в литературе, плохого состояния и пробелов в исследованиях. Усадьба в типе позднего Возрождения была 'построена из местного кембрийского песчанника с небольшой примесью эрратических камней и кирпича. Это объект возвышающийся на плане удлиненного прямоугольника с двумя квадратными эрке рами, размещенными по бокам западнего переднего фасада. Разделение усадьбы на три части с сенями на прострел вдоль оси здания и двумя жилыми трактами дока зывает. что это вполне современный объект, подчиненный правилам симетрии. Такие усадьбы (строились в Польше под конец XVI в. и в первой половине XVII в. Ро дословной пространственной формы усадьбы в Рембове надо бы поискать среди палладианских вилл и планов эркерных дворцов Амдруэта дю Серсо, а похожие обьекты можно отыскать как в южной Польше и Словакии, так и в целой централь ной Европе. Учредителем усадьбы в Рембове был представитель семьи Сенинских, в XVI— XVII вв. владельцев ближайших имений. Усадьбу построил или Ян Сенинский (ум. около 1597 г.), известный деятель Реформации, или же ее возникновение надо соеди нить с именем Якуба Сенинского (ум. 1639 г.), сына Яна, известного арианского деятеля. Нехватка данных и подробных исследований не разрешает уточнить компе тенции. Усадьба в Рембове возникла в период, когда расположенный поблизости рыцарский замок был нежилым уже более 250 лет. Усадьба в Рембове, местопребывание известных деятелей Реформации, это инте ресный объект, который плохо сохранился и нуждается в подробных исследованиях, основаных на документальных разработках.
CONCERNING THE BRICK MANSION AT REMBÓW N. RAKÓW
During the investigation of a m ediaeval knight’s castle at Rembów (see the article of L. Kajzer and J. Kuczyński in the present issue of the Annual) an interest w as taken to the relics of a half-dem olished brick mansion. This mansion is w orthy of notice due to the scarcity of information about it in the literature, its w orsening state and poor expertise.
The late-R enaissance mansion was built from local Cambrian sandstone w ith a little adm ixture of boulders and bricks. The structure w as erected on the plane of an elongated rectangle w ith tw o square alcoves situated on both sides of the front (western) elevation. The three-partite lay-out of the mansion w ith a hallw ay situated on the axis of the building and tw o residential suites of rooms indicates that it is a com pletely modern structure subjected to the principle of a xiality and sym m etry. Such m ansions becam e popular in Poland at the end of the 16th century and in the first half of the 17th century. The origin of the spatial lay-out of the Rem bów mansion may be found among Palladian villas and plans of alcove palaces designed by J. Androuet du Cerceau. Similar mansions are found in Southern Poland, Slovakia and all over Central Europe.
56
the landowners in the 16th and 17th centuries. If the mansion had not b een built by Jan Sieniński (t ca 1597) a w ell-k now n propagator of Reformation, then its erection should be attributed to Jakub Sieniński (t 1639) — Jan’s son and a w e ll -know n A rian agitator.
The lack of sources and more exten sive studies does not enable one to m ake a more precise attribution. Thus, the m ansion at Rem bów w as erected in the period w hen the nearby-located m ediaeval knighťs castle had not functioned for over 250 years. The m ansion at Rembów — a seat of w ell-k n ow n Reform ation propagators — although in a bad state, is an interesting structure, and it requires extensive field investigations and archival studies.
