Żagań w dwudziestoleciu międzywojennym

(1)

U N I W E R S Y T E T Z I E L O N O G Ó R S K I

STUDIA ZACHODNIE 7 ZIELONA GÓRA 2004

Zbiglliew Bujkiewicz

ŻAGAŃ W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM

Ogólny rozwój miasta,

ludność

Z •

^agańdo roku 1932 był siedzibą powiatu żagańskiego. l października 1932 roku wprowadzone zostały zmiany w podziale administracyjnym Niemiec; Żagań stał się od tej pory siedzibą powiatu szprotawskiego, powiększonego o znaczną część

terytorium byłego powiatu żagańskiego. W swoich nowych granicach powiat zaj-

mował powierzchnię 1463 km²i liczył 92 075 mieszkańców. Stał się on wówczas największym powiatem rejencji legnickiej. W Żaganiu mieściły się Starostwo i Wy-

dział Powiatowy, Kasa Powiatowa, Urząd Finansowy, Państwowy Wyższy Urząd

Budowlany, Zakład Kolejowy Reichsban, Urząd Celny, Sąd Pracy, Urząd Pracy, Sztab S. Oddziału Regimentu Artylerii Konnej nr 3, Izba Przemysłowo-Handlowa dla Pół

nocnej Części Dolnego śląska. Ponadto swoje oddziały posiadały tutaj instytucje finansowe: Bank Rzeszy, Bank Dolnołużycki, Vereinsbank, Powiatowa i Miejska Kasa Oszczędności.

Liczba mieszkańców w okresie międzywojennym wzrastała wolno. W 1920 roku miasto liczyło 16 598, a w 1933 - 18 465 mieszkańców. Jak wynika ze statystyk sporządzonych w 1933 roku, w Żaganiu było wówczas 9149 osób czynnych zawodowo. Z tej liczby 7063 osoby posiadały pracę, a 2086 osób było bezrobotnych. Jak wynika z powyższego, miasto odczuwało w tym czasie jeszcze skutki wielkiego kryzysu gospodarczego. W tym samym czasie były zarejestrowane w mieście 2043 osoby bez zawodu.

W 1937 roku Żagań rozciągał się na powierzchni 3442 ha ogółem, z czego 180 ha stanowiły obszary zabudowane. Miasto posiadało 41,6 km ulic, 363 latarnie ga- zowe i 153 elektryczne. Władzom miejskim podlegały elektrownia, gazownia, wodo-

ciągi i rzeźnia, a ponadto szpital miejski.

Zakład wodociągowy przy ul. Dworcowej został utworzony w 1893 roku. Wcze-

śniej miasto było zaopatrywane w wodę ze źródeł w pobliżu cegielni przy Folwarku

św. Anny. W następstwie budowy zakładu wodociągowego w latach 1897-1899 miasto zostało skanalizowane. Gazownia miejska została wybudowana w 1863 roku, a

następnie rozbudowana w 1907 roku.

Gmina miejska była też właścicielem dużego majątku leśnego, liczącego ogó-

łem 1431 ha, w tym 1358,18 ha lasu, 41,69 ha pól i łąk, 31,17 ha wód i dróg. W 1924 roku miasto zakupiło za 225 tys. marek majątek ziemski Lutnia, wielkości 56 ha, położony 3,5 km od Żagania.

(2)

Zbigniew Bujkiewicz

Cztery razy do roku odbywały się w Żaganiu targi ogólne (kramarskie), taka sama była liczba targów zwierzęcych (bydło, konie). Targi tygodniowe odbywały się trzy razy w tygodniu.

Żagań posiadał dobrze rozwiniętą sieć połączeń kolejowych, co podnosiło walory gospodarcze miasta. Linie kolejowe łączyły Żagań z Berlinem, Wrocławiem, Głogowem, Wschową, Zgorzelcem, Nową Solą, Jelenią Górą, Cottbus i Halle.

Miasto było znaczącym ośrodkiem przemysłu włókienniczego, znajdowała się

tutaj również wytwórnia broni i papiernia, a ponadto młyny, tartaki i cegielnie.

Ważną rolę w gospodarce powiatu żagańskiego odgrywały rolnictwo i leśnictwo.

Pod względem zalesienia powiat żagański znajdował się na drugim miejscu wśród

powiatów dolnośląskich (tuż za powiatem Rothenburg). W 1927 roku obszar lasów w powiecie zajmował 574 km 2 (384 km2 stanowiły grunty, 75,5 km2 łąki). Główne

uprawy stanowiły żyto i ziemniaki, w mniejszym zakresie buraki cukrowe i pszeni- ca.

Rolnicy byli zrzeszeni w Związku Chłopskim powiatu żagańskiego. Związek składał się ze 103 grup, w skład których wchodziło 2400 gospodarzy. Przewodniczą

cym Związku był w 1927 roku dzierżawca majątku ziemskiego HOfig z Bożnowa.

Innymi organizacjami skupiającymi rolników w powiecie żagańskim były: Towarzy- stwo Gospodarki Rolnej i Leśnej, na czele którego stał właściciel majątku ziemskiego major Bauer; Izba Rolnicza, którą reprezentowali sołtys R. GrUnig, Kalkreuth i

właściciel majątku Herzog; Związek Pracodawców Rolnych i Leśnych powiatu ża

gańskiego z właścicielem majątku ziemskiego Tomaszewskim na czele. Powiat

żagański był także dużym ośrodkiem produkcji zwierzęcej. W 1938 roku na jego terenie było 7238 koni, 39 141 sztuk bydła rogatego, 6816 owiec, 35 963 świń i 4968 kóz.

Wydarzenia rewolucyjne, wojsko

I wojna światowa w Niemczech zakończyła się głębokim przewrotem rewolucyjnym.

Na początku listopada 1918 roku w miastach niemieckich dochodziło do zamieszek.

Przebieg wydarzeń rewolucyjnych wszędzie był podobny. Tworzone rady żołnier

skie i robotnicze odsuwały od rządzenia dotychczasowe władze. Pod wpływem wy-

darzeń rewolucyjnych cesarz Wilhelm II abdykował i 9 listopada 1918 roku Niemcy stały się republiką. Rewolucja na śląsku przebiegała bez większych ekscesów zabu- rzających spokój. Tylko w Głogowie i Świdnicy zajścia miały burzliwy charakter.

Tłumy demonstrantów demolowały sklepy i urzędy, a także mieszkania oficerów i urzędników. W Nowej Soli, Szprotawie, Wschowie, Żaganiu, Brzegu i Oławie bez

większych napięć doszło do ukonstytuowania się rad robotniczo-żołnierskich.

Przejmowanie władzy przez rady w tych miastach odbywało się w spokoju i przy zachowaniu porządku. Zarządzona akcja zdawania broni zakończyła się pełnym

sukcesem. Patrole otrzymały rozkaz zatrzymywania osób uzbrojonych i rozbrajania ich. 4 grudnia 1918 roku doszło do spontanicznej manifestacji mieszkańców miasta

(3)

Żagań w dwudziestoleciu międzywojennym 171

i przejeżdżającego transportu wojskowego na dworcu kolejowym w Żaganiu.

Uzbrojeni oficerowie i żołnierze wspólnie

z

ludnością cywilną zawiesili na dworcu

czerwoną flagę. Postanowieniem rady robotniczo-żołnierskiej we wszystkich urzę

dach zostały wystawione czerwone flagi. Domy mogły być dekorowane różnokolo

rowymi flagami i obowiązkowo czerwonymi proporczykami.

Wybuch powstania wielkopolskiego wpłynął na zaostrzenie sytuacji politycznej na Dolnym śląsku. Elementy skrajnie nacjonalistyczne mobilizowały ochotni- ków do walki z powstańcami polskimi. W Głogowie przy aktywnej pomocy władz

cywilnych i wojskowych utworzona została ochotnicza formacja do walki z Polaka- mi - Freiwilligenkorps Schlesien. Podobna akcja była przeprowadzona również w Żaganiu. W lutym 1919 roku przebywał w mieście hrabia zu Dohna-Malmitz, który

prowadził negocjacje z urzędami wojskowymi i radą żołnierską w sprawie zorgani- zowania ochotniczej formacji przeciwko "niebezpieczeństwu polskiemu". W czerwcu 1919 roku pismo "Mowe" Freikorpsu "Dohna" donosiło o nocnych walkach jednej kompanii tego korpusu z Polakami. W lutym 1919 roku generał von demBorne

wydał rozkaz przygotowania przeniesienia dowództwa Armii Południe z Wrocławia

do zamku żagańskiego w związku z wydarzeniami w Wielkopolsce (do przeniesienia jednak nie doszło z powodu zawieszenia broni).

Proces przechodzenia wojska z organizacji wojennej do stanu pokojowego przeprowadzono w Żaganiu w 1920 roku. Armia niemiecka została zredukowana na mocy traktatu wersalskiego do 100 tys. żołnierzy. W Żaganiu stacjonowała artyleria lekka Reichswery. Po redukcji armii w mieście pozostała tylko jedna bateria jako

pozostałość po byłym Regimencie Artylerii Polowej von Podbielskiego (l stycznia 1921 roku otrzymała ona oznaczenie: 13. Bateria 3. Regimentu Artylerii). W 1920 roku nastąpiła też likwidacja obozu jenieckiego w Żaganiu. 12 sierpnia tego roku obóz opuścił wielki transport rosyjskich jeńców wojennych. Wśród nich było sze-

ściuset Ukraińców i Rosjan z południa. Jeńcy przy dźwiękach orkiestry przemasze- rowali przez miasto i na pożegnanie podziękowali mieszkańcom za wieloletnią

pomoc i dobre stosunki. Następnie udali się do Szczecina, a stamtąd statkiem do Narvy. W listopadzie pozostali jeszcze w obozie Rosjanie zostali przeniesieni do obozu w Świętoszowie.

Pod koniec lat dwudziestych stan wojska w Żaganiu ponownie został zwięk

szony. Oprócz Sztabu

V

Oddziału 3. Regimentu Artylerii z komendantem Bacherem na czele w garnizonie stacjonowały trzy baterie artylerii. W 1937 roku oficjalnie podawano, że w Żaganiu stacjonuje Sztab Regimentu Artylerii 76 i trzy baterie artylerii, pomimo że były już mocno zaawansowane prace nad organizacją jednostek wojsk pancernych.

(4)

Zbigniew Bujkiewicz Życie polityczne, wybory komunalne

Po opanowaniu nastrojów rewolucyjnych życie polityczne zaczęło się normalizo-

wać. W grudniu 1918 roku odbył się pierwszy zjazd rad robotniczo-żołnierskich.

Rezultatem obrad była uchwała z 16 grudnia o oddaniu całej władzy w ręce Zgro- madzenia Narodowego. Rady tym samym zrezygnowały z walki o władzę, a w ciągu następnego roku stopniowo uległy likwidacji. Wybory do Niemieckiego Zgroma- dzenia Narodowego odbyły się 19 stycznia 1919 roku. Na ich wynik miały wpływ różne czynniki. Komuniści ogłosili bojkot wyborów, na prawicy ciążyła kompro-

mitująca "porażka listopadowa". Na scenie politycznej Niemiec nastąpiły przegru- powania. Konserwatyści utworzyli Niemiecko-Narodową Partię Ludową. Narodowi

liberałowie przekształcili się w Niemiecką Partię Ludową. Największym poparciem cieszyły się partie dawnej opozycji parlamentarnej - socjaldemokraci, a także libe-

rałowie zrzeszeni w nowo utworzonej Niemieckiej Partii Demokratycznej oraz katolickie Centrum.

Wyborcy miasta Żagania i powiatu szprotawskiego zdecydowanie poparli so- cjaldemokratów (SPD) - 16 260 głosów; drugie miejsce zajęła Niemiecka Partia De- mokratyczna (DDP) - 7885 głosów, trzecie Niemiecko-Narodowa Partia Ludowa (DNVP)- 5406 głosów, a czwarte- katolickie Centrum- 3415 głosów.

Wkrótce po wyborach parlamentarnych, na początku marca 1919 roku odbyły się wybory komunalne. W Żaganiu wystawione zostały dwie listy wyborcze - lista

mieszczańska i socjaldemokratyczna. Głosowanie przebiegało, jak odnotowała prasa, przy zaskakująco niskiej frekwencji. Do zgromadzenia miejskiego wybranych

zostało dziewiętnastu radnych z listy mieszczańskiej i siedemnastu z socjaldemo- kratycznej. Przyczyny niskiej frekwencji prasa upatrywała w wystawieniu tylko dwóch list wyborczych i umieszczeniu na nich przedstawicieli różnych partii.

Pierwsza sesja nowego zgromadzenia miejskiego odbyła się 16 marca 1919 r. Za-

inaugurował ją burmistrz dr Scheffler. Do Zarządu zostali wybrani: właściciel fabryki Berthołd jako przewodniczący, dr Teichmann jako sekretarz, magazynier Feller jako zastępca przewodniczącego i nauczyciel gimnazjalny Leja. Pierwsza decyzja zgromadzenia dotyczyła przeznaczenia budynku katolickiej szkoły ludowej na mieszkania, gdyż w wyniku trudności lokalowych spowodowanych wojną 52 rodziny nie miały gdzie mieszkać. Jednocześnie magistrat podjął decyzję o zakupie na potrzeby szkoły sześciu baraków dwuklasowych w firmie Christoph w Niesky. Była

to decyzja tymczasowa podyktowana potrzebą chwili. W okresie późniejszym wła

dze miejskie przystąpiły do realizacji budownictwa mieszkaniowego dla najuboż

szych.

W marcu 1920 roku w Niemczech odbył się prawicowy pucz Wolfganga Kappa, który zmusił rząd do ucieczki ze stolicy. Po kilku dniach pucz się załamał, głównie

na skutek powszechnego strajku robotników. Puczyści wywodzący się z szeregów armii zdołali opanować kilka ośrodków na wschodzie i północy kraju; odseparowa- ni od reszty Rzeszy, wrócili do koszar. Również w żagańskim garnizonie ujawniły

(5)

ŻagQ/1 1v dwud:iestoleciu międzywojennym 173

się siły popierające pucz Kappa i istniała groźba wystąpień wojskowych, dzięki

jednak majorowi Lehmanowi, jak podała miejscowa prasa, jego opanowaniu i po- wstrzymaniu wojska w koszarach, do konfliktu w Żaganiu nie doszło.

Kolejne wybory komunalne przeprowadzone zostały w maju 1924 roku. W ich wyniku partie mieszczańskie utrzymały swoją pozycję, socjaldemokraci odnotowali spadek liczby głosów, po raz pierwszy natomiast do rady weszli komuniści. Blok partii obywatelsko-mieszczańskich uzyskał siedemnaście mandatów, socjaldemokraci siedem, a komuniści trzy. Pierwsze posiedzenie zgromadzenia miejskiego

otworzył burmistrz dr Kolbe. Przewodnictwo zgromadzenia objął kupiec Herr- mann. Do zarządu wybrani zostali: radca miejski dr Feilhauer (Niemiecka Partia Ludowa), sekretarz Schmidt (socjaldemokrata), sekretarz dr Teichmann i hotelarz Schulze (niemieckonarodowi)

W 1929 roku w Żaganiu swoje placówki terenowe posiadało siedem partii politycznych: Niemiecko-Narodowa Partia Ludowa z radcą von Hohenhan z Gorzupi na czele, Niemiecka Partia Ludowa z radcą szkolnym Feilhauerem jako przewodni-

czącym, Centrum pod przewodnictwem R. Puschmanna, Niemiecka Partia Chłopska

i Gospodarcza pod przewodnictwem piekarza Leutloffa, Socjaldemokratyczna Partia Niemiec kierowana przez asystenta pocztowego P. Blache, Komunistyczna Partia Niemiec kierowana przez robotnika Richarda Barzińskiego oraz lokalny Niemiecki Demokratyczny Związek na Rzecz Miasta i Powiatu Żagań pod przewodnictwem Hugona Enge.

Sympatie polityczne mieszkańców Żagania uwidoczniły się 19 listopada 1929 roku w trakcie wyborów do Landtagu prowincjonalnego. Najwięcej głosów zdobyli

socjaliści - 2411. W dalszej kolejności: Niemiecko-Narodowa Partia Ludowa - 1581 głosów, Partia Niemieckiego Stanu Średniego - 1036 głosów, Centrum - 1013 gło

sów, Komunistyczna Partia Niemiec - 819 głosów, Niemiecka Partia Ludowa - 581

głosów, Niemiecka Partia Demokratyczna - 426 głosów. Najmniejszym poparciem

cieszył się wówczas ruch Hitlera. Jego partia NSDAP zdobyła tylko 250 głosów.

19 listopada 1929 roku odbyły się również kolejne wybory do zgromadzenia miejskiego. Tym razem zostało wystawionych sześć list wyborczych. Osobne listy wystawili socjaliści i komuniści; pozostałe partie zgrupowały się w różnych blokach wyborczych. Socjalistów prowadzili do wyborów- Schulz, Feller, Rieger, Blumchen;

komunistów- qeppert, Jander, Posielek, Kapo!; Blok dla Gospodarczej i Fostępowej

Polityki Komunalnej - Kruse, Griinder, Philipp, Rotgardt, Wspólnotę Katolicką - Kuppe, Magnuszewski, Ehbrecht, Janussek, Jedność Mieszczańską - Pottag, Borras, Neumann, Stark; Apolityczną Listę Urzędników Gminnych - Biitt-ner, Senftleben, Scholz, Mischock. Największym poparciem cieszył się blok Jedność Mieszczańska,

który zdobył 3134 głosy i jedenaście miejsc w radzie miejskiej. Na drugim miejscu uplasowali się socjaldemokraci, zdobywając 2344 głosy i osiem miejsc w radzie.

Trzecie miejsce zdobyła Jedność Katolicka - 1051 głosów i trzy miejsca. Tyle samo miejsc w radzie uzyskali komuniści z 888 głosami. Blok dla Gospodarczej i Postę-

(6)

powej Polityki Komunalnej uzyskał dwa miejsca, a Apolityczna Lista Urzędników

Gminnych jedno miejsce. W skład rady miejskiej weszło 28 radnych. Po wyborach

funkcję burmistrza pełnił nadal dr Kolbe, a funkcję II burmistrza - Skerka.

Do 1929 roku wpływy polityczne narodowych socjalistów w Żaganiu były zni- kome. Później, podobnie jak w całych Niemczech, zaczęły gwałtownie rosnąć. W wyborach do Sejmu Pruskiego 14 września 1930 roku na NSDAP głosowało już 1924 mieszkańców Żagania. Znaczny wpływ na pozycję narodowych socjalistów wywarł wielki kryzys gospodarczy lat 1929-1933.

Wzrost wpływów NSDAP w Żaganiu uwidocznił się w wynikach wybo;ów do Sejmu Pruskiego 24 kwietnia 1932 roku. Na tę partię głosowało wówczas 4709 osób- o 278S więcej niż w 1930 roku. NSDAP odnotowała rekordowy przyrost głosów o 140% w porównaniu do 1930 roku. Socjaldemokraci uzyskali 2401 głosów (przyrost 8% głosów), komuniści llSO (strata 28% głosów), Centrum 893 (strata lS%), niemiecko-narodowi 833 (strata 17%), Partia Niemieckiego Stanu Średniego 196 (strata 82%); trzy pozostałe mniejsze partie regionalne również odnotowały straty.

W kolejnych wyborach do parlamentu, S marca 1933 roku, narodowi socjaliści

uzyskali 43,9 % mandatów w skali całych Niemiec. Większość parlamentarną utworzyli oni wówczas z posłami niemiecko-narodowymi. Reichstag zdominowany przez narodowych socjalistów podjął 31 marca 1933 roku uchwałę o ujednoliceniu krajów z Rzeszą. Punkt 12 tej uchwały stanowił, że wszystkie ciała przedstawicielskie na szczeblu powiatowym, miejskim i gminnym zostają rozwiązane. W to miejsce

uchwała nakazywała powołanie nowych ciał kolegialnych, proporcjonalnie do wy- ników wyborów do Reichstagu z S marca 1933 roku (prawa do wystawienia swojej reprezentacji pozbawieni zostali jednak komuniści). W zgromadzeniu miejskim

powołanym w kwietniu na mocy powyższej uchwały naziści posiadali większość

mandatów. Niedługo później działalność partii politycznych poza NSDAP została całkowicie zakazana i nic już nawet formalnie nie ograniczało władzy nazistów w

mieście.

Powiat szprotawski posiadał sieć NSDAP, w skład której wchodziła Miejscowa Grupa Żagań. W 1937 roku kierował nią Ortsgruppenleiter Bruno Pottag, a od 1938 roku kierownikiem był Ortsgruppenflihrer Koch. Funkcjonowały też żagańskie

przybudówki NSDAP - SA Sturmbann II/41 ze Sturmbannflihrerem Nikolausem na czele oraz SS Sturm 12/70, kierowane przez Obersturmflihrera Friedricha Kaluschke.

W czasach faszystowskich zmieniła się także osoba burmistrza Żagania. W latach 1933-1937 funkcjonował burmistrz komisaryczny Rath. W latach 1937-1942 funkcję tę sprawował Hermann Waesch. W końcowej fazie wojny burmistrzem Żagania był Erwin Pohl, czynny członek SS.

(7)

Zagań w dwud=iestoleciu międ=ywojennym 175 Życie religijne

Na terenie Żagania swoje świątynie posiadali wyznawcy religii protestanckiej, katolickiej i mojżeszowej. Czynny był kościół ewangelicki, kościół staroluterański, cztery katolickie i synagoga.

Najliczniejszą grupę stanowili wyznawcy Kościoła ewangelickiego. Do diecezji

żagańskiej, obejmującej powiat żagański należało w 1927 roku jedenaście gmin

kościelnych i parafii z ogólną liczbą 44 000 wiernych. Superintendentem Kościoła

ewangelickiego w Żaganiu był wówczas pastor Julius Wohlfahrt. W parafii żagań

skiej, obejmującej miasto i okoliczne wioski, było 19 134 członków Kościoła ewangelickiego. Oprócz pastora J. Wohlfahrta posługi kościelne w parafii wykonywali pastorzy Max Kruger, Karl Janssen i dr Samuel Geller.

Kościół katolicki w powiecie żagańskim w 1927 roku posiadał piętnaście parafii, z których dziesięć należało do dekanatu żagańskiego, trzy do dekanatu żarskiego

i po jednej do dekanatów kożuchowskiego i zielonogórskiego. Do parafii żagańskiej należały cztery kościoły. Liczba wiernych w 1927 roku wynosiła 4100 osób. Funkcję

proboszcza sprawował Georg Lompa, kapelanem był Georg Buchali.

Gmina żydowska dysponowała własną synagogą i cmentarzem. Liczba wiernych wyznania mojżeszowego w Żaganiu nie była duża. Według danych z 1905 roku w mieście było wówczas 113 Żydów. Zarząd Gminy stanowili w 1929 roku kupcy Leo Rothgiesser, Fritz Hesse i Kurt Schindler. W 1938 roku, podobnie jak w innych miastach niemieckich, synagoga żagańska została zniszczona.

Życie społeczne miasta

Pierwsze lata po zakończeniu I wojny światowej upłynęły w mieście pod znakiem trudności aprowizacyjnych i mieszkaniowych. W lutym 1919 roku Żagań był wi-

downią niecodziennej manifestacji, nazwanej maślaną. Obniżenie tygodniowej racji

masła z 30 do 20 gramów zmobilizowało żagańskie robotnice do reakcji. Sformo-

wały one pochód i udały się pod budynek Wydziału Powiatowego, gdzie paktowały

ze starostą. Starosta nie tylko przywrócił poprzednie racje żywnościowe, ale prze-

znaczył dodatkowo po 10 gramów słoniny na osobę tygodniowo.

Problemem najmocniej absorbującym radę miejską była sytuacja mieszkanio- wa. Duże zaległości w budownictwie wynikały ze wstrzymania budownictwa mieszkaniowego w czasie wojny. By rozładować ten problem, w lutym 1920 roku magistrat wystąpił z inicjatywą budowy trzech domów wielorodzinnych. Dwa z nich

miały być wybudowane przy obecnej ul. M. Konopnickiej. Przy tej samej ulicy za- planowany został zakup działek budowlanych pod osiedle mieszkaniowe z 40 do- mami czterorodzinnymi. Budową miało się zająć specjalnie powołane w tym celu Towarzystwo Budowy Osiedli. Fundusze na budowę i zakup terenów budowlanych

miały być zapewnione z pożyczki, wpływów z kasy oszczędności, bieżących podat- ków i nowego podatku od wynajmowanych lokali.

(8)

Zbigniew Bujkiewicz

W maju 1920 roku władze miejskie udostępniły lokal kasy miejskiej Związkowi

Wierni dla Górnego śląska. Związek zbierał środki na wsparcie działań Niemców na Górnym Śląsku. Miasto postanowiło także dotować działalność Związku Frauen- wohl, który chciał wysłać w czasie wakacji 60-80 dzieci na wypoczynek na wieś (ze-

brał na ten cel 2000 marek).

Rok 1923 w pracach zgromadzenia miejskiego zdominowany został przez problem szalejącej w Niemczech inflacji. Skokowo rosły ceny usług świadczonych przez

zakłady miejskie. W styczniu 1923 roku opłata za gaz wynosiła 160 marek za m3, a za prąd300marek za kilowat. W czerwcu cena gazu wzrosła do 1700 marek za m3, a

prądu do 2600 marek za kilowat. Rosły także ceny leczenia szpitalnego. W marcu opieka dzienna na jedną osobę w pierwszej klasie wynosiła 7100 marek, w drugiej klasie 5400 marek i w trzeciej 2600 marek.

Magistrat wydał l mln marek na zakup pościeli do szpitala, 1,5 mln na zakup

ławek szkolnych oraz l mln na zasadzenie lip przy ulicach Kożuchowskiej i Nowo- gródzkiej. W tym czasie podatek od psów wzrósł do 2400 marek. Wzrosły również

wydatki na opiekę społeczną. Magistrat postanowił wygospodarować S mln marek na ten cel z dochodów pochodzących z gospodarki leśnej. Część tej sumy miała być

przeznaczona na obniżenie cen mleka. Dodatkowo na ten cel miasto otrzymało

535 000 marek od Ministra Opieki Społecznej. W następnej kolejności magistrat

zajmował się zdobyciem środków na zakup materiałów opałowych dla ubogich. W lutym 1923 roku dwie firmy włókiennicze, Wohlspinnerei u. Weberei oraz Low u.

Beer zadeklarowały miastu pomoc w rozwoju budownictwa mieszkaniowego poprzez udzielenie pożyczki na ten cel.

Wielka inflacja pochłonęła również wkłady oszczędnościowe Kas Oszczęd

ności, Powiatowej i Miejskiej. Miejska Kasa Oszczęędności funkcjonowała od 1843 roku i była jedną z najstarszych kas oszczędności na śląsku. Powiatowa Kasa

Oszczędności powstała w 1890 roku. Do wybuchu I wojny światowej zgromadziła

ona wkłady oszczędnościowe w wysokości 2,5 mln marek. Po opanowaniu wielkiej inflacji jej wkłady warte były 595 nowych marek (Reichsmark). W ciągu trzech lat stabilizacji marki w końcu 1926 roku poziom wkładów został odbudowany do l mln marek. Kasa wydała do tego czasu 2770 książeczek oszczędnościowych.

W styczniu 1923 roku odbyła się niecodzienna uroczystość w Ratuszu.

Przewodniczący rady miejskiej Wilhelm Berthołd obchodził 25. rocznicę sprawo- wania tej funkcji i 35. rocznicę udziału w pracach rady miejskiej. Z tej okazji zebrały się w ratuszu stowarzyszenia miejskie. Rada nadała W. l}ertholdowi prawa honorowego obywatela miasta, a burmistrz dr Kolbe wręczył mu list gratulacyjny.

Z powodu konfliktu w Zagłębiu Ruhry spowodowanego niewywiązywaniem się

Niemiec ze spłaty reparacji wojennych w kwietniu 1923 roku w Żaganiu pojawili się uciekinierzy. Francusko-belgijska okupacja Zagłębia Ruhry rozpoczęła się w styczniu 1923 roku. Niemcy odpowiedzieli biernym oporem. Nawoływano do bojkotu rozporządzeń władz okupacyjnych. Na opornych Francuzi nakładali kary

(9)

Żagań w dwudziestoleciu międzywojennym 177 pieniężne, potem masowo wysiedlali ich poza strefę okupowaną. W Żaganiu punkt opieki społecznej przygotował odzież i miejsca w Domu Powiatowym dla dwudziestu uciekinierów. Jednocześnie wszystkie organizacje gospodarcze i liczne rodziny w powiecie żagańskim podjęły przygotowania do przyjęcia tysiąca dzieci z

Zagłębia Ruhry. Dla uciekinierów przygotowano także miejsca w obozie Zielona Dolinka, zajętym do tej pory przez dziesięć rodzin niemieckich z Wielkopolski.

W 1923 roku zaszły też dwa ważne wydarzenia w dziejach żagańskiej oświaty.

Tutejsze Seminarium Nauczycielskie, które powstało w 1873 roku, obchodziło swoje 50-lecie. Początkowo mieściło się ono w ratuszu, później przeniesione zostało do nowego budynku przy obecnej ul. Wojska Polskiego, gdzie mieści się Szkoła

Podstawowa nr 2. Z okazji rocznicy zorganizowany został zjazd absolwentów instytutu. N a 48 kursach instytut wykształcił 1233 nauczycieli. Szkołą kierował w 1923 roku prof. dr Schliebitz. W ciągu pięćdziesięciu lat nauczanie prowadziło 55 nauczycieli, wśród nich zasłużony nauczyciel seminaryjny Springer z 41-letnim

stażem zawodowym. Jednak w 1925 roku Seminarium Nauczycielskie rozwiązano, a w budynku po nim ulokowana została Szkoła Dokształcająca dla Dziewcząt.

Drugim ważnym wydarzeniem oświatowym było oddanie w lipcu 1923 r. do

użytku szkoły Pestalozzischule (obecnie Liceum Ogólnokształcące przy placu Orląt

Lwowskich). Szkoła miała być wybudowana już w 1914 roku, z uwagi jednak na

wojnę budowy wówczas nie podjęto. Pierwszym rektorem został nauczyciel Karl

Westphal. .

W 1929 roku Żagań posiadał jedenaście szkół średnich, zawodowych i elemen- tarnych. Najwyżej notowane było Gimnazjum Państwowe pod kierownictwem rektora dra Schleifera. Grono pedagogiczne współtworzyli m.in. nauczyciele: prof.

Weinrich, prof. Mobius, prof. Klimke, Schonfeld, Bohmann, dr Hanke, €onrad, Friedrich. Drugą szkołą państwową była Średnia Szkoła Dokształcająca dla Dziew-

cząt pod dyrekcją profesorki Roos. Następne w kolejności to Liceum MiejsJ<ie kierowane przez Rothe, Średnia Szkoła Chłopięca z rektorem Karlem Westphalem,

Szkoła Rolnicza działająca pod patronatem Dolnośląskiej Izby Rolniczej, Przemy-

słowa Szkoła Zawodowa założona w 1881 roku i kierowana przez kanrektora Stan- dau, Kupiecka Szkoła Zawodowa kierowana przez nauczyciela Koniga. Oprócz tego w mieście działały cztery szkoły elementarne - jedna katolicka i trzy ewangelickie

W czerwcu 1924 roku Żagań gościł uczestników festynu śpiewaczego zorgani- zowanego przez Dolnośląski Związek Śpiewaczy. Współorganizatorem festynu było Żagańskie Towarzystwo Śpiewacze ,.Concordia". Wystąpiły wówczas 24 zespoły śpiewacze. 27 czerwca w parku odbył się koncert końcowy, w którym uczestniczyło

1200 śpiewaków. Grała orkiestra symfoniczna, a imprezę prowadził mistrz okręgo

wy chórów Armin Haag.

Imprezy śpiewacze miały w Żaganiu ugruntowaną pozycję. Świadczy o tym liczba towarzystw śpiewaczych, które tutaj funkcjonowały. W 1929 roku były to:

Towarzystwo Muzyczne prowadzone przez radcę szkolnego dra Hanke, Kościelny

(10)

Chór Ewangelicki prowadzony przez rektora Kuppe, Męskie Towarzystwo Śpiewa

cze "Borussia" prowadzone przez kupca Heuera, Męski Chór "Karpe'scher" prowadzony przez Richarda Wolfa, Męskie Towarzystwo Śpiewacze "Concordia" prowadzone przez handlowca Schulze, Męskie Towarzystwo Śpiewacze "Sangerlust" prowadzone. przez Georga Riedela i Towarzystwo Śpiewacze "Volkschor" prowadzone przez Friedricha Krause. W październiku 1929 roku Towarzystwo "Concordia" ob-

chodziło 50-lecie swego istnienia. Obchody uświetnione zostały okolicznościowym

koncertem z udziałem żagańskiej orkiestry miejskiej pod batutą dyrektora muzycz- nego Kuhna oraz mezzosopranistki Elise Schulze z Żagania.

Ożywioną działalność rozwinął w Żaganiu także teatr miejski - Scena Ludowa.

Jego początki związane były z inicjatywą dwóch osób, Thieme i Szalgo. Tuż po za-

kończeniu wojny zespół akrorski pod ich kierunkiem wystawiał sztuki teatralne w sali widowiskowej restauracji "Apollo" przy obecnym Placu Słowiańskim. Aktorzy

występowali na własny rachunek i ryzyko. Sponsorzy wyposażyli scenę w niezbędny sprzęt i oświetlenie.

Dzięki aktywności Szalgo podjęta została współpraca ze Sceną Ludową we Wrocławiu. Szalgo zorganizował w Żaganiu 14 lutego 1924 roku spotkanie kierow- nika Sceny Ludowej we Wrocławiu Eggersa z działaczami kulturalnymi z Żagania;

Eggers przedstawił plan utworzenia Żagańskiej Sceny Ludowej. Przewodniczącym Sceny Ludowej w Żaganiu wybrany został profesor Konnemann. W krótkim czasie scena przybrała ramy organizacyjne i skupiła w swoich szeregach ośmiuset członków. Przy organizacji sceny duże zasługi położył profesor gimnazjalny Sebulke. Scena Ludowa nawiązała współpracę z Głogowskim Teatrem Miejskim. W

międzyczasie Szalgo wyjechał z Żagania i objął kierownictwo teatru w Pile, a jego miejsce zajął osiadły w Żarach Phiłippi. Zawarł on z właścicielem lokalu "Apollo"

kontrakt na wystawianie widowisk i operetek. Z inicjatywy społecznej

zorganizowane zostało przy Scenie Ludowej Towarzystwo Sztuki Dramatycznej.

Jego celem było krzewienie kultury w Żaganiu i okolicy.

Scena Ludowa funkcjonowała bez większych kłopotów do 1928 roku, kiedy to sala "Apollo" została przebudowana na kino. W 1929 roku wyświetlony został w niej pierwszy w Żaganiu film dźwiękowy. Przez pewien czas Scena Ludowa nie miała

miejsca na prezentację swoich spektakli. Problem rozwiązano z końcem sezonu teatralnego 1928/29, przenosząc scenę do lokalu kinowego przy obecnej ul. X-lecia PL, a wynajęcie sali sfinansowały władze miejskie.

z

inicjatywy Towarzystwa Starożytności Żagańskich utworzone zostało Muzeum Regionalne z pierwszą prowizoryczną siedzibą w Średniej Szkole

Chłopięcej. Kierownikiem muzeum i przewodniczącym Towarzystwa był kanrektor R. Michael. W 1928 roku rozwiązane zostało więzienie dla kobiet mieszczące się w budynku dawnego seminarium przy ul. Gimnazjalnej. Pozyskany obiekt przeznaczony został na Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego i na muzeum. Muzeum Regionalne przeniosło się do niego w 1929 roku. Zgromadzone zbiory miały dużą

(11)

Żagań w dwudziestoleciu międzywojennym 179 wartość. Były tam znaleziska z czasów prehistorycznych, narzędzia domowe, cenne meble, jak np. bogato zdobiona szafa pierwszego burmistrza Żagania, a także zbiory broni, monety, obrazy, czternastowieczne dokumenty, kroniki i listy. Za szczególnie cenne eksponaty uważano kufle do piwa cechu sukienników żagańskich.

Sympatycy sportu w Żaganiu byli zorganizowani w kilku klubach.

Największym było Żagańskie Towarzystwo Sportowe. W 1929 roku kierował nim kupiec Pottag. Klub posiadał cztery sekcje: piłkarską, lekkiej atletyki, tenisa i

pływacką. Oprócz tego funkcjonowało Zrzeszenie Sportowe "Komet", Towarzystwo Gier Ruchowych, Deutsche Jugendkraft, Rowerowy Klub Sportowy i przejawiający dużą aktywność Żagański Klub Motorowy kierowany przez Willi Siegmunda. W

październiku 1929 roku Klubowi Motorowemu udało się zaprosić do Żagania

bohatera przelotów nad oceanem, lotnika kapitana Herrmanna Kohla.

Życie gospodarcze

Dominującą pozycję w życiu gospodarczym Żagania zajmował przemysł włókienni

czy. Tradycje włókiennictwa sięgały tutaj XIII wieku. Pod panowaniem Piastów

żagańskich rozwinęło się rzemiosło sukiennicze. W czasach księcia Konrada Gło

gowskiego i księcia Przemysława zostali sprowadzeni do Żagania sukiennicy z Miśni i z Turyngii. W 1796 roku w Żaganiu było jeszcze 123 sukienników, którzy pracowali na stu warsztatach tkackich, produkując 5367 sztuk sukna.

Na początku XIX wieku rzemiosło włókiennicze w Żaganiu przeżywało kryzys, spowodowany głównie zamknięciem dla śląskiego sukna granicy z Rosją. Był to

także okres powstawania pierwszych, jeszcze niewielkich zakładów przemysłowych branży włókienniczej. W 1806 roku uruchomiona została w Żaganiu pierwsza maszyna przędzalnicza na 50 wrzecion, a w 1810 roku pracowała już pierwsza maszyna do gremplowania wełny.

Geneza fabryki włókienniczej Gerbera sięgała początków lat trzydziestych XIX wieku. Firma założona przez Augusta Gerbera powstała w 1832 roku. Do okresu

międzywojennego zakład znacznie się rozbudował, a w 1924 roku przekształcił się w

spółkę komandytową Gerber & Sohn. Firma mieściła się przy obecnej ul. Dworcowej i zdobyła sobie uznanie w świecie dzięki produkcji delikatnego sukna w najlepszym gatunku.

W 1842 roku powstała nad Czerną fabryka przędzalnicza z apreturą Bartholda.

Otworzyła ona nowy okres w dziejach żagańskiego sukiennictwa. Był to wówczas największy zakład przemysłowy w Żaganiu, przerabiający tygodniowo 150 cetnarów wełny. Prawdziwy przełom w zakresie produkcji włókienniczej nastąpił w Żaganiu w końcu lat siedemdziesiątych XIX wieku, gdy powstały dwa duże zakłady przemy-

słowe, z których jeden założyli Anglicy, a drugi był filią austriackiej firmy Mos. Law Beer.

Fabryka angielska - Saganer Wołlspinnerei und Weberei - zlokalizowana

została przy obecnej ul. Fabrycznej. Wybudował ją Karl Schneller, który następnie

(12)

sprzedał ją Fryderykowi Forsterowi z Zielonej Góry. Rodzina Forsterów popadła

jednak w trudności finansowe w czasie kryzysu gospodarczego w 1873 roku i zban-

krutowała, a zakład został wykupiony przez kapitał angielski Berensona i Oldroyda.

Napływ kapitału angielskiego do Niemiec związany był w tym czasie z ustanowie- niem wysokich ceł protekcyjnych na wyroby włókiennicze. Chcąc utrzymać dotych- czasowy rynek zbytu, Anglicy przenosili produkcję swoich zakładów do Niemiec.

Oprócz zakładu w Żaganiu Oldroyd zainwestował również swój kapitał w zakłady włókiennicze w Zielonej Górze. W 1889 roku zakład w Żaganiu został przekształco

ny w spółkę akcyjną. W latach 1922-1923 przeżywał trudności ekonomiczne i dzięki połączeniu z Vereinigte Markische Tuchfabriken A.G. w Berlinie uniknął likwidacji.

Reorganizacja i nowe inwestycje spowodowały, że zakład stanął na wysokim po- ziomie rozwoju technicznego (1500 wrzecion różnego rodzaju i 210 maszyn tkackich). Produkowano tu tanie tkaniny ubraniowe, tkaniny mundurowe i tkaninę ulsterską. Produkcja była zbywana głównie w Niemczech, a ponadto w Szwecji, Norwegii, Finlandii, Holandii, Syrii i Turcji.

Zakłady Mos. Low Beer powstały w 1878 roku jako filia firmy austriackiej. Zlo- kalizowane zostały początkowo na wyspie przy obecnej ul. 2 Armii WP w byłej kuź

ni do obróbki miedzi. Zakłady rozbudowały się następnie w latach osiemdziesiątych

i dziewięćdziesiątych XIX wieku przy ul. Dworcowej. Posiadały własne siłownie

elektryczne, wodną i parową. Po rozbudowie przędzalnia dysponowała 22 tys. wrzecion, a tkalnia 622 maszynami tkackimi. Firma zajmowała około 11 ha powierzchni.

Produkowała materiały dla przemysłu konfekcyjnego, w tym także najlepszej jako-

ści tkaniny ubraniowe. 2/3 produkcji zbywano w Niemczech, a 1/3 przeznaczona

była na eksport do krajów europejskich.

W Żaganiu funkcjonowały ponadto w okresie międzywojennym mniejsze za-

kłady włókiennicze: Wilhelm Baerthold, Wilhelm Lienig i Verein-Tuchfabrik Sagan.

Żagań był także ośrodkiem przemysłu papierniczego. Tradycja tego przemysłu sięgała XVII wieku. W 1669 roku wzniesiona została tu pierwsza papiernia. Prze-

chodziła ona różne koleje losu. W 1776 została spalona, po czym odbudowana w 1788 roku przez J. G. Altmana. W 1916 jej właścicielem był Willy Tamaschke, który

przyczynił się do jej modernizacji. Zakład dysponował własną siłownią o mocy 1200 KM. Wytwarzano papier pergaminowy, papier do pisania, papier dla przemysłu

cementowego i wapienniczego, produkowano także na miejscu worki na cement i wapno.

Z innych żagańskich zakładów przemysłowych dużą renomę na śląsku osią

gnęła firma Robert Bessel i syn zajmująca się wyrobem broni, założona w 1843 roku przez F. W. Heidera. Funkcjonowały ponadto: cegielnia Alemania Vereinigte Ton- werke A.G., odlewnia metali Morgenstern, olejarnia, pięć mleczarni i wytwórni sera, trzy wytwórnie pantofli i dwie fabryki maszyn.

Na początku XX wieku powiat żagański został zelektryfikowany. Początkowo

dostawy prądu dla północnej części Dolnego Śląska realizowane były przez spółkę

(13)

...

Żagań H' dwud:::iestoleciu międ:::ywojennym 181 Lohser Werke Kunzendorf Nieder Lausitz. Także władze powiatu żagańskiego za-

warły z tą spółką porozumienie na dostawy energii elektrycznej. W latach 1913- 1914 do tego przedsięwzięcia przyłączyły się powiaty kożuchowski i szprotawski.

Elektryfikacja regionu przerwana została przez wojnę. Po jej zakończeniu wymie- nione trzy powiaty utworzyły KELG - Komunalną Spółkę Dostaw Energii Elektrycz- nej (Komunale ElektriziHits Lieferungs Gesellschaft A.G. Sagan) z siedzibą w Żaga

niu. Spółka dysponowała 800 km sieci dosyłowej, w tym 50 km z napięciem 60 tys.

wolt i 750 km z napięciem 20 tys. wolt. Głównym dostarczycielem energii elektrycznej dla spółki stała się elektrownia cieplna Trettendorf koło Sprembergu. W 1924 roku oddana została do użytku elektrownia wodna w Gryżycy podporządkowana spółce KELG. Cała sieć spółki obsługiwała w 1934 roku siedem miast, 27 spółek i gmin, 90 majątków, 104 zakłady przemysłowe oraz 68 wsi.

Dużym przedsięwzięciem gospodarczym było do początków lat trzydziestych lenno tronowe w Żaganiu pozostające w rękach Talleyrandów. Na podstawie prawa z 22 kwietnia 1930 roku wszystkie dobra lenne zostały rozwiązane (proces ten miał się zakończyć do 1935 roku), w posiadaniu Talleyrandów pozostał jednak duży ma-

jątek leśny. Po śmierci Howarda Talleyranda w 1929 roku właścicielem został ksią

żę Boson Talleyrand w Paryżu. Jego majątek liczył w 1938 roku 23 004 ha, z czego 20 214 ha stanowiły lasy, a 2451 ha grunty rolne. Ponadto do dóbr Talleyrandów nale-

żał Tartak Karliki, elektrownia wodna na Bobrze w parku książęcym i kilka gorzel- ni.

Liczba zatrudnionych w Żaganiu w rozbiciu na grupy zawodowe w 1933 roku

Grupa zawodowa Liczba zatrudnionych

Rolnictwo, ogrodnictwo 433

Gospodarka leśna, rybołówstwo 36

Górnictwo, torfiernie n

Przemysł kamieniarski i ziemny 100

Przemysł metalowy 141

Przemysł budowv maszyn, kotłów, aparatów i środków transportu 105

Przemysł elektrotechniczny (instalacje elektryczne) 48

Mechanika precyzyjna 24

Przemysł chemiczny 24

Przemysłtekstylny 2222

Przemysł papierniczy 142

Drukarstwo 56

Przemysł wyrobów skórzanych 30

Przemysł kauczukowY i azbestowY 3

Przemysł drzewny 187

Przemysł wyrobu instrumentów muzycznych i zabawek l

Przemysł spożywczy 483

(14)

Przemysł odzieżowy 428

Przemysł budowlany 592

Pozyskanie i zaopatrzenie w wodę, gaz i elektryczność 128

Zarobkowanie bez stałej posady 17

Handel 1060

Bankowość i ubezpieczenia 137

Poczta i kolej 634

Komunikacja (bez poczty i kolei) 71

Hotele i gospody 237

Administracja, Wehrmacht, Kościół, nauka i wychowanie 853

Służba zdrowia i higiena 254

Opieka społeczna 62

Teatr, kino, radio, muzyka, zajęcia sportowe 96

Zarobkowanie bez stałej posady 17

Jak wynika z powyższego zestawienia, w życiu gospodarczym Żagania najwięk

sze znaczenie miały przemysł i rzemiosło, które łącznie obejmowały w 1933 roku 4742 osoby czynne zawodowo. Jednocześnie w przemyśle panowało najwyższe bezrobocie, gdyż 95 urzędników i 1431 robotników pozostawało bez pracy. Drugie miejsce pod względem wielkości zatrudnienia zajmowały handel i komunikacja.

Działy te skupiały 2139 osób zawodowo czynnych. Bezrobocie w tym dziale objęło

261 osób. W dalszej kolejności znajdowały się administracja i służba domowa, a

najmniejszą grupę osób zawodowo czynnych stanowili rolnicy.

Problem bezrobocia został rozwiązany do 1939 roku w ramach realizowanego przez władze nazistowskie programu intensywnych zbrojeń oraz realizacji robót publicznych. W żagańskich zakładach włókienniczych wzrósł popyt na tkaniny dla wojska, a w ślad za tym wzrosło zatrudnienie. Przy Szosie Żarskiej prowadzona była rozległa budowa kompleksu koszar i poligonu wojsk pancernych.

Literatura i źródła

ADRESBUCH fiir die Stad t Sagan [1929, 1937]

BILDER aus Niederschlesien, Breslau 1935.

HEIMATKALENDER fiir den Kreis Sagan [1927].

SAGAN die schone Boberstadt, Sagan [b.d.].

STA TISTIK des Deutschen Reichs, t. 454.7, Berufszahlung Provinz Niederschlesien, Berlin 1936.

CZAPLIŃSKI W., GALOS A., KORT A W., Historia Niemiec, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.

GŁOGÓW. Zarys historii miasta, Wrocław-Głogów 1994.

"Saganer Tageblatt"

"Griinberger Tageblatt"

(15)

Żagań w dwudziestoleciu międ:ywojennym Zbigniew Bujkiewicz

ŻAGAŃ IN DER ZWISCHENKRIEGSZEIT (1918-1939) Zusammenfassung

183

Die Geschichte von Żagań (Sagan) der Zwischenkriegszeit wurde in dem vorliegenden Beitrag in 6 Teilen umfał3t. Im ersten Teil wurde die allgemeine raumliche und demographische Entwicklung Sagans sowie die Rolle der Stadt ais des Zentrums der Administration darge- stelit Der 2. Teil, indem die Revolutionsereignisse 1918, dann die Proben der Griindung von Wehrformationen gegen die polnischen Aufstande sowie die Evakuierung des Gefangenenla- gers gezeigt wurden, betrifft die Rolle des Miłitars im Leben der Stadt. Am Ende wurde die Saganer Garnison beschireben. Der 3. Teil wurde dem politischen Leben und den kommuna- len Wahlen gwidmet. In diesem Teil wurden a uf Grund der statistischen Daten das Verhaltnis der Stadtbewohner zu den połitischen Hauptparteien, die Teilnahme an Wahlen zu der Stadt- versammlung und die Machtiibernahme von den Nazis charakterisiert. In dem nachsten Teil stellte man die konfessionellen Verhaltnisse kurz dar, die sich auf die Existenz der drei Kir- chen (evangelisch, katholisch und israelitisch), stiitzten. Danach wurde das gesellschaftliche Leben der Stadt dargestellt, welche die Schwierigkeiten bewaltigen solłte, die mit Kriegsende und groł3er Inflation verbunden waren, sowie die Entwicklung des Bildungswesens, der Kul- tur (Stadttheater, Kino, Museum, Musikleben) und des Sports betrafen. Der letzte Teil des Beitrags ist der Charakteristik des wirtschaftlichen Lebens in Sagan gewidmet. Diese Cha- rakteristik umfał3t die Entwicklung der Textil- und Papierindustrie, Elektrifizierung und die wirtschaftliche Bedeutung des Vermogens von Talleyrands. In der Zusammenfassung wurde eine Analyse der beruflichen Struktur der Stadtbewohner durchgefiihrt. Da keine Archivdo- kumente iiber Geschichte Sagans aus dieser Zeit erhalten geblieben sind, bilden die lokale presse, statistische Verlage, Kalender, Adrefibiicher und gelegentliche VerOffentlichungen eine Quelłengrundlage dieses Beitrags.