STATUS MIESZKACÓW OBSZARÓW WIEJSKICH
NA RYNKU PRACY
Nina Drejerska
Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Streszczenie. Celem pracy jest prezentacja czci wyników bada, uzyskanych w ramach projektu badawczego pt. Analiza i ocena sytuacji kobiet wiejskich na rynku pracy wspó- nansowanego z Europejskiego Funduszu Spoecznego, obejmujcych zagadnienia zwi-zane ze statusem mieszkaców wsi na rynku pracy, ich wyksztaceniem oraz zaangaowa-niem w prace w gospodarstwie indywidualnym. Istotne znaczenie odgrywa w tym zakresie zjawisko dwuzawodowoci, czyli czenia pracy zawodowej poza gospodarstwem lub na-wet prowadzenia wasnej rmy z aktywnoci w gospodarstwie rolnym. Zaprezentowano równie struktur statusów mieszkaców obszarów wiejskich w podziale regionalnym oraz z uwzgldnieniem pochodzenia z powiatów o lepszej lub gorszej sytuacji w zakresie stopy bezrobocia oraz wartoci PKB w przeliczeniu na 1 mieszkaca.
Sowa kluczowe: rynek pracy, mieszkacy wsi, dwuzawodowo
WSTP
Mieszkacy wsi tradycyjnie czeni byli zawodowo z rolnictwem lub jego najbliszym otoczeniem. W postpujcej jednak ju od pewnego czasu dywersy kacji dziaalnoci na obszarach wiejskich oraz przy deniu do wielofunkcyjnego rozwoju wsi proporcje osób zajmujcych si rolnictwem i wykonujcych inne zawody stopniowo ulegaj zmianie. Ponadto, coraz czciej osoby zamieszkujce poza miastem to ludno napywowa, pra-cujca w miecie, a na wsi poszukujca odpoczynku od presji miejskiego stylu ycia. Ich wyksztacenie i dodatkowe kwali kacje bardzo rzadko maj wtedy cokolwiek wspólnego nawet z szeroko pojt sfer agrobiznesu.
Na wikszoci obszarów wiejskich krajów Unii Europejskiej sektor rolniczy generuje poniej 10% zatrudnienia. Na trzeciej czci obszarów wiejskich udzia tego sektora nie przekracza 5% (rednia dla regionów UE-25). Jednake w niektórych regionach
wiej-Adres do korespondencji – Corresponding author: Nina Drejerska, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydzia Nauk Ekonomicznych, Katedra Polityki Agrarnej i Marketin-gu, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, e-mail: nina_drejerska@sggw.pl
skich – zwaszcza na wschodzie i poudniu UE – wskanik wynosi powyej 25% [Rural Development in the European Union 2006].
Decydujce znaczenie w rozwoju spoeczno-gospodarczym odgrywa sektor usug i to wanie jego rozwój powinien by podstaw wielofunkcyjnego rozwoju wsi. W eu-ropejskich regionach wiejskich jest on najwikszym pracodawc, jednak mniejszym w porównaniu do obszarów miejskich. Niestety, jest to te przewanie sektor publiczny, charakteryzujcy si ma dynamik rozwoju. Wynika to z faktu, e sektor usug prywat-nych koncentruje si gównie na miastach i jest mao rozwinity na obszarach wiejskich. Znajduje to odzwierciedlenie w wolniejszym przechodzeniu na dziaalno zwizan z gospodark opart na wiedzy [Zatrudnienie na obszarach wiejskich 2006].
MATERIA I METODY
Materiaem badawczym wykorzystanym w artykule s dane empiryczne stanowi-ce cz projektu badawczego pt. „Analiza i ostanowi-cena sytuacji kobiet wiejskich na rynku pracy”, wspó nansowanego z Europejskiego Funduszu Spoecznego w ramach Sekto-rowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich. Badanie przeprowadzono w formie wywiadu osobistego przy wykorzystaniu kwestionariusza ankiety w celowo wybranych 24 powiatach caego kraju. Kryteria dobru stanowiy: pooenie w jednym z regionów na poziomie NUTS 1 oraz sytuacja pod wzgldem stopy bezrobocia i wielko-ci PKB na 1 mieszkaca. W rezultacie z kadego z szewielko-ciu regionów wybrano do bada po cztery powiaty – dwa o najlepszej i dwa o najgorszej sytuacji w zakresie tych dwóch czynników.
W badaniu uczestniczyy zarówno gospodarstwa domowe z uytkownikiem gospo-darstwa indywidualnego, jak i tzw. bezrolne gospogospo-darstwa domowe. Proporcje tych dwu grup gospodarstw w próbie badawczej ustalono wedug wskanika udziau ludnoci w gospodarstwach domowych z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego w grupie ludnoci zamieszkaej na obszarach wiejskich.
W opracowaniu poddano analizie informacje dotyczce statusu na rynku pracy oraz poziomu wyksztacenia dorosych czonków 1000 wiejskich gospodarstw domowych w tyche powiatach. Dane takie uzyskano cznie dla 3034 osób.
Wyniki uzyskane w ramach bada wasnych porównano z rezultatami bada prze-prowadzonymi przez Pentor pod auspicjami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na zlecenie Agencji Rynku Rolnego, Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencji Nieruchomoci Rolnych oraz Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego na reprezentatywnych próbach rolników oraz mieszkaców wsi [Polska wie i rolnictwo 2007]. Ogóem w badaniu tym przeprowadzono 1007 wywiadów (w tym 600 z rolnikami oraz 407 z mieszkacami wsi).
WYNIKI
Na potrzeby badania wyodrbniono nastpujce statusy na rynku pracy: rolnicy, bez-robotni zarejestrowani, bezbez-robotni niezarejestrowani, studenci dzienni, studenci zaoczni, emeryci, rencici, przedsibiorcy, kobiety na urlopie macierzyskim, mczyni na urlo-pie macierzyskim, pracownicy na etacie i uczniowie.
W badanej zbiorowo nie znalaz si aden mczyzna na urlopie macierzyskim, a grupa 21 uczniów (0,7%) zostaa pominita w analizie na potrzeby niniejszego opra-cowania jako sytuujca si jeszcze poza rynkiem pracy. Byaby ona wana w aspekcie analizy zasobu siy roboczej w gospodarstwach rolnych, poniewa w przypadku gospo-darstw domowych z uytkownikiem gospogospo-darstwa indywidualnego w znacznym stopniu skadaa si z modych osób pomagajcych w pracach gospodarskich. Z tych samych powodów mona by waciwie pomin równie grupy emerytów i rencistów, ale przez zestawienie z grupami aktywnymi na rynku pracy mona uzyska stosunkowo ciekawy obraz dywersy kacji zawodowej i wzrostu poziomu wyksztacenia mieszkaców obsza-rów wiejskich, bdcy przecie jednym z podstaw wielofunkcyjnego i zobsza-równowaonego rozwoju obszarów wiejskich.
W przypadku deklaracji przynalenoci do grupy bezrobotnych – czy to zarejestro-wanych, czy niezarejestrowanych – naley podkreli , e bya to subiektywna ocena an-kietowanych, nie zawsze bowiem speniali oni warunki, na podstawie których mona ich zaklasy kowa do grupy osób bezrobotnych, wedug na przykad ustawowej de ni-cji bezrobotnego [ustawa o promoni-cji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dziennik Ustaw 2004 Nr 99, poz. 1001], czy nawet de nicji przyjmowanych w statystyce maso-wej. Na ogó niespeniony pozostawa ustawowy warunek gotowoci do podjcia zatrud-nienia lub – jak to zostao okrelane w Badaniu Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci – warunek aktywnoci w poszukiwaniu pracy, czyli podejmowania w cigu ostatnich 4 tygodni konkretnych dziaa w celu znalezienia zatrudnienia (pojcia stosowane w staty-styce publicznej). Niespenienie tego warunku sytuuje cz z grupy zaliczajcych si do bezrobotnych w grupie osób biernych zawodowo.
Rozgraniczenie pomidzy studentami zaocznymi a dziennymi byo o tyle uzasadnio-ne, e w tej pierwszej grupie czstsze byy przypadki czenia dwóch z wyszczególnio-nych statusów, np. studenta zaocznego i pracownika na etacie bd studenta zaocznego i bezrobotnego (zarejestrowanego bd nie). W sumie jednak osoby takie nie stanowiy nawet jednego procenta badanej populacji, dlatego zostay poczone w jedn grup stu-dentów na potrzeby niniejszego opracowania, stanowic ewentualnie ródo do bardziej szczegóowych analiz. Jako e celem niniejszej analizy nie jest równie zdiagnozowanie szczególnej sytuacji kobiet na urlopach macierzyskich, stanowicych okoo 1% popula-cji objtej badaniem, to grup t wczono do grupy pracowników na etacie.
Najliczniejsz grup wród badanych mieszkaców wsi stanowili pracownicy zatrud-nieni na etacie poza wasnym gospodarstwem rolnym (tab. 1). Dopiero nastpn grup byli rolnicy o liczebnoci niewiele wikszej ni emeryci. Stosunkowo wysoki odsetek stanowiy osoby bezrobotne – zarejestrowane i niezarejestrowane – cznie prawie 14%. Niestety, najmniej liczn grup byli przedsibiorcy – stanowili jedynie niewiele ponad 4%.
Najwiksze rónice regionalne dotyczyy statusu rolnika (rolniczki) i osoby pracuj-cej na etacie. Chocia w adnym z regionów odsetek osób deklarujcych prac w rolnic-twie jako swoje gówne zajcie nie przekroczy odsetka osób pracujcych na etacie poza gospodarstwem rolnym, to jednak w regionach poudniowym, pónocnym i wschodnim by on bardzo zbliony. W regionach centralnym, poudniowo-zachodnim i poudniowym odsetek bezrobotnych niezarejestrowanych by wikszy ni zarejestrowanych, podczas gdy w pónocno-zachodnim i pónocnym sytuacja bya odwrotna. Region wschodni cha-rakteryzowa si bardzo wyrównan sytuacj w tym zakresie.
T
abela 1.
Status badanych mieszkaców wsi w podziale na regiony
, rodzaj powiatu, typ gospodarstwa domowego i poziom wyksztace
nia (w %)
T
able 1.
Status of investigated rural inhabitants according to regions, type of poviat, type of household and education level
(in %) W yszczególnienie Rolnik(czka) Bezrobotny zarejestro-wany
Bezrobotny niezareje- strowany
Student Emeryt Rencista Przedsi- biorca Pracownik na etacie Ogóem Ogóem 15,3 6,9 6,8 6,7 15,0 5,4 4,4 39,5 100,0 Region centralny 9,9 4,9 9,3 3,7 14,4 1,2 6,2 50,4 100,0 poudniowo-zachodni 6,4 2,6 4,7 8,9 16,2 7,5 6,4 47,3 100,0 poudniowy 8,6 4,9 6,6 7,3 15,4 5,7 3,7 47,9 100,0 pónocno-zachodni 21,3 9,7 5,9 8,1 13,4 6,8 2,0 32,7 100,0 pónocny 19,1 1 1,9 6,6 3,8 16,6 5,3 4,2 32,5 100,0 wschodni 25,2 7,0 7,2 8,6 14,6 6,1 4,3 27,0 100,0 Powiat sabszy 16,2 9,1 8,0 6,8 13,7 4,7 3,9 37,5 100,0 lepszy 14,3 4,7 5,5 6,6 16,4 6,0 4,8 41,6 100,0 Gospo-darstwo rolne 25,6 3,9 5,6 7,3 16,0 5,1 3,4 33,1 100,0 bezrolne 0,0 1 1,3 8,4 5,9 13,6 5,8 5,8 49,1 100,0 Wyksztacenie nieukoczone podstawowe 0,0 0,0 0,0 0,0 96,8 3,2 0,0 0,0 100,0 podstawowe 16,5 4,2 4,9 0,0 52,4 9,1 0,8 12,1 100,0 zawodowe 23,1 8,5 7,7 0,0 9,3 7,3 4,9 39,3 100,0 rednie 10,2 7,1 7,0 18,9 4,9 2,8 5,4 43,8 100,0 wysze 4,5 5,8 6,5 0,0 3,6 1,0 4,9 73,7 100,0
Struktura badanych emerytów i rencistów bya równie bardzo wyrównana w po-szczególnych regionach – jedynie w regionie centralnym objto badaniem znacznie mniej rencistów ni w pozostaych. Najwikszy odsetek przedsibiorców w ujciu regionalnym znajdowa si w regionach centralnym i poudniowo-zachodnim, a najmniejszy w regio-nie pónocno-zachodnim.
W powiatach o lepszej sytuacji w zakresie rozwoju gospodarczego nieznacznie wi-cej w strukturze badanej populacji byo pracowników na etacie. Odsetek bezrobotnych niezarejestrowanych przewysza natomiast odsetek bezrobotnych zarejestrowanych, podczas gdy w powiatach „sabszych” miaa miejsce odwrotna sytuacja.
Porównujc struktur statusów mieszkaców wsi na rynku pracy pod wzgldem za-mieszkiwania w gospodarstwie domowym z uytkownikiem gospodarstwa indywidual-nego, jednym z najwaniejszych wniosków moe by konkluzja o znacznej skali dwuza-wodowoci ludnoci rolniczej, gdy a 33,1% ankietowanych z gospodarstw domowych z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego zadeklarowao prac zawodow poza wasnym gospodarstwem rolnym, a 3,4% z tej grupy okrelio si jako przedsibiorcy. Podobne wyniki uzyskano równie w trakcie badania przeprowadzonego przez Pentor. Co prawda zastosowano tam troch inn metodologi, przyjmujc za rolników wycz-nie osoby profesjonalwycz-nie zwizane z produkcj roln, podejmujce decyzje produkcyjne w swych gospodarstwach, a nie tak jak w przypadku bada wasnych, gdzie rozróniano raczej zamieszkiwanie w gospodarstwie domowym z uytkownikiem gospodarstw indy-widualnego, jednake uzyskane proporcje pracy etatowej oraz prowadzenia wasnej r-my byy bardzo zblione. Zgodnie z wynikami uzyskanymi przez Pentor, co trzeci rolnik oprócz prowadzenia gospodarstwa podejmuje dodatkow prac, a 4% rolników prowadzi wasn dziaalno gospodarcz.
Due znaczenie dwuzawodowoci na obszarach wiejskich wynika równie z anali-zy zaangaowania w prac w gospodarstwie rolnym wedug deklarowanego statusu ba-danych w gospodarstwach domowych z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego (rys. 1). Wynika z niego, e wród pracowników etatowych z gospodarstw rolnych 12% zadeklarowao równie prac w penym wymiarze czasu oraz niezbdno tej pracy w gospodarstwie rolnym, a a 36% uznao, e co prawda zajmuje si pracami rolniczymi w niepenym wymiarze czasu, ale s niezbdni w gospodarstwie rolnym. Przedmiotem gbszej analizy mogyby by dokadny czas powicany pracom gospodarskim oraz wielko posiadanego gospodarstwa i prowadzonej w niej produkcji. Jednak ju na pod-stawie takiego zepod-stawienia mona stwierdzi , e w przypadku wikszych gospodarstw czenie penoetatowej pracy z prowadzeniem gospodarstw rolnego nie jest to korzystne dla obu tych zaj i moe wpywa na osabienie potencjau rozwojowego. Z drugiej strony, zjawisko to moe by postrzegane jako zapewnienie sobie „koa ratunkowego” w przypadku utraty pracy poza gospodarstwem rolnym, które w takiej sytuacji odgrywa bardzo due znaczenie socjalne.
Rysunek 1 potwierdza równie fakt, e przejcie na rent lub emerytur czonków gospodarstw domowych z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego nie czy si jednoznacznie z zaprzestaniem pracy w rolnictwie. Bardzo duy odsetek rencistów zade-klarowa swoj niezbdno i prac w penym wymiarze czasu w gospodarstwie rolnym. W czasie badania nie ustalono przyczyn pobierania wiadczenia rentowego, ale jeeli nie we wszystkich, to w niektórych przypadkach z pewnoci byy to przyczyny zdrowotne.
Fakt zaangaowania w prace rolnicze w penym wymiarze czasu nasuwaby natomiast wtpliwoci co do celowoci przyznania wiadczenia. W przypadku emerytów w tej gru-pie gospodarstw domowych potwierdza si natomiast fakt, e przejcie na emerytur nie oznacza koca ich aktywnoci, jak to na ogó bywa w przypadku czonków wiejskich bezrolnych gospodarstw domowych czy mieszkaców miast. W badaniach Pentoru re-prezentacja emerytów i rencistów, zarówno w grupie rolników, jak i pozostaych miesz-kaców wsi, stanowia wikszy odsetek ni w badaniu wasnym. W zalenoci od statusu rolnika czy pozostaego mieszkaca wsi rozpitoci sigay od 4 do 8 punktów procen-towych .
Wród badanych osób pochodzcych z bezrolnych gospodarstw domowych wikszy by natomiast odsetek bezrobotnych zarówno zarejestrowanych, jak i niezarejestrowa-nych (tab. 1). Potwierdza to znan ju ogólnie prawidowo , e wród bezrolniezarejestrowa-nych miesz-kaców wsi (bez wzgldu na pe ) wikszy jest odsetek osób bezrobotnych ni w ro-dzinach z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego. Spowodowane jest to faktem, e czonkowie rodzin rolniczych mog deklarowa si jako rolnicy, chocia nie pracuj w gospodarstwie rolnym bd s w nim zaangaowane w niewielkim wymiarze czasu.
Analiza danych dotyczcych wyksztacenia mieszkaców wsi objtych badaniem potwierdza równie znan ju prawidowo , e niski, a nawet bardzo niski poziom wy-ksztacenia charakteryzuje starszych mieszkaców obszarów wiejskich (tab. 1). Blisko 97% badanych emerytów deklarowao wyksztacenie, a waciwie jego brak, na nieuko-czonym poziomie podstawowym. Najwyszym poziomem wyksztacenia odznaczaj si
90% 21% 18% 2% 19% 36% 21% 12% 35% 7% 27% 26% 18% 23% 27% 31% 36% 24% 2% 37% 29% 23% 24% 19% 28% 27% 20% 1% 14% 28% 57% 34% 18% 20% 26% 22% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rolnik(czka) Bezrobotny zarejestrowany Bezrobotny niezarejestrowany Student dzienny Emeryt Rencista Przedsibiorca (praca na wasny rachunek) Pracownik na etacie Ogóem
pracuj stale w penym wymiarze czasu i s niezbdne pracuj w niepenym wymiarze czasu i s niebdne pracuj w niepenym wymiarze czasu i s zbdne nie pracuj wcale w gospodarstwie i s w nim zbdne
Rys. 1. Zaangaowanie w prac w gospodarstwie rolnym wedug deklarowanego statusu bada-nych w gospodarstwach domowych z uytkownikiem gospodarstwa indywidualnego ródo: Opracowanie wasne.
Fig. 1. Involvement in agricultural works according to the status of interviewers in households with a farmer
natomiast badani pracownicy na etacie, którzy bardzo wyranie dominuj w grupie osób z wyksztaceniem wyszym oraz stanowi prawie 44% osób z wyksztaceniem rednim. Rolnicy dominuj natomiast w grupie osób z wyksztaceniem zawodowym i stanowi nawet stosunkowo znaczny odsetek osób z wyksztaceniem podstawowym. Nie jest to równie oznak dobrych perspektyw dla rozwoju polskiego rolnictwa. Wielu rolników nie posiada umiejtnoci koniecznych do korzystania z nowych moliwoci, wiadczenia usug rodowiskowych, dywersy kacji i rozwoju lokalnych usug oraz produkcji bioener-gii [Zatrudnienie na obszarach wiejskich 2006]. Jednake szans moe by niwelowane tych rónic poprzez ksztacenie ustawiczne rolników, która to idea w postaci tzw. longlife
learning jest propagowana na caym obszarze Unii Europejskiej w odniesieniu nie tylko
do rolników, ale wszystkich jej obywateli.
PODSUMOWANIE
Analiza struktury statusu reprezentowanego przez badanych mieszkaców wedug regionów wykazaa pewne zrónicowania w tym zakresie. Najwiksze rónice dotyczyy statusu rolnika (rolniczki) i osoby pracujcej na etacie. Chocia w adnym z regionów odsetek osób deklarujcych prac w rolnictwie jako swoje gówne zajcie nie przekroczy odsetka osób pracujcych na etacie poza gospodarstwem rolnym, to jednak w regionach poudniowym, pónocnym i wschodnim by on bardzo zbliony. Porównanie natomiast wedug sytuacji w powiatach pod wzgldem stopy bezrobocia i PKB w przeliczeniu na jednego mieszkaca nie wykazao znaczcych rónic.
Chocia badanie wasne nie byo przeprowadzone na reprezentatywnej próbie miesz-kaców wsi, to jednak jego wyniki s w pewnym stopniu moliwe do porównania z diagnoz spoeczestwa wiejskiego otrzyman na podstawie reprezentatywnej próby badanej przez Pentor. Zestawienie takie wskazuje na bardzo zblione proporcje osób zaj-mujcych si rolnictwem oraz jednoczenie albo wasn pozarolnicz dziaalnoci go-spodarcz, albo prac etatow. Rónice wystpiy natomiast w oszacowaniu odsetka grup utrzymujcych si ze róde niezarobkowych.
Wyniki badania wskazuj jednoczenie na niszy poziom wyksztacenia ludnoci wiejskiej zajmujcej si prac w rolnictwie w porównaniu z osobami zaangaowanymi w inne rodzaje dziaalnoci. Jest to stosunkowo niekorzystny objaw, wskazujcy na ne-gatywn selekcj do wykonywania tego zawodu. Uwzgldniajc bowiem ten fakt, naley przewidywa sabszy potencja rozwojowy tego sektora. Pomoc w przeamaniu tej ba-riery moe jednak by ksztacenie ustawiczne lub nieformalne, realizowane samodzielnie przez rolników pogbianie wiedzy zwizanej z prowadzeniem gospodarstwa.
PIMIENNICTWO
Pojcia stosowane w statystyce publicznej. 1995–2007: Gówny Urzd Statystyczny w Warszawie, [http:// www.stat.gov.pl/de nicje/].
Rural Development in the European Union – Statistical and Economic Information – Report 2006, European Commission Directorate-General for Agriculture and Rural Development [http://ec.europa.eu/agriculture/agrista/rurdev2006/RD_Report_2006.pdf].
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dziennik Ustaw 2004 Nr 99, poz. 1001.
Zatrudnienie na obszarach wiejskich: wypenianie luki w zatrudnieniu. 2006: Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Bruksela, dnia 21.12.2006.
RURAL INHABITANTS’ STATUS ON LABOUR MARKET
Abstract. The aim of the paper is to present part of results of researches gained within the research project entitled “Analysis and assessment of rural women situation on labour market” co- nanced by the European Social Fund concerning issues connected with rural inhabitants’ status on labour market, their education level as well as involvement in agricul-tural works. The part time farming (joining work on farms with non-agriculagricul-tural activities) plays an important role in this subject. Structure of rural inhabitants’ status according to regional and type’s of poviats (from the perspective of unemployment rate and GDP per capita) was also presented.
Key words: labour market, rural inhabitants, part time farming
