Marian Kaczmarek
"Pamiętnikarstwo polskie XVIII
wieku", Andrzej Cieński,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź
1981 : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 73/3/4, 451-453
IV. R E C E N Z J E
I
P R Z E G L Ą D Y
P a m ię tn ik L ite r a c k i L X X I I I, 1982, z. 3/4 P L IS S N 0031-0514
A n d r z e j C i e ń s k i , PAMIĘTNIKARSTWO POLSKIE XVIII WIEKU. Wro cław —W arszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1981. Zakład Narodowy im. Ossoliń skich — W ydaw nictw o Polskiej Akadem ii Nauk, ss. 220 + errata na luźnej kart ce. „Studia z Okresu O świecenia”. Tom XVIII. Kom itet Redakcyjny: E l ż b i e t a A l e k s a n d r o w s k a (red. naczelny), T e r e s a K o s t k i e w i c z o w a , Z d z i s ł a w L i b e r a . Polska Akadem ia Nauk. Instytut Badań Literackich.
Podjęcie próby klasyfikacji i opisu prozy pam iętnikarskiej w. XVIII, opisu uwzględniającego skom plikowane uwarunkow ania historyczne, historiograficzne, li terackie, kulturow e i społeczne, stanowi zadanie badawcze w ykraczające znacznie poza zw ykłą skalę trudności w ystępującą przy każdej rekonstrukcji stanu i pra w id łow ości rozw ojow ych dawnego piśm iennictwa. Sam o ilościow e zestaw ienie tek s tów pam iętnikarskich „wieku św iatła” i „w ieku pam iętników ”, naw et w w ypad ku zastosowania sztucznych cezur chronologicznych, ujawnia zdecydowaną przew a gę pam iętnikarstw a X V III-wiecznego, a tym samym ogrom różnorodnego m ate riału obejm ującego (nader ostrożnie licząc) ponad 400 pozycji. Równocześnie ob fitość relacji pam iętnikarskich epoki O świecenia odbija jaskrawo od skąpej ilości opracowań. Przyczyny tych dysproporcji w ynikają w znacznym stopniu z dotkli wych luk w krytycznych edycjach tekstów . Co w ięcej — w dotychczasowych ba daniach historycznoliterackich, koncentrujących się przede w szystkim nad zjaw is kam i literackim i uprzyw ilejow anym i przez klasycystyczną doktrynę literacką, pa- m iętnikarstw o pozostaw ało najczęściej poza kręgiem zainteresowań.
Andrzej C ieński zdawał sobie w pełni sprawę z tych w szystkich trudności, o czym św iadczą konstatacje zawarte w rozdziale zatytułowanym K o n te k sty inter
pretacyjn e pam ię tn ik arstw a. Dlatego z całym uznaniem należy podkreślić z jednej
strony odwagę i am bicję badawczą autora pracy podejm ującego tak rozległy te mat, z drugiej — trafność wyboru tem atyki dotyczącej dziedziny piśm iennictwa 0 pierw szoplanow ym znaczeniu w ośw ieceniowej prozie. Ten drugi aspekt u zys kuje zresztą dodatkow y w alor w postaci pionierskiego charakteru pracy, jeśli u św ia dom im y sobie odczuw any ciągle brak syntez dziejów nowożytnego pam iętnikar stw a polskiego. R ównocześnie konieczność pokonania tak w ielu trudności m a teriałow ych i w arsztatow ych spowodowała nieuniknione uproszczenia w opisie poszczególnych zjaw isk oraz w ich typologii.
Podstaw ow e założenia m etodologiczne zostały sprecyzowane w prolegomenach pracy obejm ujących w yjaśnienie zakresu sem antycznego i ew olucji terminu „pa m iętnik”, przegląd cech form alnych i strukturalnych tego typu piśm iennictwa, a w reszcie — czynników „pam iętnikotwórczych”. Znalazły się tu kw estie już podej m owane w literaturze przedmiotu, uzasadnione adresem czytelniczym książki, ale są rów nież now e, dotyczące zarówno pam iętnikarstwa X V III-wiecznego, jak 1 całościowej sytuacji gatunku.
U w agi na tem at periodyzacji i rejestracji tekstów pamiętnikarskich z czasów stanisław ow skich ułatw iają czytelnikowi orientację w przyjętych ramach chrono logicznych przedm iotu badań oraz źródłach bibliograficznych. Cennym dopełnie
452
R E C E N Z JEniem tej części pracy jest funkcjonalna charakterystyka zasobu tek stów z poda niem kryteriów ich doboru. Trudno kwestionować zasadność w yłączenia w ielu relacji pamiętnikarskich w obec konieczności przeprowadzenia daleko idącej selek cji tak obszernego m ateriału. Jak zw ykle jednak w tego rodzaju w ypadkach, po w stają różne w ątpliw ości. Przykładow o — upom niałbym się o P am ię tn ik rodu
Chreptowiczów, który w moim przekonaniu nie jest herbarzem, jak tw ierdzi Cień-
ski (s. 36), ale staropolską księgą pamiętniczą, odmianą reprezentatywną w pam ięt- nikarstwie X V II-w iecznym . Łączy się z tym zresztą problem o w iększym ciężarze gatunkowym . W przeglądach poszczególnych odmian pamiętników ośw ieceniow ych, a także w e w nioskach interpretacyjnych zabrakło m iejsca na określenie roli pa- m iętnikarstwa staropolskiego w rozwoju X V III-wiecznego piśm iennictwa spod znaku subiektyw nego zapisu. Lakoniczne wzm ianki na ten tem at pozostają w w y raźnej dysproporcji do konkluzji o dziele Kitow icza jako „ukoronowaniu rozwoju staropolskiego pam iętnikarstwa ośw ieceniow ego” (s. 182). Upom nienie się o ten nurt nie w ynika li tylko ze staropolskiego partykularyzm u recenzenta, ale znaj duje sw oje uzasadnienie w autorskich założeniach zmierzających do w yodrębnie nia i opisu zjaw isk najbardziej reprezentatywnych.
Znany podstaw ow y zrąb pamiętnikarstwa ośw ieceniow ego został poszerzony w pracy poprzez przegląd tekstów rękopiśm iennych z Biblioteki Narodowej i Os solineum . Wśród kilkunastu wybranych relacji znalazło się szereg charakterysty cznych odmian: diariusz, diariusz podróży, „adnotacje dom owe”, pam iętnik. Od w y żyn sztuki pamiętnikarskiej dzieli je przepaść, ale ich całościowy ogląd tworzy nader pomocny „kontekst interpretacyjny” obejmujący rozległe podglebie gatunku.
Kómpozycję zasadniczej części pracy wyznacza z jednej strony podział pa m iętników na rękopiśm ienne i drukowane, z drugiej — na trzy grupy, uszeregow a ne według hierarchii ważności: przekazy pograniczne spełniające tylko częściowo wym ogi gatunku, pam iętniki pomniejsze oraz pamiętniki uznane za w ielkie lub ważne. Za utylitarną zasadnością tego rodzaju układu materiału badawczego prze mawia niezwykła obfitość tekstów , a także ich genologiczne zróżnicowanie, nie m ówiąc już o innych komplikacjach typologicznych. Kryteria podziału mogą być oczywiście różne, w zależności od punktu widzenia, trudno jednak oprzeć się w ra żeniu, że autor poszedł tutaj po linii najm niejszego oporu. Sporo w ątpliw ości bu dzą już określenia: „w ielkie” i „ważne” teksty pamiętnikarskie, przeciwstaw ione „m ałym ” i „błahym”. Czy „w ielkie” i „ważne” z perspektyw y naszej w spółczes ności? Ze względu na dzieje i rozwój gatunku? A może — biorąc pod uw agę ek s ponowane m iejsce autora pam iętnika w hierarchii społecznej lub literackiej? Te i tym podobne pytania można mnożyć i gw oli sprawiedliwości zakonotujm y, że czyni to również Cieński. Przyznając się do stosowania heterogenicznych kryte riów ustala sw e listy „w ielkich” i „małych” pamiętników arbitralnie. W rezultacie otrzym ujem y w prawdzie rozległą panoramę ośw ieceniow ego pam iętnikarstwa, ale przyciemnioną sztucznymi przedziałami utrudniającym i orientację w skali repre zentatyw ności poszczególnych nurtów i zjawisk. Sądzę, że przy ujęciach przekro jow ych uwzględniających poszczególne odmiany subiektywnego zapisu oraz ich strukturalne cechy pow stałaby m ożliwość wydobycia i opisu pewnych praw idłow o ści, znam iennych dla ośw ieceniow ego pamiętnikarstwa. Przykładow o na takie w y odrębnienie zasługuje grupa tekstów z pam iętnikam i Franciszka Karpińskiego i W irydianny Fiszerowej na czele, nawiązujących do modnej m em uarystyki fran cuskiej, w których pam iętnikarskie „ja” w ysuw a się na plan pierwszy, zgodnie z założeniam i „autobiografii sentym entalnej”. Inną charakterystyczną odmianę stanow ią obfitujące w dram atyczne wydarzenia i przygody relacje Karola Lubicza Chojeckiego i M aurycego Augusta Beniowskiego jako udane próby stworzenia na gruncie polskim pamiętnika awanturniczo-przygodowego, cieszącego się w ielką popularnością nie tylko w epoce Oświecenia.
R E C E N Z J E 453 D okonując oglądu pam iętnikarstw a polskiego XVIII w. Cieński, odwrotnie do przyjętej hierarchii ważności, na pierwszym planie badawczym um ieścił pa m iętniki drugorzędne. Trzeba zaznaczyć z całym naciskiem, że partie poświęcone analizie tych tekstów (w ich losowej reprezentacji) w ydają się najcenniejsze w ca łej pracy. W yróżnienie takich odmian, jak diariusz rysow any (relacje między pam iętnikarskim tekstem słow nym a tekstem ikonicznym), diariusz uczony, re lacja autobiograficzna, pamiętnik album owy, pamiętnik polityczny, diariusz oso bisty, stanow i potw ierdzenie skuteczności obranej metody.
Inform acje o „w ielkich” pam iętnikach ograniczają się, zgodnie z zapowiedzią autora, do niezbędnego minimum. Listę 13 w ybitnych dzieł pamiętnikarskich u w zględnionych w pracy uzupełnia 15 pozycji pom iniętych, chociaż w pełni zasługu jących na om ówienie. Dobór nazwisk, przeprowadzony przy użyciu elastycznych kryteriów , nie budzi tutaj zastrzeżeń. Jest rzeczą zrozumiałą, że opis takich pa m iętników , jak W ojciecha Bogusław skiego, Franciszka Karpińskiego, Jana K iliń skiego, Jędrzeja Kitow icza, Kajetana Koźmiana, Juliana Ursyna Niem cew icza czy Stanisław a Augusta Poniatow skiego, zm ierzający do zachowania odpowiednich proporcji w obec pom niejszych relacji, spowodow ałby przekreślenie całej zwartej koncepcji pracy, a realizacja takiego postulatu pozostaje w sferze teorii. N ato m iast pow staje pytanie: dlaczego żaden z 15 pam iętników, którym — zdaniem autora książki — należałaby się przynajmniej obszerniejsza wzmianka, nie za służył sobie na takową? Całkowite pom inięcie powoduje w yłom w spoistości pre zentacji pam iętnikarskiego materiału.
^Ważnym dopełnieniem pracy są w nioski w ynikające z przeglądu pamiętników. Autor podejm uje tutaj zagadnienia o doniosłym znaczeniu dla historycznego i w spół czesnego spojrzenia na rolę pam iętnikarstw a, np.: stosunek pamiętników do h i storii i historiografii, związki m iędzy relacjam i pamiętnikarskim i a literaturą, problem osobowości jako najw yższe kryterium oceny prozy pamiętnikarskiej, społeczna recepcja pam iętników XV III-w iecznych. W konkluzjach zabrakło m iej sca na zaakcentowanie istotnego znaczenia pam iętnikarstw a w literaturze epoki O św iecenia. A utentyzm pam iętnikarskiego zapisu, ceniony wysoko jako gw aran cja autorskiej rzetelności wobec czytelnika, przenika przecież różnymi drogami do tw órczości literackiej i na gruncie powieści już w tedy uzyskuje literacką nobili tację, zanim nastąpi ona w świadom ości genologicznej X IX wieku. Jako exem plu m w ystarczy przywołać form ę podawczą Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków.
Na zakończenie należy podkreślić jeszcze jeden znaczący walor pracy Cień- skiego w ynikający z osadzenia dawnego m ateriału pamiętnikarskiego w obszer nym kontekście historyczno- i teoretycznoliterackim , kulturowym i socjologicz nym. D ogłębna znajomość piśm iennictwa anglojęzycznego w zakresie teorii pam ięt nika um ożliw iła liczne odwołania do naszej współczesności; poznanie tajników w arsztatu edytorskiego ułatw iło przeprowadzenie obiektywnej oceny X IX -w iecz- nych edycji, jak rów nież obecnych. W szystko to pozwala wyrazić przekonanie, że książka o pam iętnikarstwie ośw ieceniow ym potwierdzi w czytelniczym odbiorze trafność autorskiej koncepcji.
Marian Kaczmarek
A n d r z e j C i e ń s k i , PAMIĘTNIKARSTWO POLSKIE XVIII WIEKU. Wroc ław —W arszawa—Kraków—Gdańsk—Łódź 1981. [Zapis bibliograficzny — jak na s. 451].
Od pew nego czasu można zauważyć szczególne zainteresowanie hum anistyki literaturą pamiętnikarską. N ie znaczy to, oczyw iście, że dawniej pam iętniki były niepopularne. Historycy Χ ΙΧ -w ieczni posługiw ali się nimi bardzo często — niekiedy
