Rozprawa główna 1. Jawność rozprawy
Jawność postępowania sądowego jest istotnym elementem rzetelnego procesu karnego w państwach demokratycznych. Gwarancja jawnego postępowania została ujęta w art. 14 ust.
1 MPPOiP, art. 6 EKPC oraz art. 45 Konstytucji RP. Jawność rozprawy uregulowana została w Rozdział 42 KPK. Natomiast jawność posiedzeń unormowana została w art. 95b KPK.
Posiedzenia, co do zasady są niejawne, w przeciwieństwie do rozprawy, która jest jawna wewnętrznie i zewnętrznie.
Rozprawa odbywa się jawnie (art. 355 KPK). Ograniczenia jawności określa ustawa.
Chodzi tu o jawność zewnętrzną, dotyczącą dostępu publiczności do rozprawy. Jawność rozprawy jest kardynalną wartością procesu karnego (procesu sądowego), gdyż pozwala na realizację wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, pod kontrolą opinii publicznej.
Postępowanie sądowe prowadzone jawnie pozwala na kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa, ma istotne znaczenie wychowawcze, może przekonywać, że przestępstwo nie popłaca. Publiczność ma możliwość oceny wyroku przez pryzmat dowodów przeprowadzonych w czasie przewodu sądowego i społecznego poczucia sprawiedliwości.
Jawne postępowanie karne stanowi też realizację prawa do informacji wynikającego z art. 61 Konstytucji RP.
Jawność rozprawy pociąga za sobą też ujemne następstwa, gdyż mogą zostać naruszone interesy uczestników procesu, np. przez publiczne ujawnienie faktów ze sfery życia prywatnego, a nawet intymnego świadka lub pokrzywdzonego. Jawność wiąże się z presją wywołaną oczekiwaniami społecznymi lub obawą dotyczącą negatywnej oceny zachowania oskarżonego lub świadków przez osoby znające uczestników procesu. Jawna rozprawa może spowodować ujawnienie informacji niejawnych stanowiących tajemnicę zawodową lub służbową. Z tego względu jawność zewnętrzna rozprawy jest limitowana przez możliwość, a niekiedy obowiązek jej wyłączenia.
Wyłączenie jawności rozprawy następuje:
1) z mocy prawa całości lub części rozprawy;
2) z mocy postanowienia sądu:
a) obligatoryjnie całości lub części rozprawy, b) fakultatywnie całości lub części rozprawy.
Z mocy prawa niejawna jest rozprawa, która dotyczy:
1) sprawy z wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego (art. 359 pkt 1 KPK);
2) sprawy o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie (art. 359 pkt 2 KPK);
3) w części dotyczącej odczytywania zeznań świadka incognito (art. 393 § 4 KPK).
Sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części:
1) na czas przesłuchania osoby, która zeznaje na okoliczności dotyczące informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” oraz „zastrzeżone” lun
„poufne”, z wyjątkiem, gdy zwolnienie z tajemnicy na podstawie przepisów ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia (art. 40 ust. 2 pkt 4, art. 40 ust. 3 ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz art. 14 ust. 2 pkt 3 lub art. 14 ust. 3 ustawy z 6.11.2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (art. 181 § 1 KPK).;
2) na czas ujawniania dokumentów, które zawierają informacje niejawne lub tajemnicą zawodową (art. 226 w zw. z art. 181 § 1 KPK);
3) na czas przesłuchania świadka koronnego na jego wniosek (art. 13 ust. 1 u.ś.k.).
Sąd może wyłączyć jawności rozprawy w całości albo w części:
1) na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie (art. 360 § 1 pkt 3 KPK);
2) jeżeli jawność mogłaby (art. 360 § 1 pkt 1 lit. a–d KPK):
a) wywołać zakłócenie spokoju publicznego, b) obrażać dobre obyczaje,
c) ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,
d) naruszyć ważny interes prywatny;
3) jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni;
4) na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat;
5) na żądanie świadka, jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić na hańbę jego osobę lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2 KPK).
Wątpliwości budzi uregulowanie zawarte w art. 360 § 2 KPK, mocą którego, jeżeli prokurator sprzeciwi się wyłączeniu jawności, rozprawa odbywa się jawnie. W takim wypadku, prokurator na rozprawie głównej rozstrzyga o kolizji pomiędzy jawnością zewnętrzną rozprawy a wartościami wymienionymi w art. 360§1 KPK. Stanowiskiem prokuratora sąd jest związany; sąd staje się tutaj wykonawca decyzji prokuratora. Prokurator przejmuje więc kompetencje sądu dotyczące jawnego albo niejawnego rozpoznania sprawy,
gdy jawność rozprawy stanowi element rzetelnego procesu sądowego oraz wartość podlegającą ochronie na gruncie Konstytucji RP, EKPC i MPPOiP. Z tego względu treść przepisu musi być odczytywana za pomocą wykładni prokonstytucyjnej. Taka wykładnia prowadzi do zanegowania skutku sprzeciwu wyrażonego przez prokuratora, a zatem braku mocy wiążącej sąd.
Omawiane uregulowanie zostało wprowadzone ustawą zmieniającą KPK z 10.06.2016 r. Zostało ono ocenione negatywnie, albowiem uniknięcie ewentualnych negatywnych skutków jawnej rozprawy nie będzie zależało od decyzji niezawisłego sądu, lecz od woli prokuratora, która nie podlega kontroli. Krytykując w literaturze takie rozwiązanie, słusznie wskazuje się, że decyzja o istotnych interesach procesowych uczestników postępowania nie będzie zależała od sądu, lecz od jednej ze stron zaangażowanych w spór. Wiąże się to z naruszeniem zasady równouprawnienia stron.
Z chwilą zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności, jeżeli o to wnosi strona lub sąd uzna to za potrzebne (art. 363 KPK). Pomimo wyłączenia jawności rozprawy mogą w niej brać udział:
1) osoby godne zaufania (art. 361 § 1 KPK);
2) osoby, którym przewodniczący składu orzekającego zezwolił na obecność na rozprawie (art. 361 § 3 KPK);
3) osoby powołane do kierowania sądami i nadzoru nad działalnością administracyjną sądów (art. 37 § 1 p.u.s.p.).
Przepisy regulujące jawność rozprawy nie dotyczą przebiegu narady i głosowania, które jest tajne, a zwolnienie od zachowania tajemnicy w tym zakresie jest niedopuszczalne (art. 108 § 1 KPK). Jednocześnie nie jest możliwe wyłączenie jawności ogłoszenia wyroku.
Jedynie w sytuacji, gdy jawność rozprawy wyłączono w całości lub w części, przytoczenie powodów wyroku może nastąpić z wyłączeniem jawności w całości lub w części (art. 364 § 1 i 2 KPK).
Uprawnienie do wskazania osób godnych zaufania dotyczy oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Każdy z tych podmiotów może wskazać po dwie osoby, które w razie wyłączenia jawności mogą być obecne na rozprawie, oprócz osób biorących udział w postępowaniu (art. 361 § 1 KPK). Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. Instytucji osób godnych zaufania nie stosuje się, jeżeli zachodzi obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne” oraz w trakcie odczytywania zeznań świadka incognito (art. 393 § 4 KPK). Przewodniczący składu
orzekającego ma obowiązek pouczyć obecnych uczestników rozprawy o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie prowadzonej z wyłączeniem jawności i uprzedza o skutkach niedopełnienia tego obowiązku (art. 362 KPK). Dotyczy to przede wszystkim odpowiedzialności wynikającej z naruszenia przepisu art. 241 § 2 k.k., a także w pewnych sytuacjach może dotyczyć regulacji art. 265 i 266 k.k.
Zgodnie z art. 356 § 1 KPK na rozprawie, oprócz osób biorących udział w postępowaniu mogą być obecne tylko osoby pełnoletnie oraz nieuzbrojone. Przewodniczący składu orzekającego może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom obowiązanym do noszenia broni (np. funkcjonariuszom policji). Nie mogą być obecne na rozprawie osoby znajdujące się w stanie nielicującym z powagą sądu (art. 356 § 3 KPK).
Jeżeli na sali rozpraw znajduje się osoba niespełniająca opisanych kryteriów, przewodniczący składu orzekającego powinien nakazać jej opuszczenie rozprawy. Na jego zarządzenie przysługuje odwołanie do całego składu orzekającego (art. 373 KPK).
Zgodnie z art. 357 § 1 KPK sąd zezwala przedstawicielom środków masowego przekazu na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy. W wyjątkowych wypadkach, gdy należy się obawiać, że obecność przedstawicieli środków masowego przekazu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka, przewodniczący może zarządzić opuszczenie sali rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu na czas przesłuchania danej osoby. Ponadto sąd zarządza opuszczenie sali rozprawy przez przedstawicieli środków masowego przekazu, którzy zakłócają przebieg rozprawy (art. 357 § 4 KPK). Jeżeli ze względów techniczno-organizacyjnych obecność przedstawicieli środków masowego przekazu utrudnia przebieg rozprawy, sąd ogranicza liczbę przedstawicieli środków masowego przekazu na sali rozprawy i wskazuje uprawnionych do dokonywania za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy według kolejności zgłoszeń lub na podstawie losowania (art. 357 § 3 KPK). Sąd może określić warunki udziału przedstawicieli radia, telewizji, filmu i prasy w rozprawie (np.
rozmieszczenie kamer). Postanowienie sądu jest niezaskarżalne.
Przebieg rozprawy może być utrwalony przez stronę za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk (art. 358 KPK). Zgodę na to wydaje sąd w formie postanowienia, jeżeli nie przemawia przeciw temu wzgląd na prawidłowość postępowania. Nie ma natomiast ograniczeń dotyczących możliwości sporządzania notatek z przebiegu rozprawy.
2. Udział oskarżonego w rozprawie głównej.
Oskarżony ma prawo do udziału w rozprawie (art. 374 § 1 KPK). Udział oskarżonego w rozprawie jest obowiązkowy, jeżeli:
1) przewodniczący lub sąd uznają jego obecność za obowiązkową (art. 374 § 1 zd. 2 KPK);
2) w sprawach o zbrodnie podczas czynności, o których mowa w art. 385 i 386 (art. 374
§ 1a KPK); dotyczy to rozpoczęcia przewodu sądowego oraz przesłuchania oskarżonego.
Przewodniczący może wydać zarządzenie w celu uniemożliwienia oskarżonemu wydalenia się z sądu przed zakończeniem rozprawy (art. 374 § 2 KPK). Natomiast, w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego, którego obecność jest obowiązkowa, przewodniczący zarządza jego natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie lub przerywa w tym celu rozprawę albo też sąd ją odracza. Na takie zarządzenie służy zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu (art. 382 w zw. z art. 376 § 1 zd. 3 KPK).
W niektórych przypadkach, gdy obecność oskarżonego na rozprawie jest obowiązkowa, istnieje możliwość prowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarżonego. Taka sytuacja występuje, jeżeli:
1) oskarżony, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, złożył już wyjaśnienia i opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego, wówczas sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu mimo nieobecności oskarżonego; sąd zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego, jeżeli uznaje jego obecność za niezbędną; na postanowienie w przedmiocie zatrzymania i przymusowego doprowadzenia przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu (art.
376 § 1 KPK);
2) oskarżony, którego obecność na rozprawie jest obowiązkowa, po złożeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia (art. 376 § 2 KPK);
3) na rozprawę odroczoną lub przerwaną nie stawił się współoskarżony, który usprawiedliwił swoje niestawiennictwo, wówczas sąd może prowadzić rozprawę w zakresie niedotyczącym bezpośrednio nieobecnego oskarżonego, jeżeli nie ograniczy to jego prawa do obrony (art. 376 § 3 KPK);
4) oskarżony wprawił się ze swojej winy w stan powodujący niezdolność do udziału w rozprawie lub w posiedzeniu. Wówczas sąd może postanowić o prowadzeniu postępowania mimo jego nieobecności, nawet jeżeli nie złożył jeszcze wyjaśnień (art.
377 § 1 KPK). Przed wydaniem postanowienia o prowadzeniu postępowania – mimo
nieobecności oskarżonego – sąd zapoznaje się ze świadectwem lekarza, który stwierdził stan takiej niezdolności, lub przesłuchuje go w charakterze biegłego. Stan powodujący niezdolność oskarżonego do udziału w rozprawie można stwierdzić także na podstawie badania niepołączonego z naruszeniem integralności ciała, przeprowadzonego za pomocą stosownego urządzenia;
5) oskarżony, który został zawiadomiony o terminie rozprawy oświadcza, że:
a) nie weźmie udziału w rozprawie,
b) uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę,
c) zawiadomiony o niej osobiście – nie stawia się na rozprawę bez usprawiedliwienia.
Zmiana Kodeksu postępowania karnego z 19.07.2019 r. umożliwiła prowadzenie postępowania pod nieobecność na rozprawie oskarżonego lub obrońcy, którzy zostali prawidłowo zawiadomieni o jej terminie. Przepis art. 378a § 1 KPK wskazuje na możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego, jeżeli oskarżony lub obrońca nie stawił się na rozprawę, będąc zawiadomiony o jej terminie, chociażby należycie usprawiedliwił swoją nieobecność. Przeprowadzenie tych czynności uzależnia się od wystąpienia szczególnie uzasadnionych wypadków. W takiej sytuacji można przesłuchać świadków, którzy stawili się na rozprawę, nawet jeżeli oskarżony nie złożył jeszcze wyjaśnień. Możliwość prowadzenia postępowania dowodowego podczas nieobecności oskarżonego należycie usprawiedliwionego narusza standard rzetelnego procesu sadowego.
Zgodnie z art. 378a § 3 KPK, jeżeli sąd przeprowadził postępowanie dowodowe podczas nieobecności oskarżonego lub obrońcy, oskarżony lub obrońca może najpóźniej na kolejnym terminie rozprawy, o którym był należycie zawiadomiony złożyć wniosek o uzupełniające przeprowadzenie dowodu przeprowadzonego podczas jego nieobecności.
Prawo do złożenia wniosku nie przysługuje, jeżeli okaże się, że nieobecność oskarżonego lub obrońcy na terminie rozprawy, na którym przeprowadzono postępowanie dowodowe na omawianej podstawie, była nieusprawiedliwiona. We wniosku o uzupełniające przeprowadzenie dowodu oskarżony lub obrońca ma obowiązek wykazać, że sposób przeprowadzenia dowodu podczas jego nieobecności naruszał gwarancje procesowe, w szczególności prawo do obrony (art. 378a § 3 KPK). Istotnego ograniczenia praw oskarżonego dokonała także zmiana przyznająca sądowi uprawnienie do wskazania terminu, po upływie którego strony tracą prawo do złożenia wniosku o uzupełniające przeprowadzenie dowodu przeprowadzonego podczas nieobecności oskarżonego lub obrońcy. Nie będzie też
dopuszczalne podnoszenie zarzutu naruszenia gwarancji procesowych, w szczególności prawa do obrony, wskutek przeprowadzenia dowodu podczas ich nieobecności (art. 378a § 4 KPK).
Sąd może czasowo wydalić oskarżonego i prowadzić w tym czasie postępowania pod jego nieobecność, gdy:
1) oskarżony mimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu – wówczas przewodniczący może wydalić go na pewien czas z sali rozprawy (art. 375 § 1 KPK);
zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący niezwłocznie informuje go o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów;
2) można się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zeznania świadka lub biegłego – wówczas przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową; zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący niezwłocznie informuje go o przebiegu rozprawy w czasie jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do dowodów przeprowadzonych w czasie jego nieobecności.
3. Udział obrońcy w rozprawie głównej.
Jeżeli w sprawie, w której oskarżony musi mieć obrońcę i korzysta z obrony z wyboru, obrońca lub oskarżony wypowiada stosunek obrończy, sąd, prezes sądu lub referendarz sądowy ustanawia obrońcę z urzędu, o ile oskarżony nie powołał obrońcy z wyboru. W razie potrzeby rozprawę przerywa się lub odracza. Natomiast w sprawie, w której oskarżony korzysta z obrońcy z urzędu, sąd na uzasadniony wniosek obrońcy lub oskarżonego zwalnia obrońcę z jego obowiązków i wyznacza oskarżonemu innego obrońcę z urzędu (art. 378 § 2 KPK). W obu przypadkach sąd podejmuje decyzję, czy dotychczasowy obrońca może bez uszczerbku dla prawa oskarżonego do obrony pełnić obowiązki do czasu podjęcia obrony przez nowego obrońcę.
Niestawiennictwo obrońcy na rozprawie głównej powoduje konieczność jej odroczenia, jeżeli występuje:
1) 1 obrona obligatoryjna;
2) obrona fakultatywna, a oskarżony nie wyrazi zgody na prowadzenie sprawy pod nieobecność obrońcy.
Gdy oskarżony ma więcej niż jednego obrońcę, czynność procesową można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z nich (art. 117a § 1 KPK).
Ta sama zasada dotyczy innych stron odnośnie do nieobecności pełnomocnika.
4. Uprawnienia i obowiązki przewodniczącego składu orzekającego.
Przewodniczący, już na etapie przygotowania do rozprawy głównej, wydaje pisemne zarządzenie o wyznaczeniu rozprawy głównej (art. 350 § 2 KPK) oraz zarządza sprowadzenie dowodów na rozprawę. Przewodniczący kieruje rozprawą i czuwa nad jej prawidłowym przebiegiem, bacząc, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy.
Uprawnienia przewodniczącego składu orzekającego składające się na kierowanie przebiegiem rozprawy obejmują w szczególności:
1) umożliwienie stronom wypowiedzenia się, co do każdej kwestii wymagającej rozstrzygnięcia (art. 367 KPK);
2) dopuszczenie dowodu, któremu nie sprzeciwiła się inna strona (art. 368 § 1 KPK);
3) kierowanie i czuwanie nad prawidłowością przesłuchania osobowych źródeł dowodowych (art. 370 § 1 i 4 KPK);
4) przedsięwzięcie środków zapobiegających porozumiewaniu się osób przesłuchanych z osobami, które jeszcze nie zostały przesłuchane (art. 371 § 2 KPK);
5) wydawanie zarządzeń niezbędnych do utrzymywania na sali sądowej spokoju i porządku (art. 372 KPK);
6) weryfikacje, czy wszystkie wezwane osoby stawiły się na rozprawę i czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy (art. 381 KPK);
7) zarządzenie opuszczenia sali rozpraw przez świadków oraz ewentualnie biegłych (art.
384 § 1 KPK);
8) informowanie o treści odpowiedzi na akt oskarżenia (art. 385 § 2 KPK);
9) pouczenie oskarżonego o przysługujących mu uprawnieniach (art. 386 § 1 i 2 KPK);
10) zarządzenie przerwy w rozprawie (art. 401 § 1 KPK);
11) zamknięcie przewodu sądowego, w sytuacji gdy sprawa jest dostatecznie wyjaśniona, a strony nie wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego (art. 405 KPK);
12) udzielenie głosu stronom (art. 406 § 1 KPK);
13) kierowanie przebiegiem narady i głosowania (art. 109 KPK);
14) odczytanie wyroku i pouczanie o sposobie, terminie i sposobie jego zaskarżenia (art.
418 § 1 KPK i art. 100 § 2 KPK).
5. Przebieg rozprawy głównej.
Rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy (art. 381 KPK). Polega ono na ogłoszeniu przystąpienia do rozpoczęcia danej sprawy. Następnie przewodniczący sprawdza, czy wszyscy wezwani stawili się oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy. W razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa oskarżonego, którego obecność jest obowiązkowa, przewodniczący zarządza jego natychmiastowe zatrzymanie i doprowadzenie lub przerywa w tym celu rozprawę albo też sąd ją odracza. Jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia, niestawiennictwo oskarżyciela publicznego na rozprawie nie tamuje jej toku. Przewodniczący lub sąd mogą jednak uznać obecność oskarżyciela publicznego za obowiązkową (art. 46 § 1 i 2 KPK).
Po sprawdzeniu obecności przewodniczący zarządza opuszczenie sali rozpraw przez świadków. Biegli pozostają na sali, jeżeli przewodniczący nie zarządzi inaczej (art. 384 § 1 KPK). Uprawniony do pozostania na sali rozpraw jest także pokrzywdzony, nawet jeśli ma składać zeznania jako świadek. W tym wypadku sąd przesłuchuje go w pierwszej kolejności.
Sąd, uznając to za celowe, może zobowiązać pokrzywdzonego do obecności na rozprawie lub jej części (art. 384 § 3 KPK).
Przewód sądowy rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia. Jeżeli w rozprawie nie bierze udziału oskarżyciel, przewodniczący dokonuje zwięzłego przedstawienia zarzutów oskarżenia. Gdy wniesiono odpowiedź na akt oskarżenia, przewodniczący informuje o jej treści. Po przedstawieniu zarzutów oskarżenia, jeżeli oskarżony bierze udział w rozprawie głównej, przewodniczący poucza go o:
1) prawie do składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania;
2) prawie do składania wniosków dowodowych i konsekwencjach nieskorzystania z tego uprawnienia.
Następnie przewodniczący składu orzekającego pyta oskarżonego, czy przyznaje się do zarzucanego mu czynu oraz czy chce złożyć wyjaśnienia i jakie. Jeżeli oskarżony chce złożyć wyjaśnienia, następuje jego przesłuchanie, po którym przewodniczący poucza go o prawie zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień, co do każdego dowodu. Czynności dotyczące pouczenia oskarżonego oraz jego przesłuchania dokonuje się odpowiednio do oskarżonego, który stawi się po raz pierwszy na kolejnej rozprawie głównej (art. 386 § 3 KPK).
Następnie przewodniczący zarządza postępowanie dowodowe w sprawie. Jeżeli pokrzywdzony po rozpoczęciu przewodu sądowego pozostaje na sali rozpraw, powinien być przesłuchany w pierwszej kolejności. Przy przesłuchaniu świadka nie powinni być obecni
świadkowie, którzy jeszcze nie zostali przesłuchani. Dowody na poparcie oskarżenia powinny być w miarę możności przeprowadzone przed dowodami służącymi do obrony. Wynika to z ciężaru dowodu będącego konsekwencją zasady domniemania niewinności. Przewodniczący umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu.
Jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom. Obrońcy oskarżonego i oskarżonemu przysługuje głos ostatni (art.
367 § 1 i 2 KPK).
Jeżeli jedna strona złożyła wniosek dowodowy, inna zaś strona się jemu nie sprzeciwia, decyzję o jego dopuszczeniu podejmuje przewodniczący składu orzekającego.
Oddalenie wniosku dowodowego oraz dopuszczenie dowodu, gdy sprzeciwia się temu strona, wymaga wydania przez sąd postanowienia.
Do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie głównej oskarżony może złożyć wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Wniosek może dotyczyć:
1) przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności;
2) wydania wyroku skazującego i wymierzenia oskarżonemu określonej kary lub środka karnego, orzeczenia przepadku lub środka kompensacyjnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego; wniosek może również dotyczyć wydania określonego rozstrzygnięcia w przedmiocie poniesienia kosztów procesu.
Sąd może uwzględnić rzeczony wniosek, jeżeli:
1) okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości;
2) cele postępowania zostaną osiągnięte pomimo nieprzeprowadzenia rozprawy w całości;
3) nie sprzeciwia się temu prokurator;
4) nie sprzeciwia się temu pokrzywdzony należycie powiadomiony o terminie rozprawy oraz pouczony o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego takiego wniosku.
Sąd może uzależnić uwzględnienie wniosku oskarżonego od dokonania w nim wskazanej przez siebie zmiany. Jeżeli sąd uzna to za celowe, ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. W razie złożenia prawidłowego wniosku postępowania dowodowego nie prowadzi się. Przed uwzględnieniem wniosku o wydanie wyroku skazującego sąd poucza oskarżonego o treści art.
447 § 5 KPK.
Redukcja postępowania dowodowego ma miejsce również w ramach tzw. skróconej rozprawy, o której mowa w art. 388 KPK. W takim wypadku, sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo:
1) za zgodą obecnych stron;
2) jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości.
Warunkiem skorzystania z omawianej instytucji jest przeprowadzenie istotnych dowodów poza wyjaśnieniami oskarżonego, np. zeznań pokrzywdzonego, dowodów z dokumentów. Przyznanie się oskarżonego nie może ograniczyć się do wypowiedzenia formuły „przyznaję się do winy”, bez złożenia wyjaśnień odnośnie do okoliczności popełnionego przestępstwa. Wyjaśnienia te powinny potwierdzić wszystkie elementy przestępstwa w wersji, jaką podał oskarżyciel.
W postępowaniu sądowym zasadą jest przeprowadzanie dowodów w sposób bezpośredni. Niekiedy dowód można przeprowadzić w sposób pośredni. Możliwe jest bowiem odczytanie wyjaśnień oskarżonego. Na rozprawie wolno odczytywać w odpowiednim zakresie protokoły wyjaśnień oskarżonego złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, jeżeli oskarżony:
1) nie stawił się na rozprawę;
2) odmawia wyjaśnień;
3) wyjaśnia odmiennie niż poprzednio;
4) oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta.
Po odczytaniu protokołu przewodniczący zwraca się do oskarżonego o wypowiedzenie się, co do jego treści i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności (art. 389 § 2 KPK). Na rozprawie wolno też odczytać wyjaśnienia współoskarżonego, który zmarł (art. 389 § 3 KPK).
Nie wolno zaś odczytywać złożonych przez oskarżonego zeznań, gdy występował w charakterze świadka. Odczytanie takich zeznań mogłoby prowadzić do złamania istotnego prawa oskarżonego do milczenia.
Zeznania świadków wolno odczytać, jeżeli:
1) świadek bezpodstawnie odmawia zeznań;
2) świadek zeznaje odmiennie niż poprzednio;
3) świadek oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta;
4) świadek przebywa za granicą;
5) nie można było świadkowi doręczyć wezwania;
6) świadek nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód;
7) przewodniczący zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 350a § 2 KPK;
8) świadek zmarł.
Wolno odczytywać w odpowiednim zakresie protokoły złożonych poprzednio przez świadka zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Po odczytaniu protokołu przewodniczący zwraca się do świadka o wypowiedzenie się, co do jego treści i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. Gdy w innej sprawie świadek jest współoskarżony o czyn zarzucany oskarżonemu, w prowadzonym postępowaniu wolno odczytywać protokoły złożonych poprzednio przez niego wyjaśnień w charakterze oskarżonego.
Wolno odczytywać na rozprawie głównej protokoły przesłuchania świadków i oskarżonych sporządzone w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna z obecnych stron się temu nie sprzeciwia. Jednocześnie sprzeciw strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą, nie stoi na przeszkodzie odczytania protokołu. Odczytaniu na rozprawie podlegają także zeznania świadka incognito (art. 393 § 4 KPK). Rozprawa jest wówczas niejawna.
Wolno odczytywać na rozprawie protokoły oględzin, przeszukania i zatrzymania rzeczy, opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji, dane o karalności, wyniki wywiadu środowiskowego oraz wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
Nie wolno jednak odczytywać notatek dotyczących czynności, z których wymagane jest sporządzenie protokołu. Należy też pamiętać o wynikającym z art. 174 KPK zakazie zastępowania dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.
Wolno odczytywać zawiadomienie o przestępstwie, chyba że zostało złożone do protokołu, o którym mowa w art. 304a KPK (wspólny protokół zawiadomienia o przestępstwie i przesłuchania w charakterze świadka). Mogą być odczytywane na rozprawie wszelkie dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym, w szczególności oświadczenia, publikacje, listy oraz notatki (art. 393 § 3 KPK).
Dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego odczytuje się na żądanie oskarżonego lub obrońcy. Po zmianie Kodeksu postępowania karnego ustawą z 19.07.2019 r., z chwilą zamknięcia przewodu sądowego ujawnione są bez odczytywania
wszystkie protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie, które nie zostały odczytane (art. 405 § 2 KPK). Do tych protokołów i dokumentów zalicza się:
1) wskazane przez oskarżyciela w akcie oskarżenia jako dowody, których przeprowadzenia na rozprawie głównej się on domaga, z wyjątkiem tych, co do których sąd oddalił wniosek dowodowy;
2) wskazane we wniosku dowodowym strony, który został uwzględniony;
3) dopuszczone przez sąd z urzędu.
O ujawnieniu bez odczytywania protokołów i dokumentów zamieszcza się wzmiankę w protokole rozprawy. Przepisy przyjmujące, że z mocy prawa z chwilą zamknięcia przewodu sądowego ujawnione są bez odczytywania wszystkie protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie, które nie zostały odczytane niewątpliwie służą przyspieszeniu i usprawnieniu postępowania. Cele te mają zostać osiągnięte przez rezygnację z dotychczasowego obowiązku odczytywania i ujawnienia dokumentów oraz protokołów.
Wymienione rozwiązania należy ocenić jednoznacznie krytycznie. Służą one wprowadzeniu do podstawy dowodowej rozstrzygnięcia o winie oskarżonego wszystkich dowodów wymienionych w akcie oskarżenia, bez weryfikacji ich dopuszczalności do procesu (art.
170§1 KPK). Jest to kolejna zmiana, która niweczy zasadę równouprawnienia stron w procesie karnym. Przepisy te ograniczają też realizacje celów zasady jawności zewnętrznej (jawności publiczności).
Rozpoznanie sprawy i rozstrzygnięcie o winie oskarżonego powinno nastąpić na pierwszym terminie rozprawy głównej. Od tej zasady ustawa wprowadza wyjątki w postaci przerwy i odroczenia rozprawy oraz odroczenia wydania wyroku. Przewodniczący może zarządzić przerwę w rozprawie w następujących przypadkach (art. 401 § 1 KPK):
1) w celu przygotowania przez strony wniosków dowodowych, 2) w celu sprowadzenia dowodu,
3) dla wypoczynku,
4) z innej ważnej przyczyny.
Każdorazowa przerwa w rozprawie może trwać nie dłużej niż 42 dni (art. 401 § 2 KPK), co stanowi rozwiązanie niemające nic wspólnego z celem przerwy. Jeżeli przewodniczący, zarządzając przerwę, oznaczy jednocześnie czas i miejsce dalszego ciągu rozprawy, osoby obecne na rozprawie przerwanej, których obecność była obowiązkowa, są obowiązane stawić się w nowym terminie bez wezwania (art. 402 § 1 KPK). W takiej sytuacji nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka, tłumacza, specjalisty, biegłego, obrońcy lub
pełnomocnika przy spełnieniu ustawowych przesłanek może się wiązać z możliwością nałożenia na taką osobę kary porządkowej (art. 402 § 1 w zw. z art. 285 KPK). Osoby uprawnione do stawiennictwa nie muszą być zawiadamiane o nowym terminie, nawet jeśli nie uczestniczyły w rozprawie przerwanej.
Rozprawę przerwaną prowadzi się po przerwie w dalszym ciągu, a od początku:
1) jeżeli skład sądu uległ zmianie, 2) jeżeli sąd uzna to za konieczne.
W razie przekroczenia terminu przerwy rozprawę uważa się za odroczoną. Orzeczenia zapadające w czasie przerwy w rozprawie wydaje się w składzie rozpoznającym sprawę, a w wypadku niemożności jego utworzenia – w takim samym składzie (art. 403 KPK).
Uprawnienie do odroczenia rozprawy przysługuje wyłącznie sądowi. Zgodnie z art.
404 § 1 KPK sąd może odroczyć rozprawę tylko wtedy, gdy zarządzenie przerwy nie byłoby wystarczające. Rozprawę odroczoną prowadzi się w nowym terminie od początku. Sąd może wyjątkowo prowadzić rozprawę odroczoną w dalszym ciągu, chyba że skład sądu uległ zmianie.
Zgodnie z art. 398 § 1 KPK istnieje możliwość zarzucenia oskarżonemu nowego czynu, innego niż objęty aktem oskarżenia (tzw. proces wpadkowy). W tym celu wymagane jest spełnienie następujących przesłanek:
1) wystąpienie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy;
2) zgoda oskarżonego na rozpoznanie nowego oskarżenia na tej samej rozprawie;
3) brak konieczności przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, co do nowego czynu.
Sąd nie ma obowiązku rozpoznania nowego czynu na tej samej rozprawie.
Jeżeli w toku rozprawy okaże się, że nie wychodząc poza granice oskarżenia, można czyn zakwalifikować według innego przepisu prawnego, sąd uprzedza o tym strony obecne na rozprawie. Takie działanie sądu jest możliwe tylko wtedy, gdy nie dojdzie do wyjścia poza granice oskarżenia. Natomiast, gdy po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd, nie przekazując sprawy właściwemu sądowi, rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 400 § 1 KPK).
5. Głosy stron i czynności związane z wydaniem wyroku.
Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego w sprawie przewodniczący pyta strony, czy wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego i w razie odpowiedzi
przeczącej zamyka przewód sądowy (art. 405 KPK). Po zamknięciu przewodu sądowego przewodniczący udziela głosu stronom, ich przedstawicielom oraz – w miarę potrzeby – przedstawicielowi społecznemu, który przemawia przed obrońcą i oskarżonym. Głos zabierają w następującej kolejności: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, obrońca oskarżonego i oskarżony. Przedstawiciele procesowi stron zabierają głos przed stronami (art. 406 § 1 KPK).
Po wysłuchaniu głosów stron sąd niezwłocznie przystępuje do narady. Sąd, aż do ogłoszenia wyroku może wznowić przewód sądowy, zwłaszcza w wypadku konieczności pouczenia o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej zarzucanego czynu (art. 399 KPK) albo udzielić dodatkowego głosu stronom. Sąd może też postanowieniem odroczyć wydanie wyroku na czas nieprzekraczający 14 dni.
Niezwłocznie po zakończeniu głosowania sąd sporządza wyrok na piśmie (art. 412 KPK). Zgodnie z art. 413 § 1 KPK każdy wyrok powinien zawierać:
1) oznaczenie sądu, który go wydał oraz sędziów, ławników, oskarżycieli i protokolanta;
2) datę oraz miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku;
3) imię, nazwisko oraz inne dane określające tożsamość oskarżonego;
4) przytoczenie opisu i kwalifikacji prawnej czynu, którego popełnienie oskarżyciel zarzucił oskarżonemu;
5) rozstrzygnięcie sądu;
6) wskazanie zastosowanych przepisów ustawy karnej.
Wyrok skazujący powinien ponadto zawierać:
1) dokładne określenie przypisanego oskarżonemu czynu oraz jego kwalifikację prawną;
2) rozstrzygnięcia co do kary i środków karnych, środków kompensacyjnych i przepadku, a w razie potrzeby – co do zaliczenia na ich poczet okresów rzeczywistego pozbawienia wolności oraz środków zapobiegawczych.
W razie stwierdzenia po rozpoczęciu przewodu sądowego okoliczności wyłączającej ściganie sąd wyrokiem umarza postępowanie. Jednakże w razie stwierdzenia okoliczności wymienionych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 KPK sąd wydaje wyrok uniewinniający, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny (art. 414 § 1 KPK). W wyroku umarzającym sąd może zastosować środek zabezpieczający wskazany w art. 93a § 2 k.k. (nakazy i zakazy określonego zachowania), w art. 22 § 3 pkt 5 i 6 k.k.s. (przepadek przedmiotów, zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, wykonywania określonego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska) lub orzec przepadek przedmiotów wskazany w art. 45a
k.k., jeżeli wyniki przewodu sądowego to uzasadniają, a umorzenie następuje z powodu niepoczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu.
Po sporządzeniu i podpisaniu wyroku przez wszystkich członków składu orzekającego przewodniczący ogłasza go publicznie. W czasie ogłaszania wyroku wszyscy obecni, z wyjątkiem sądu, stoją (art. 418 § 1 KPK). Ogłaszając wyrok, można pominąć treść zarzutów oskarżenia. Zgłoszenie zdania odrębnego podaje się do wiadomości, a jeżeli członek składu orzekającego, który zgłosił zdanie odrębne, wyraził na to zgodę, także jego nazwisko.
Następnie przewodniczący lub jeden z członków składu orzekającego podaje ustnie najważniejsze powody wyroku, chyba że na ogłoszeniu nikt się nie stawił. W dalszej kolejności należy pouczyć uczestników postępowania o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia lub o tym, że orzeczenie lub zarządzenie nie podlega zaskarżeniu (art. 100 § 8 KPK). Niestawiennictwo stron, ich obrońców i pełnomocników nie stoi na przeszkodzie ogłoszeniu wyroku.
Uzasadnienie wyroku powinno być sporządzone wciągu 14 dni od daty wpływu do sądu wniosku o sporządzenie uzasadnienia, a w wypadku sporządzenia uzasadnienia z urzędu – od daty ogłoszenia wyroku (art. 423 § 1 KPK). W razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w tym terminie, prezes sądu może przedłużyć go na czas oznaczony.
Uzasadnienie powinno zawierać zwięzłe:
1) wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych;
2) wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku;
3) przytoczenie okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku.
