Terminologia radości w Starym Testamencie

j Stu d ia T eologiczn e I B iał. D roh. Łom ża

8 (1990)

K S. A NTO N I JA N OŁÓW

TERMINOLOGIA RADOŚCI W STARYM TESTAMENCIE

T r e ś ć : W stęp; I. T erm in y p od staw ow e; II. T erm in y uzupełniające; W nioski.

W STĘP

Ję zy k h eb rajsk i S tarego T estam en tu m im o swego ubóstw a w porów ­ n a n iu z językam i klasycznym i czy w spółczesnym i zaw iera w iele słów i w y rażeń radości, k tó re w języ k u polskim oznaczają „cieszyć się” , „w e­ selić” , „być p ełny m radości” . T en specyficzny fenom en języ k a Biblii stanow i k o n tra st z po staw ą człow ieka współczesnego, tracącego nierzadko w iarę i nadzieję.

S tu d iu m term inologii radości, u w zg lędn iając etym ologię, fo rm y g ra ­ m atyczne, częstotliwość, znaczenie oraz w zajem ne odniesienie poszczę- gólnych słów i w yrażeń, stanow i podstaw ę do rozw ażań n a tu ry teologicz­ nej.

W celu u p o rząd k aw an ia i jasności sem antycznego m ateriału , zostanie on podzielony na dw ie części. W pierw szej części (I.) zostaną om ówione term iny, k tó re najdoskonalej w y ra ż ają ideę radości i nazw ie się je pod­ staw ow ym i. W drug iej części (II.) zostaną przeanalizow ane dalsze term in y radości, k tó re ze w zględu n a różnorodność znaczeń w zakresie jednego słowa czy zw rotu radość tę od dają w sposób m niej w y raźny . U m ow nie nazw iem y je uzupełniającym i.

I. TER M IN Y PO DSTA W O W E

T erm inam i podstaw ow ym i (o w ąskim zakresie znaczeniow ym ), n a te ­ m at któ ry ch istn ieją szczegółowe opracow ania filologiczne, są śam ah i gil.

1. śam ah

Chcąc dokładnie określić znaczenie jakiegoś słownego pierw iastk a, szuka się zw ykle odpow iedników w języ kach p o k rew n ych tej sam ej ro ­ dziny.

H eb rajsk i p ierw ia ste k śm h m a sw ą analogię z różnym i p rzedstaw icie­ lam i zachodnio-sem ickiej g ru p y językow ej. I ta k z h e b ra jsk im śm h spo­ krew n ion e je s t u g ary ck ie śm h, co znaczy „radow ać się”, „cieszyć się” .1 Czasam i je d n a k p ierw ia ste k śm h m a nieco inne znaczenie; w tek stach z U g a rit oznacza on „prom ieniow ać” (z oblicza) i określa radość ze zw y­ cięstw a, n ad śm iercią Baala, odrodzenia się Baala, zbudow ania św iąty n i B aala oraz życia n ieśm iertelnego K e re ta .2 Słow niki w sk azu ją rów nież na pokrew ieństw o śm h z akk ad y jsk im śam ahu („rosnąć”) i arabskim śm h („być w yn iosłym ”, „być d u m n y m ”).8 P ok rew ień stw o to nie je s t oczyw i­ ste i stanow i przedm io t sp oru w śród uczonych.4 P odobnie zresztą d y sk u ­ tu je się, czy a ra m ejsk o -sy ry jsk ie śm h („bujnie rosn ąć” , „św iecić”, „ b ły ­ szczeć”) je s t odpow iednikiem h eb rajk ieg o p ierw ia stk a śm h.5 J . G reenfield tw ierdzi, iż słow a tak iej ja k : „b u jn ie ro sn ąć”, „ k w itn ą ć ” i „św iecić”, u ż y ­ w ane w inn y ch językach sem ickich, są nie ty lk o spokrew nione z h e b ra j­ skim śmh, ale rów nież w sk azu ją n a jego znaczenie: „w ysoki”, od dalony ”, „św iecić” .6 N iek tó rzy bibliści p rz y jm u ją to znaczenie uboczne, chociaż n ie m ają p rzeko n y w u jący ch dowodów .7 O gólnie należy stw ierdzić, że t r u ­ dno je s t określić znaczenie p ierw ia stk a hebrajsk iego ośmh op ierając się jed y n ie n a analogii w in n y ch język ach sem ickich. Z n an ą bow iem je s t rze ­ czą, iż zakres pojęć w ram ach danego języ k a n iejed n o k ro tn ie u lega zm ia­ nie. Dlatego należy być ostrożnym p rzy w y pro w ad zan iu sensu słow a z jego etym ologii.8 C ałkow ite znaczenie słów i w y ra ż eń m ożna uzyskać je ­ dynie n a drodze analizy poszczególnych tek stó w b ib lijn y ch .9 W cześniej jed n a k dla w iedzy ogólnej p rz y d a tn a je s t s ta ty s ty k a określonych te rm i­ nów uw zg lęd niająca szerszy k o n tek st całego S tareg o T estam entu .

P ierw iastek śm h w y stę p u je w B iblii h e b ra jsk ie j 269 ra z y ;10 jako cza­ sow nik (śam ah) 154 razy, p rzy m io tn ik śam eah) 21 ra z y i rzeczow nik (śim - hah) 94 razy. C zasow nik śam ah w y stę p u je w trz e ch form ach g ra m a ty ­

1 Por. L. K o e h l e r •— W. B a u m g a r t n e r , Lexicon in V eteris T estam en ti L i- bros, L eid en 1958, 924.

2 Por. J. B e r g m a n — H. R i n g g r e n — Ch. B a r t h , g jl gilah, TW AT I, 8/9 (1973), 1013.

3 Por, W. G e s e . n i . u s — F. B u h l , H ebräisches und aram äisches H an dw örter­ buch ü ber das A lte T estam en t, B erlin 1954.17

4 L. K o p f. A rabische E tym ologien und P arallelen zu m B ibelw örierbuch, VT 9(1959), 276.

5 Por. E. R u p r e c h t , śmh sich freuen, TH A T II, 328.

9 Por. J. G r e e n f i e l d , Lexicographical notes II the Root śmh, H U C A 30(1959), 141-151.

7 Por. M. S a e b o, ’or Licht, T H A T I, 87.

8 Por. J. B a r r , The Sem antics of Biblical Language, O xford 19622, 163-165. 9 „O becnie żaden k o m p eten tn y języ k o zn a w ca n ie u sta la d ok ład n ego zn aczen ia w y ra zu za p om ocą ety m o lo g ii, le c z zb ierając m o ż liw ie dużo u stęp ó w , gd zie dany w yraz w y stęp u je, ł n o tu ją c jego w sz y stk ie zn aczen ia i o d cien ie zn a czen io w e” ■— cyt. W. A l b r i g h t , Od epoki kam iennej do ch rześcijań stw a (tłum . E. Z w olsk i), W ar­ sza w a 1967, 45.

10 P. H u m b e r t (Laetari et exu ltare dans le vocabulaire religieu x de l’Ancien T estm en t. W: O puscules d ’un hebraisant, N eu ch â tel 1958, 119-145) p od aje szcze­ g ó ło w y w y k a z m iejsc w k tórych w y stę p u je p ie r w ia ste k śm h w S ta ry m T estam en cie. P o p ełn ia on jednak szereg b łęd ó w i n ieścisło ści. I tak np. pom ija dw a p rzypadki wyr-stęp o w a n ia teg o p ierw ia stk a w fo rm ie q al (1 S m 19, 5; P s 35, 15; por. P. H u m b e r t , art. cyt., 122), oraz n ie u w zg lęd n ia zu p ełn ie fo rm y p ie l i h ifil. Oprócz tego zesta w liczb o w y za stosow an ia czasow n ik a śam ah w tek sta ch sprzed n ie w o li (11 razy; por. P. H u m b e r t , art. cyt., 122) n ie jest zgodny z k a ta lo g iem w y m ien io n y ch tek stó w . Por. A. O ł ó w , M o ty w y radości w hym nach P sałterza (m ps. KUL), L u b lin 1989, s. 11.

TERMINOLOGIA RADOŚCI 79

cznych: qal (126 razy), piel (27 razy) i h ifil (1 raz — Ps 89, 43).11 W fo r­ m ie qal łączy się n ieje d n o k ro tn ie z in n y m i słow am i i w yrażen iam i.12 M i­ mo niepew ności, co do d a ty n iek tó ry ch tek stó w gdzie czasow nik śam ah znalazł swe zastosow anie, ju ż z pobieżnej analizy w ynika, że w y stę p u je on często w tek sta ch czasów przed w yg n aniow ych np. w n ajsta rsz ej w a r­ stw ie K sięgi Pow tórzonego P ra w a (9 razy). W okresie po niew oli śamah? zn ajd u je rzadziej zastosow anie; głów nie w K siędze K ronik, Zachariasza, S yracha, E stery i P ieśni n a d pieśniam i. N ajw iększa częstotliw ość zasto­ sow ania tego te rm in u m a m iejsce w P salm ach (w form ie qal 43 raz y i w form ie piel 8 razy).

Od p ierw iastk a śm h w yw odzi się rzeczow nik śim hah. W S ta ry m T e­ stam encie śim h ah w y stęp u je 94 raz y (56 raz y w st. abs., 19 raz y w st. constr., 8 razy ze słow em gedólah i 11 raz y w p araleli do śaśón). W ię­ kszość tekstó w w k tó ry ch został u ż y ty ów rzeczow nik, zdaniem P. H u m - b e rta pochodzi z czasów po niew oli i tylk o w 17-u przy p ad k ach z o k resu p r z e d w y g n a n io w e g o W P salm ach śim h ah w y stęp u je aż 13 razy. N ato­ m iast stw ierd za się całkow ity b ra k u proroków : Am osa, Ozeasza, M iche- asza, N ahum a, Sofoniasza, A ggeusza i M alachiasza.

Stosunkow o rzadko, bo jed y n ie 21 razy w y stę p u je w Biblii p rzym io­ tn ik śam eah.14 Podobnie jak rzeczow nik śim hah p rzy b ie ra ró żn e fo rm y i k o n stru k cje g ram aty czn e.15 W P salm ach śam eah w y stęp u je sporadycznie (Ps 35, 26; 113, 9; 126, 3).

W yżej w spom niany P. H u m b e rt sta ra się w szystkie te rm in y o p ie r­ w iastk u śm h pogrupow ać w edług ich zastosow ania religijnego lu b św iec­ kiego.18 Sądzi on, że czasow nik śam ah w form ie qal w y stę p u je 49 raz y . w kontekście relig ijn y m czy kultow ym , rzeczow nik śim hah 36 raz y i p rz y ­ m iotnik śam eah jed e n raz (P w t 16, 15). Chociaż pożyteczną rzeczą byłoby takie rozróżnienie, to w y d a je się jednak, że w S ta ry m T estam encie r a ­ dość św iecka m a n iejed n o k ro tn ie ścisły zw iązek z radością relig ijn ą i n ie m ożna przeprow adzić linii d em ark acy jn ej, oddzielającej jed n ą od d ru ­ giej.17

Bliższe sprecyzow anie treści, znaczenia, te rm in u śm h (w oparciu o Biblię) nastręcza problem y. N ależy rozstrzygnąć m iędzy innym i, czy pod­ staw ow e znaczenie śam ah („cieszyć się”) w yw odzi się od znaczenia „św ie­ cić” jako fo rm y czy też sposobu w y ra ż an ia radości. N iektóre te k sty p o t­ w ierdzałyby to przypuszczenie. I ta k w P s 19, 9 w y rażen ie „serce ra d u ją ” stoi p a ra len ie od „oczy ośw iecają” . W K siędze Przysłów 15,30: „Oczy

jasne ra d u ją serce” . Rów nież elem en t św iatła w połączeniu z radością

11 Por. S. M e n d e l k e r n — F. M a r g o l i n , V eteris T estam en ti Concordan- tiae hebraicae atqu e chaldaicae, II G raz 19552, s. 1124^1126. G. L i s o v s k y , K o n ­

kordanz zum hebräischen A lten T estam en t, S tu ttg a rt 19812, s. 1376-1377.

12 Z przed rostk im be, z lifn e , z l em acan, z <=al, z k i, z le, z m in, z liq r a ’, z r a ’a z sam ac, z b clib b ö i z ’el g il (Oz 9, 1).

13 Por. P. H u m b e r t , art. cyt., s. 125.

14 P w t 16, 15; 1 K ri 1, 40.45; 4, 20; 8, 66; 2 K rl 11, 14; 2 K rn 7, 10; 23, 13; E st 5, 9.14; H i 3, 22; P s 35, 26; 113, 9; 126, 3; P rz 2, 14; 15, 13; 17, 5.22; K oh 2, 10; Iz 24, 7; A m 6, 13.

15 13 razy w st. abs., 2 razy w st. constr., 3 razy z p rzed rostk iem le; jed en raz z m in i z’e le (K oh 2, 10; H i 3, 22).

16 Por. P. H u m b e r t , art. cyt., s. 123, 125-126.

17 „Man k an n aber zw isch en dem p rofan en und dem k u ltisch en G ebrauch n ich t Scharf scheiden; in J1 2,23 is t die F reu d e über den R egen zu g leich „F reude über Jah w e”. D er G ebrauch d es W ortes lass noch d eu tlich ein S tad iu m erk en n en , in dem Profanes G esch eh en und G esch eh en vor G ott n ich t getren n t w a r e n ” ■— cyt., C. W e s ­ t e r m a n n , gil jauchzen, T H A T I, s. 416.

w y stęp u je w P s 97, 11. J e d n a k w podobnym zestaw ieniu term in ó w w P rz 13, 9 (’ô r sa d d îq îm jiśm ah) większość uczonych tłum aczy : „św iatło po­ bożnych w y try sk a ” .38 Takiego w łaśnie tłum aczenia dom aga się paralelizm w iersza P rz 13, 9b: „L am pa niew iern y ch g aśn ie” . Jeszcze tru d n ie jsz a le­ k cja w y stę p u je u Iz 9, 16 cal k e n ca l-b a h û ra jw lo’-jiśm ah ’adonaj w e’- et-jeto m ajw w e’e th - ’alm enotajw ), gdzie k o n tek st bliższy i dalszy dom aga się znaczenia: „łask aw y m by ć” , „zlitow ać się” . D latego być może I Q Iza rozszerzył lekcję d odając słowo jah m ó l („m a litość”) in te rp re tu ją c w te n sposób jiśm ah. T ek st te n by łby jasn y g d yby p rzy jąć znaczenie „św iecić” w sensie „sw oje oblicze ro zjaśn iać”, „być łask a w y m ”.19 N ato m iast w P rz 10,28a rzeczow nika śim h ah nie należy tłum aczyć p rzy pom ocy czasow ni­ k a „w zejść”, „ w y ra sta ć ” — lecz zdania rzeczow nikow ego.20

P o m ijając w skazane w yżej m iejsca sporne należy stw ierdzić, że p ie r­ w iastek śm h nie oznacza radości w sensie teoretycznym . J e s t to radość p rak ty czn a; ry tu a ln e okrzyki i św ięte aklam acje, któ re stanow ią p u n k t szczytow y cerem onii o c h arak terze relig ijn y m . W P s 16,11; 45.16 rzeczo­ w nik śim hah u ż y ty w liczbie m nogiej św iadczy o tym , że nie chodzi tu o „ a b stra k c y jn e ” radości, lecz o k rzy k i radosne pełne entu zjazm u . To, iż śim h ah w y raża się n a zew n ątrz w sposób spontaniczny, głośny a n aw et k rzyk liw y dow odzą w P sa łte rz u p aralele n a stę p u jąc y c h czasow ników : gil „w ydaw ać rado sn e ok rzy k i” , ra n a n „radow ać się głośno”, calaz „ k rz y ­ czeć z radości”, r û achi. „głośno krzyczeć”, sah al „rech o tać” , p asah rin n a h „z radości w y b u ch n ąć” .21 T ak rozu m iana śim hah p rzy b ie ra różne form y. O bjaw ia się w podskokach z radości (Jr 30,11), w tańcu, w m uzyce i ok­ rzy kach rad osny ch (np. 1 Sm 18,6; 2 Sm 6,12.14), w tu p a n iu nogam i i klask an iu w dłonie (J r 55,12; Ez 25,6). śim hah je s t ta k głośna, że słychać ją z daleka, aż poza g ranice m iasta (Ne 12,43). Czasam i p o tęgu je się do „radosnego u n iesien ia” (2 K rn 29,30). In n y m razem je s t ta k w ielka, że „ziem ia d rży od jej okrzy k ó w ” (1 K ri 1,40). N a podstaw ie 1 K ri 1,39 gdzie jest w y rażen ie: „N iech ży je król Salom on” — w kontekście śim ­ hah, m ożna w nioskow ać, że radość ta objaw ia się także poprzez k ró tk ie aklam acje (por. 1 Sm 18,6; Iz 16,10; Ps 137,3).

N a podstaw ie Oz 9,1 gdzie je s t zakaz, ja k się w ydaje, zm ysłow ej rad o ­ ści, P. H u m b e rt w y su n ął hipotezę, iż śim h ah m iało p ierw otn ie c h a ra k te r o rgiastyczny i pogański.22 Z daniem jego istn ieje ścisły zw iązek m iędzy

18 Por. B. D a v i d s o n , The an alytical h ebrew and clialdee lexicon, London 19746, s. 723; E. R u p r e c h t , art. cyt., s. 329.

19 B H p roponuje czytać jiśm ah . W języ k u arab sk im sam uha znaczy: „być ła s k a ­ w y m ”.

20 Za form ą cza so w n ik o w ą op ow iad a się G. R. D r i v e r, P roblem s in the h ebrew te x t of p roverbs, B ib 32(1951), s.180. R. K i t t e l , w BH , 1167 p roponuje zm ian ę lek cji w Prz 10, 28 śim h ah na k orzyść sa m ehah. (O d p ow ied n ik iem hebr. sm h jest ak. sam ahu — por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 806). W yd aje się jed n ak , że w P rz 10, 28a w y r a ż e n ie „ o czek iw a n ie sp ra w ied liw y ch jest ra d o ścią ” — m a1 sw e o d n iesien ie w w ie lu tek sta ch B ib lii, a szczeg ó ln ie w psalm ach: P s 32, 11; 33, 1; 35, 24; 52, 8; 58, 11; 64, 11; 67, 5; 68, 4; 97, 12; 118, 15.

21 „C es p a ra llèles so n t tr è s sig n ific a tifs, car ils a ttesten t et con firm en t a n a n im en t le caractère v ocal, b ru yan t et e n th o u sia ste de la śim h a q u i est donc tou jou rs, dans le P sau tier, une ex a lta tio n de Y ah vé à gorge d ép lo y ée et non p as un sen tim en t sub­ je c tif d’a llé g r e sse ou une lie s s e désord on n ée et m a té r ia liste ” — P. H u m b e r t , dz. cyt., 135.

22 „Enfin, la p lu s an cien n e a ttesta tio n p rop h étiq u e de la śim h ah con firm e ce ca­ ractère cu ltu el m ais orgiastiq u e: Os 9,1-4, q u i se rapporte à la fê te agraire d’a u to ­ m ne, c ’e st-à -d ir e à la fu tu re fê te des T ab ern acles, asso cie ég a lem en t a la śim h ah des lib ation s de vin , des sacrifices, des criss et O sée dén on ce ex p r é sse m è n t le cara­ ctère p a g a n isa n t de oette lie s s e ” — P. H u m b e r t , art. cyt., 130.

TERMINOLOGIA RADOŚCI 81

śim hah spo ty k aną w izraelskim kulcie a śim hah ry tu intro n izacji k a n a - nejskiego św ięta jesieni. T ek st Oz 9,1-4, k tó ry stanow i n a jsta rsz e św iade­ ctw o prorockie, by łb y w tak im ujęciu p ro testem a u to ra K sięgi przeciw ko radości dionizyjskiej, lib acji w ina, o fiar i k rzyków (w.1.4). Zgodnie z tą hipotezą au torzy S tarego T estam en tu bardzo powoli i ostrożnie w p ro w a­ dzali śim hah do swego słow nictw a, czego dow odem b yłb y fak t, iż J a h - w ista i E lohista bardzo rzadko u ż y w ają tego słowa. In n y arg u m e n t p rze­ m aw iający za k a n a n ejsk im pochodzeniem śim hah by łby ten, iż poza Oz 9,1-4 m ożna znaleźć w Biblii inne aluzje do śim hah pochodzenia pogań­ skiego. A luzja tak a b y łab y m iędzy in ny m i w Iz 30,29, gdzie radość w cza­ sie obchodu „nocnej uroczystości” k o jarzy się z radością procesji k a n a - nejskich św ięta in tro nizacji.23 Te i inne sk o jarzen ia (por. Iz 9,In ; 2 Sm 6,12) niczego jed n a k nie u zasad n iają. A nalogia bow iem m iędzy pro cesja­ m i a „obchodam i nocnej uroczystości” w Izraelu je st raczej n a tu ry bardzo ogólnej, a stąd m ało przek o ny w u jąca. G dyby n a w e t udało się uzasadnić, że istn ieje podobieństw o fra g m en tu cerem onii liturgicznych (procesji) w Izraelu i K anaanie, nie m ożna b y było orzec, że ty m sam ym śim hah je st’ pochodzenia pogańskiego. Izraelici m ieli w łasn y kult, o d ręb ną treść i fo r­ mę. W ydaje się, iż w Oz 9,1 (por. A m 5,23) rado w anie się jest złe nie dla­ tego, że pochodzi z k ananejskiego obrzędu płodności, lecz dlatego, że jest ono brak iem odpow iedzi Izraela n a działanie Boga: „G dyż ty opuściłeś Boga sw ego” (w. Ib). C. W esterm an n m a rację, gdy tw ierdzi, że: „O krzyk jako w y raz radości, szczególnie w kulcie, je s t pow szechnym zjaw iskiem znanym w większości relig ii” .24

O drębne zagadnienie stanow i środow isko i okoliczności, w któ ry ch w y stęp u je śim hah. Radość ta m a m iejsce przede w szystkim podczas św iąt i zdarzeń życia św ieckiego; podczas w in o b ran ia (Iz 9,2; 16,10),25 zaślubin (Pnp 3,11), w yjścia n aprzeciw zw ycięzcy (1 Sm 18,6), stra ż y honorow ej pcdczas o dpraw y (Rdz 31,27; Ps 45,16) oraz po odniesionym zw ycięstw ie nad n ieprzyjacielem (1 Sm 19,5; 2 Sm 1,20; Am 6,13). śim hah tow arzyszy prozaicznym czynnościom Izraelity jak : p ow itanie gości (Iz 39,2), jedzenie 1 picie (Iz 22,13; K oh 8,18; E st 9,17-19) czy też udzielanie ra d y bliźniem u (Prz 12.20: 15,24). P rzedm iotem śim h ah m oże być dobra żona (Prz 5,18), syn (Prz 10,1; 23,15.24), pow odzenie przy p rac y (Koh 3,22) a n a w e t śm ierć ty ra n ó w (Iz 14,8). śim hah w y stę p u je najczęściej je d n a k w spraw o ­ w anym kulcie, szczególnie podczas św iąt: P rzaśn ikó w (por. Ezd 6,22; 2 K rn 30,21.23.25), N am iotów (Pw t 16,11.14-15; K pł 23,40; Ne 8,17), no­ wiu (Lb 10,10), oraz obchodów 14-ego d n ia m iesiąca A d a r (Est 9,17-19. 22-23).28 Radość (śim hah) tow arzyszy in n y m okolicznościowym uroczysto­ ściom jak np. przeniesienie A rk i do Jerozolim y (2 Sm 6,12; 1 K rn 15,16. 25), pośw ięcenie odbudow anych m uró w (Ne 12,27.43), zakładanie fu n d a ­ m entów św iąty n i (Ezd 3,12-13) i k oronacja królów (1 Sm 11,15; 1 K ri 1,40.45; 2 K ri 11,14; Iz 9,2; 2 K rn 29,22). W ydaje się, iż śim hah m a dużjy związek z ofiaram i, w y stę p u je bow iem często w ich kontekście. T ow arzy­ szy ona ofiarom w św iąty n i cen traln ej (P w t 12,7.12.18), ofiarom po jed n a­ nia (Pw t 27,7), całopaleń (2 K rn 29,30), oraz przy spożyw aniu posiłku ofiarnego (1 K rn 29,22).27

23 Por. S. M o w i n c k e l . P sa lm e n stu d ie v H. A m sterd am 1961*, 91. 24 Cyt. C. W e s t e r m a n n , gil ja u c h ze n , T H A T I, 418.

25 Por. W. O. E. O e s t e r 1 e y, T h e S a cred D ance, C am bridge 1923, s. 40.

26 Por. J. S c h n i e w i n d , N a ch g ela ssen e R e d e n u n d A u fsä tze , B erlin 1952, s. 72.

27 Por. M. A m e r m a n n , D ie re lig iö se F re v d e in d en S c h rifte n d e s A lte n B u n ­

P ie rw ia ste k słow ny śm h w y stę p u je stosunkow o często w P sałterzu . N a uw agę zasługuje fak t, iż w y stę p u je on nie ty lk o w p salm ach z n a tu ry „ rad o sn y ch ” ja k np. w h y m n ach i psalm ach dziękczynnych;28 śm h zacho­ dzi rów nież w psalm ach królew skich,26 dy d ak ty czn y ch 80 a n a w e t w la ­ m en tacjach .31 W ty ch o statn ich lam e n tu ją c p rzew id u je swe ocalenie od grożących n iebezpieczeństw i to je s t źródłem radości. W n iek tó ry ch psalm ach p ierw ia ste k śm h i jego pochodne n a w ią zu ją do życia laickiego.32 W ydaje się jedn ak, iż śim h ah w P sa łte rz u m a głów nie c h a ra k te r relig ijn o - -duchow y. A uto rzy psalm ów nie są bow iem nig d y podm iotem radości św ieckiej. Je śli n a w e t śim hah o kreśla złośliw ą postaw ę w rogów (por. Ps 35,15; 38,17; 89,43), to w istocie je s t m o d litew n a sk arg a psalm isty zano­ szona do Boga, b y n iep rzy jaciel n ie cieszył się p rzew ro tn ie (por. Ps. 30,2). S e p tu ag in ta czasow nik śam ah tłu m aczy zw ykle jako e u fra in e sth a i33 (m edium p asyw ne od eufraino), co znaczy „ucieszyć się”, „być rad o ­ sn y m ” , „rozw eselić się”, „zabaw ić”,84 W ulg ata tłum aczy śam ah czasow ni­ kiem laetarsk i, w odróżnieniu od gil — e x u lta re .85

W jud aizm ie w y stę p u je rów nież te rm in śam ah i jego pochodne. Do­ k u m e n ty ą u m ra ń sk ie z a w iera ją zw ro ty w y rażające radość (śmh) szcze­ gólnie eschatologiczną. Radość ta je s t znakiem „Bożego czasu” ; cechuje ją trw ałość i je s t u działem w yłącznie Jeg o w y b ra n y c h .88

Podsum ow ując to co zostało pow iedziane odnośnie te rm in u śam ah i jego pochodnych, trz e b a stw ierdzić: Etym ologia p ierw ia stk a śm h n ie jest dokładnie ustalona, chociaż m a on swe odpow iedniki w inn ych językach sem ickich. P ie rw ia ste k te n oznacza ty le co: „cieszyć się” i „rado w ać” ; w y stę p u je w różnych form ach g ram atycznych, najczęściej w form ie qal. N ajw iększa częstotliw ość m a m iejsce w P sa łte rz u a n ajm n iejsza w t r a ­ d y cji J . i E. T erm in śam ah zdaje się m ieć zw iązk treściow y z p o ję­ ciem św iatła. W fu n k cji czasow nika oznacza radość głośną i krzykliw ą. Rzeczow nik (śim hah) w y stę p u je najczęściej w kulcie oraz w izraelskich św iętach. W P sa łte rz u śam ah m a c h a ra k te r religijno-duchow y.

2. gil

Podobnie ja k p rzy o m aw ianiu te rm in u śam ah należy n a początku od­ wołać się do analogii z in n y m i języ k am i w schodnim i.

H eb rajsk i p ierw ia ste k słow ny gjl n ależy do tej sam ej k lasy słów (me­ d ia jo ta — d ru g a spółgłoska słaba) co ak k ad y jsk i riaśu m (rasu) — cie­

28 P or. P s 9, 3: 30, 2.12; 33, 21; 40, 17; 66, 6; 67, 5; 68, 4; 92, 5; 107, 30.42; 118, 24. 20 Por. P s 21, 2.7; 45, 9.16. 8» Por. P s 14, 7; 34, 3; 53, 7; 105, 3.38; 119, 74. 81 Por. P s 4, 8; 5, 12; 16, 9.11; 31, 8; 35, 15.19.24.26-27; 38, 17; 43, 4; 51, 10; 58, 11; 63, 12; 64, 11; 69, 33; 70,' 5; 85, 7; 86, 4; 90, 14-15; 100, 2; 106, 5; 109, 28; 126, 3; 137, 3.6.

32 N p. w P s 4,8 śim h ah p sa lm isty je s t w ię k sz a n iż „w czasie o b fiteg o p lon u p sze­ n ic y i w in a ”.

33 L X X tłu m a czy czasam i śam ah p rzez ch a irein lu b a g a llià sth a i. Por. R. B u 1 1- m a n n , eu fra in o , e u fro sy n e , TW N T II, s. 771; R. B u l t m a n n , a g a llia o m a i, TW NT I, s. 19; H. C o n z e l m a n n , ch airo, ch a ra , syn ch a iro , T W N T IX , 353. W P sa lm a ch o d p o w ied n ik item śam ah jest często złożenie: eu fra in esth a i a g alliàsth ai.

84 Por. Z. A b r a m o w i c z ó w n a , S ło w n ik g re c k o p o ls k i, II, W arszaw a 1960, s. 377.

85 Por. np. P s 5, 12 „L aeten tu r om nes qui sp eran t in te, in a etern u m e x u lta b u n t et h ab itab is in eis...” ; P s 9, 3 „L aetabor e t ex u lta b o in te can am n o m in i A ltissim i”.

36 Por. E. L o h s e (w yd.), D ie T e x te au s Q u m ra n , M ü n chen 19712, s. 209; H. C o n ­ z e l m a n n , art. cyt., s. 354.

TER M IN O L O G IA R A D O ŚC I 8 3

szyć się”, „radow ać”. Czasownik rasu różni się od hadu („cieszyć się”) tym, że nie łączy się ze słowem libbu (serce) i kabittu (wątroba);37 raśu określa radość zewnętrzną, hadu akcentuje barodziej uczucie (upodoba­ nie, zadowolenie itp). W tekstach ugaryckich gjl w ystępuje paralelnie do smh „radować się”).88 D yskusyjną jest rzeczą czy gjl m a swój odpowiednik w arabskim gala („obracać się”, „kręcić się dookoła”) czy też galla („być wielkim, doniosłym”). Za pierw szą możliwością opowiada się P. Hum- bert, który twierdzi, że gala towarzyszy ekstatycznym wołaniom „wiro- w ań” uczestników kultu i jest przejaw em zmysłowej radości.89 Drugą ewentualność przyjm uje L. Kopf, powołując się w swej argum entacji na tekst Ps 89,17.40 Obie opinie nie są rozstrzygające i problem etymologii hebrajskiego pierw iastka gjl pozostaje nadal otw arty.41

Pierw iastek gjl w ystępuje w Starym Testamencie około 57 razy,48 jako czasownik 47 razy i rzeczownik 10 razy.48 Czasowniki w ystępują niemal wyłącznie w formie qal i tylko w Iz 35,2 w ydaje się, że zachodzi form a hifil.44 Rzeczowniki m ają swe dwie podstawowe form y gilah i gil, z liczebną przew agą tej ostatniej. Zarówno rzeczowniki jak też czaso­ wniki wywodzące się od pierw iastka gjl są niekiedy złączone z innym i formam i gram atycznym i.46 Zastosowanie term inu gil w poszczególnych księgach biblijnych nie jest równomierne. Najczęściej term in ów w ystę­ puje u proroków (26 razy) i w Psałterzu (22 razy); wiele rzadziej w

Księ-37 Por. J. B e r g m a n — H. R i n g g r e n — Ch. B a r t h, art. cyt., s. 1012. 88 Por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 181.

89 „T out ce q u i p a ra ît ré su lte r d es d ocu m en ts b ib liq u es, c ’e s t donc que si la sim - hah d ésig n a it la lie s s e p ro fa n e ou sacrée et le s cris jo y e u x et r itu e ls q u i l'e x p r im a ­ ie n t , le g il c o n sista it e n q u elq u e ch ose de p lu s p a rticu lier encore,' fc’e st-à -d 5 re san s doute en cris v ra im en t su raigu s et sau vages, cris d’u n e e x a lta tio n p rofan e ou sacrée si v io le n te et si fr a n ch em en t org ia stiq u e q u ’ils fu r e n t sou ven t, en Isra el un sy m b o le du pogan ism e...” — P. H u m b e r t , art. cyt., s. 144.

'< 40 „Da śm h Svfreuen m it arab. sm h h och s e in V erb in d u n g steh t, k a n n m a n dem sy n o n y m en gîl ein e g leich e E tym ologie a u f G rund des arafo. gll gross, hoch, erh ab en sein zusch reib en . H ierzu ist b eson d ers an P s L X X X I X 17 zu erinnern: b śm k jg jlw n k l-h jw m i w b sd q tk jrw m w , w o das p a r a lle le jrw m w ( a u f ein e so lc h e E ty m o lo g ie d i­ rek t h in w eist... D ie B ib elw ö rterb ü ch er ste lle n zu g îl das arab. i l l s. k reisfö rm ig b e-

wjegen, b eru m streifen ,usw., das w e n ig e r gu t l^ass-t*’ — L '.i K o p f , art. cyt., 249-250. Por. jeszcze: A . W a h r m u n d , H a n d w ö r t e r b u c h d e r a ra b isc h e n u n d d e u ts c h e n Sprache, I, G raz 1970, s. 444-445; B. M. B e l k i n , A r a b s k o - r u s k i j sł a w a r , M oskw a

1970, s. 224-225.

41 Por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , S u p p l e m e n t u m a d L e x ic o n in

V e te ris T e s t a m e n t i L ib ro s , L eid en 1958, s. 144.

42 L iczb a ta je s t żprzybliżona. Konkorldancje, sło w n ik i 'i opracow ania' jteologliczne podajg różną ilo ść p rzyp ad k ów w y stę p o w a n ia tego p ierw iastk a: S. M e n d e l k e r n K F. M a r g o l i n (dz. cyt., s. 201) — 55 razy; G. L i s q v s k y (dz. c y t , s. 323) — 56 raz; L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r (dz. cyt., s. 180) — 61 razy; J. B e r - g m a n n — H. R i n g g r e n — Ch. B a r t h (art. cyt., s. 11014) — 54 razy; P. H u m ­ b e r t (art. cyt., s. 139) — 55 razy. P o w o d em tych różnic jest tru d n ość w u sta len iu n iek tórych le k c ji a szczególn ie: Oz 9, 1; 10, 5; Iz 9, 2; 35, 2; M i 1, 10; P s 2, 11; 43, 4; H i 3, 22. B yć m oże do teg o sam ego p ierw ia stk a słow n ego p rzy n a leży rów n ież im ię ’b jglj („m ój ojciec jest rad ością”), k tóre w y stę p u je w B ib lii 17 razy (por. L. K o p f , art. cyt., s. 250; B. D a v i d s o n , dz. cyt., s. I).

48 D n 1, '10; Iz 16, 10; 65, 18; Jr 48, 33; J1 1, 16; P s 43, 4; 45, 10; Oz 9, 1; H i 3,22. 44 Por. B. D a v i d s o n dz. cyt., s. 748. N iek tó re sło w n ik i filo lo g ic z n e fo rm ę tę zupełnie p om ijają (np. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 180-181; W. G e s e n i u s — F. B u h l , dz. cyt., s. 150-151). F orm y te (qal i h ifil) o k reśla ją jed yn ie teraźn iejsze i p rzyszłe d ziałan ie. Jed n orazow o zakończona czy n n o ść n ie jest w yrażan a za pom ocą gjl; sto su je się tu sło w a tatkie śm h, ru chi., śflś i rnn. Por. J.

B e r g m a n — H. R i n g g r e n — Ch. B a r t h, dz. cyt., s. 1015.

45 Z p rzedrostkiem b e, z cal, z kî u zasad n iającym oraz z lem ącan; por. P. H u m ­ b e r t , art. cyt., s. 137.

dze P rzysłów (5 razy), ty lko po jed n y m razie w K siędze Hioba, w P ieśni n a d P ieśn iam i i u p ro ro k a Jerem iasza (Hi 3,22; P n p 1,4; J r 48,33). T er­ m in te n nie w y stę p u je zupełnie w Pięcioksięgu i inn ych księgach h isto­ rycznych. Choć rzeczą tru d n ą , w y m ag ającą odrębny ch badań, je s t u s ta ­ lenie czasu poszczególnych tekstów , w k tó ry c h zachodzi p ierw iastek gjl, w y d aje się, że przed w yg n an io w y czas p o w stan ia m ożna aplikow ać do następ u jący ch tek stó w : Oz 9,1; 10,5; Iz 9,2; H a 1,15; 3,18; Ps 21,2; 45,16. Z okresu pow ygnaniow ego pochodzi najpraw do po do bn iej: Iz 41,16; 49,13; 61,10; 65,18-19; J r 48,33; J1 1,16; 2,21; Za 9,9; 10,7; So 3,17.46

P. H u m b e rt tw ierdzi, że te rm in gil w 36 m iejscach Biblii m a cha­ r a k te r k u lto w y i relig ijn y , w in n y ch m iejscach gil je s t u ż y ty w sensie św ieckim i określa m .in. radość ry b a k a cieszącego się z obfitego połowu (Ha 1,15), radość ziem i (Iz 49,13; 1 K rn 16,31), roli (J1 2,21), step u (Iz 35, 1), pagórków (Ps 65a,13), kości (Ps 51,10), zrozpaczonych (Hi 3,22), w ro ­ gów p salm isty (Ps 13,5), złośliwców (Prz 2,14), człow ieka przezornego (Prz 24,17), kochającego (Pnp 1.4), ojca (Prz 23,24) i m atk ę (Prz 23,25).47 W ydaje się jedn ak , że k lasy fik acja tek stó w w edług ich sensu religijnego i świeckiego nie została tu ta j w pełni uzasadniona. Podobnie bow iem jak p rzy słow ie śam ah nie m ożna zby t pochopnie, bez pow ażniejszych racji, bazu jąc jed y n ie n a k ry te ria c h czysto zew nętrznych, oddzielać radość re li­ g ijn ą od n iere lig ijn e j.48

D okładne u stalen ie biblijnego te rm in u gil w poszczególnych tekstach Starego T estam en tu nie je s t rzeczą łatw ą. I ta k np. n a po dstaw ie lekcji Oz 10,5 (lecegloth caw en ja g u ru śek a n śom eron) i Ps 2,11 (ibdu ’e th -ja h - w e b ej i r e’ah w egilu b ir ca d ah n iek tó rzy egzygeci tra k tu ją gil jako ver- bum anceps, k tó re oznaczać m oże zarów no radow ać się ja k i też żałośnie usk arżać.48 B iorąc jed n a k pod uw agę niepew ność lekcji Oz 10,5. zm ienne znaczenie p ierw ia stk a g jl da się jed y n ie z tru d e m udow odnić. W D n 1,10 słowo gil tłum aczy się zw ykle przez „w iek” , lecz jest to odosobniony p rzy ­ padek, w całej Biblii, takiego tłum aczen ia.50 W P rz 24,17 te rm in gil zdaje się m ieć zw iązek ze św iatłem — n e r (por.w.20). Ze w zględu jed n a k na dalszy kontekst, w k tó ry m te dw a słow a zostały zastosow ane, nie należy w yciągać zbyt pochopnych w niosków odnośnie znaczenia p ierw ia stk a gjl. Te i in ne różnice znaczeniow e te rm in u gil są n a tu ry sp oradycznej; gil zasadniczo oznacza bow iem radość i jej p rze jaw y w życiu ludzkim .51 Sło­ w a p a ra leln e a n a w e t synonim iczne w stosu nk u do gil (śmh, śwś, śjś, rn n , clz, rw c hi., psh, hll) tę opinię p o tw ierd zają. N a tle zbieżnych zn a­ czeniowo słów gil jaw i się jako czynność lub też proces w e w spólnocie,52 k tó ry w y raża się w radosnych, nierzad k o krzykliw ych, w ołaniach.53 S tąd też potoczne tłum aczenie gil za pom ocą „radow ać się” lub „w eselić” je s t niedokładne i oddaje sens ty lk o w p rzy bliżen iu; gil w y ra ż a się w ,,unie­

40 Por, J. B e r g m a n — H. R i n g g r e n ■— Ch. B a r t h, art. cyt., s. 1014-1015. 47 Por. P. H u m b e r t , art. cyt., s. 138.

48 Itak np. w Prz 23, 24-25 radość rod ziców z pow odu sw y ch d zieci zakłada d zia ła n ie Boże, jest w ię c radością religijn ą.

48 Por. W. R u d o l f , H osea, K o m m e n ta r zu m A lte n T e sta m e n t, X III/1 , N eu k ir­ c h en 1966, s. 196-197.

80 Por. E. K ö n i g , H eb rä isch es u n d a ra m ä isch es W ö rte rb u c h zu m A lte n T e s ta ­

m e n t, L eip zig 19315, s. 59; G. L i s o w s k y , dz. c y i , s. 323; B P 2, s. 1157; B T 4, s. 1032.

51 Por. A. S t r u s, dz. cyt., s. 6-7; C. W e s t e r m a n n , art. cyt. s. 416.

62 Por. A. O ł ó w , N au ka p sa lm u 149 o ra d o ści (m sp. Bibl. K U L), L u blin 1976, s. 35.

63 W język ach sem ick ich istn ie je w ielk a m o żliw o ść w yra ża n ia treści n ie ty lk o g ło sem a le też gestykulacja,; ruchem .

TERMINOLOGIA RADOŚCI 85

sieniu” (Ps 45,16), w „p odskakiw aniu z rado ści” (Hi 3,22), w „okrzyku rad o sn y m ” (Iz 49,13) oraz w „śpiew ach i k rzy k a c h ” (Iz 18,10).

F. C riisem ann tw ierdzi, że czasow niki tak ie ja k gil, śam ah, ruac, ra - nan , alas, p asah i sah al w y ra ż a ją radość bez a rty k u o w a n y c h dźw ięków (mowy i śpiew u) i odróżn iają się od czasow ników w y stęp u jący ch głów ­ nie w w ezw aniach h y m nicznych: sir, h a la l pi., zam ar, ja d a h hi., z ak ar hi., nag ad hi. itp., dla k tó ry c h a rty k u la c ja je s t typ ow a.64 W śród uczonych teza niem ieckiego b ib listy nie sp otkała się z uznaniem ; m .in. dlatego, że w tek stach poezji b ib lijn ej poszczególne czasow niki z obu w skazanych w yżej g ru p słow nych w y stę p u ją w paralelizm ach synonim icznych (por. Ps 9,3; 97,12; 98,4).

In n y problem budzący k o n tro w ersje to tru d n o ść sprecyzow ania p ie r­ w otnego „Sitz im L eb en ” słowa gil. Z daniem n iek tó ry ch au to ró w w y ­ stęp u jący w Biblii p ierw ia ste k słow ny g jl podobnie ja k śm h m a ścisły zw iązek z k an an ejsk im i obrzędam i u ro d za ju .56 W edług cytow anego już P. H u m b e rta gil b yłb y słow em pagańskim , k tó re dopiero po dużym opo­ rze ze stro n y jah aw izm u zostało zaakceptow ane w języ k u k u lty cznym i prorockim okresu pow ygnaniow go.60 Słowo gil nie w y stę p u je bow iem ani u Ja h w isty , an i E lohisty, an i w K siędze Pow tórzonego P ra w a i w K odeksie K apłańskim . Z drug iej jed n a k stro n y słowo śim hah — zdaniem P. H u m b erta rów nież pochodzenia pogańskiego — w y stęp u je w P w t i w tra d y c ji k ap łań sk iej.67 P. H u m b e rt u siłu je tłum aczyć tę tru d no ść różnym stopniem przejaw ów zew n ętrzn y ch uczucia gil i śim hah. Z daniem jego gil był paroksyzm em śim hah (por. Oz 9,1), m iał c h a ra k te r bardziej po­ gański a więc nie został p rz y ję ty do słow nictw a P w t i tra d y c ji k a p ła ń ­ skiej.68 P a rale le b ib lijn e (np. Iz 9,2; 16,10; Oz 9,1; 10,5) w sto su n k u do opisów k an an ejsk ich m iały by potw ierdzać te n pogański c h a ra k te r te r ­ m inu gil.

W odpow iedzi trz e b a zaznaczyć, że chociaż w iele tekstó w b ib lijn y ch zdaje się w skazyw ać n a to, że uczucie gil jest bardziej in ten sy w n e od u - czucia śim hah a czasem n a w e t stanow i jego apogeum (por. Ps 43,4; H i 3,22), to jed n a k m ożna w skazać rów nież te k sty w k tó ry c h gil i śim h ah w y stęp u ją w zględem siebie w sto su nk u przeciw staw ny m (por. P s 97,1 i Ps 97,8; P rz 23,24 i P rz 23,25; Iz 9,2a i Iz 9,2b). N aw et te k st Oz 9,1 bu-» dzi w ty m w zględzie k o n trow ersje, jeśli w eźm ie się pod uw agę lekcję L X X -y: m e ch aire — m ede eu frain u . A zatem opinia P. H u m b e rta jak o ­ by gil b y ł bardziej p ogańnki od śim h ah n a zasadzie różnego stop n ia u - czucia nie w y trzy m u je k ry ty k i.

P om ijając p roblem y n a tu ry etym ologicznej trz e b a stw ierdzić, że gil w y stępu je w Biblii najczęściej w zw iązku z k u lte m Jah w e, z Jego czy­ nam i i przym iotam i. G łów ną przyczy n ą radości je s t najczęściej sam Bóg

64 For. F. C r ü s e m a n n , S tudien zu r F orm geschichte von H ym nus und D ank- lied in Israël, N eu k irch en 1969, s. 50-55 (W M ANT 32).

65 Por. F. F. H v i d b e r g , W eeping and laugter in th e Old T estam en t, K ob en - h avn 1962 ,s. 147-149.

56 Por. P. H u m b e r t , art. cyt., s. 139-145.

67 T rudno p rzyp u ścić b y w stosu n k u do dw óch zn aczen iow o zb ieżn ych słó w a u ­ torzy p w t i p za sto so w a li różne k ryteria religijn e.

68 „A ussi bien, et com m e l ’illu stren t Os. 9, 1; 10, 5, c’e s t-à -d ir e les d eu x p re­ m ières a ttesta tio n s de g îl dans l ’A n cien T estam en t, ce term e a v a it -il a u x y e u x d’un ya h v iste con scien t et in tra n sig ea n t te l qu ’O sée u n e sa v eu r o u v ertm en t et d a n g ere­ u sem en t p aien n e: d’après Os. 9, 1 le g îl est le p a ro x y sm e de la śim h a h ...et co n stitu e un trait caractéristiq u e des cu ltes agraires d’au tom n e en C anaan” — P. H u m ­ b e r t , art. cyt. s. 140.

(Iz 29,19; 41,16; 61,10; Za 10,7; J1 2,23); n astęp n ie pomoc Ja h w e (Iz 25,9; H a 3,18), Jego łask a (Iz 66,10; J1 1,16), sąd (Ps 48,12) i objaw ienie się J e ­ go w spaniałości (Iz 35,1).

G odnym uw ag i je st fak t, że gil i jego pochodne w p rzeciw ieństw ie do śam ah nie w y stę p u je nigd y w kontekście ofiar i dorocznych św iąt iz­ raelskich. T erm in gil znalazł n ato m iast szerokie zastosow anie w tek stach m esjańskich i eschatologicznych. I ta k np. u Za 9,9 je st m ow a o p rz y b y ­ ciu w śród radości (gjl) K ró la m esjańskiego. P odobnie u Iz 65,18-19 w chw ili pełnego zbaw ienia m e m iejsce radość (gjl por. Iz 25,9).69

W P sa łte rz u gil zdaje się odgryw ać doniosłą rolę. Św iadczyć o ty m może n ie tylko stosunkow o w ielka częstotliw ość zastosow ania tego te r ­ m inu, ale rów nież jego re lig ijn y i k u lto w y c h a ra k te r. Je d y n ie w trzech tek sta ch psalm ów (Ps 13,5; 51,10; 65,13) gil m a znaczenie przenośne. P o­ dobnie ja k te rm in śim hah, gil w y stę p u je w e w szystkich g a tu n k a c h p sal­ m ów : poza h y m n am i w p salm ach dziękczynnych,60 w psalm ach k ró lew ­ skich,61 dy d ak ty czn y ch 62 i lam e n ta c y jn y c h .68 T erm in gil znalazł zatem sw obodny p rzy stę p do liry k i sak raln ej Izraela różn ych epok (por. jeszcze 1 K rn 16,31) i u trz y m ał się aż do psalm ów najm łodszych ja k np. Ps. 118. P raw dopodobnie w p ły n ą ł n a to duchow y w ydźw ięk tego słowa. N aw et w skardze jed n o stk i gdzie u k azan a je s t p rze w ro tn a radość w rogów (por. Ps 13,5), o stateczną racją, p u n k tem odniesienia je s t Bóg. Ja h w e je st tym , k tó ry r a tu je z wszelkiego ucisku, stąd p łynie radość i w esele (Ps 31,8; 35,9; 51,10). P odobnie np. w P s 65,13 radość stepow ych p astw isk i p ag ó r­ ków je s t też niczym in n y m ja k duchow o — relig ijn ą radością psalm isty (por. Ps 96,11; 97,1).

S e p tu ag in ta tłum aczy czaasow nik gil najczęściej za pom ocą agalliao- m aj,M rzadziej przez c h a irein 65 i eu frain o .60 Bezokolicznik agalliaom aj znaczy ty le co: „ucieszyć się niezm iern ie”, „rozradow ać” .67 W P sa łte rz u odpow iednikiem gil je s t tylko agalliaom ai i jego pochodne. W połącze­ n iach zaś czasow ników śam ah gil, p ierw szy z n ich tłum aczony jest przez eu frain o (i jego pochodne), d ru g i przez agalliaom ai (i jego pochodne). W P s 42,4 w w e rsji L X X -y w y stę p u je jed e n te rm in określający radość: eu- fra in o n ta ; w TM Ps 43,4 są u ży te d w a te rm in y — śim h a th i gili.

W ulgata tłum aczy gil słow em łacińskim e x u lta re .6s W Q u m ran term in gil w y stę p u je co n ajm n iej 6 razy w form ie czasow nika i dw a raz y jako rzeczow nik.6“ 59 Por. jeszcze Za 10, 7; Iz 29, 19; 35, 1-2; 49, 13; 61, 10; S o 3, 17; J1 2, 21. 60 P s 9, 15; 16, 9; 32, 11; 65, 13; 118, 24. 61 P s 2, .11; 21, 2; 45, 16: 89, 17. 62 P s 14, 7; 53, 7. 63 Ps 13 13, 5-6; 31, 8; 35, 9; 43, 4; 51, 10.

64 W zględ n ie a g a llia sth a i, a g a llia sis, agalliam a; razem 27 razy. Por. R. B u l t m a n n , a galliaom ai, art. cyt., s. 19.

65 E w en tu a ln ie chara lu b sygchairo; o gółem 10 razy. Por. H. C o n z e l m a n n , art. cyt., s. 352.

86 W zględ n ie eu fro sy n e (5 razy). Por. R. B u l t m a n n , eufraino, eufrosyne, art. cyt. s. 770-771.

67 Por. Z. A b r a m o w i c z ó w n a , dz. cyt., I, s. 5.

68 W TM P s 89, 17 w y stę p u je raz jed en p ierw ia stek g jl (besim k a jeg ilu n k o l-h a j- jóm u b esidqatheika jarum u); W u lgata zaś podaje: „et in n om in e e x u lta b u n t tota die et iu stitia tua ex u lta b u n ta b u n tu r” (w g V lg P s 88, 1.7).

69 E. L o h s e (w yd.), dz. cyt., s. 210. Por. J. B e r g m a n — H. R i n g g r e n —- Ch. B a r t h , art. cyt. s. 1014.

TERMINOLOGIA RADOŚCI 87

O dnośnie do te rm in u g jl n a su w a ją się n a stę p u jąc e w nioski: Oznacza on radość i jej przejaw y, co potw ierd za etym ologia i słow a p a ra leln e w y ­ rażające sta n ludzkiego szczęścia i w esela. N ie m a pod staw do tw ierd ze­ nia, ja k to czynią n iek tó rzy uczeni, że p ierw ia ste k te n w yw odzi się ze św iata pogańskiego. W S ta ry m T estam encie gil w y stę p u je w tekstach, w k tó ry ch je s t m ow a o ku lcie Jah w e, Jego czynach i przym iotach. N ie­ jed n o k ro tn ie pierw iastek g jl w y raża radość m esjańską i eschatologiczną. W nielicznych ty lk o m iejscach gil określa radość niew łaściw ą a n a w e t p rzew ro tn ą. W P salm ach gil w y stęp u jąc w różnych g a tu n k a c h literack ich oznacza radość d uchow o-religijną.

R easum ując to o czym b y ła m ow a n a te m a t podstaw ow ych term in ów radości, trz e b a stw ierdzić, że term in a m i ty m i są śam ah i gil. Oba te r ­ m iny m ają c h a ra k te r relig ijn y i zarazem duchow y. W y stęp u ją n ajczę­ ściej w kulcie oraz w izraelskich św iętach. P rz e ja w ia ją się często n a ze­ w n ą trz w sposób głośny a n a w e t krzy k liw y . N ie m a p o dstaw do tw ie r­ dzenia, by w yw odziły się ze św iata pogańskiego. Radość ta (śam ah, gil) — poza nielicznym i w y ją tk a m i — je st radością pozytyw ną. G łów nym jej źródłem je st Bóg — Jah w e, Jeg o czyny i przym ioty.

II. TER M IN Y U Z U P E Ł N IA JĄ C E

Oprócz term in ó w podstaw ow ych (śam ah, gil) oddających w sposób bezpośredni ideę radości, w S ta ry m T estam encie w y stę p u ją inne te r ­ m iny, k tó re tę radość w y ra ż a ją w sto p n iu m n iej doskonałym . S ą nim i: ranan, calaz, calas, calas, śuś (śiś), pasah, ruac i h a la l pi.

1. ranan

H ebrajski p ierw ia ste k słow ny rn n m a swój odpow iednik w u g ary c- kim rn n — krzyczeć, w ydaw ać rad o sn e ok rzyk i — i arab sk im rn n : k rz y ­ czeć, wołać, brzęczeć.70 N atom iast n iep ew n y je st zw iązek z ak k adyjsk im e rn i/e ttu .71 Św iadectw o p alm y reń sk ie zdaje się w skazyw ać n a znaczenie: dźwięczeć. Ju d eo -aram ejsk a fo rm a p a cel czasow nika r a n a n m a znaczenie — cieszyć się, radow ać. W języ k u h e b ra jsk im p o bib lijny m czasow nik ra n a n w form ie Pi. p rz y jm u je nieco inne znaczenie: sarkać, m ruczeć, szem rać.72

P ierw iastek rn n w y stę p u je w B ibli około 93 ra z y ;73 w form ie czaso­ w nikow ej 53 raz y i rzeczow nikow ej 40 razy. Czasow nik p rz y b ie ra czte­ ry fo rm y : Qal (20 razy), Pi. (27 razy), P u . (jeden raz — Iz 16,10) i Hi. (5 razy). Oprócz czasow nika w y stę p u ją rzeczow niki: rin n a h (34 razy), ren an ah (4 razy), ro n (Ps 32,7), ren an im — stru sie (Hi 39,13), rin n a h — im ię w łasne (1 K rn 4,20). T ru d n o u stalić czas p o w stania tekstów , w k tó ­ ry ch p e rw ia stek rn n znalazł swe zastosow anie. T ek sty te pochodzą z

76 Por. W . G e s e n i u s — F. B u h l , dz. cyt., s. 779; B. M. B e 1 k i n, dz. cyt., s 324.

71 Por. R. F i c k e r , rn n ju b e ln , T H A T II, s. 782.

72 Por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 895.

73 W P s 32, 7 lek cja ran n e jest n iep ew n a. P oza ty m p ie r w ia ste k lw n (sarkać, m ruczeć) w y stę p u ją c y w B ib lii 16 razy, zd an iem nie& tórych a u to ró w m a zw ią zek z rnn, a n a w et od n iego pochodzi. Por. W. G e s e n i u s , dz. cyt., 406. W licza się tu tak że te k st H i 39, 23 — tirn eh — form a uboczna p ierw ia stk a sło w n eg o rnh (d źw ię czeć). Por. G. L i s o w s k y , dz. cyt., s. 1340.

ró żny ch okresów h isto rii Izraela; r n n sp oty kam y nie tylko w trad ycjach starszy ch — sprzed niew oli (np. P w t 9,24; Iz 26,19; 35,2), ale także m łod­ szych — pow ygnaniow ych (np. Za 2,14; Hi 38,7; Iz 61,7). C zasow nik ra- n a n w y stę p u je najczęściej w P sałterzu (23 razy) i u pro ro k a Izajasza (14 razy). P odobnie rzeczow nik rin n ah , aż 15 razy w y stęp u je w Psalm ach i dziew ięciokrotnie w K siędze Izajasza ( w ty m 7 razy u D eu tero izaja- sza). Stosunkow o duża częstotliw ość p ierw ia stk a rn n m a m iejsce w dzie­ łach K ro n ik (7 razy), w K siędze H ioba (6 razy) i Przysłów (4 razy); n ie­ co m niej u p ro ro k a Jerem iasza (3 razy) i Sofoniasza (2 razy). N ajm niej — po jed n y m razie — rn n w y stę p u je w K siędze K apłańskiej, P o w tó ­ rzonego P raw a, w L am en tacjach oraz u pro ro k a Z achariasza. Ogólnie trz e b a stw ierdzić, że p ierw iastek rn n m im o dość licznego zastosow ania w S ta ry m T estam encie, znalazł dostęp jed y n ie do 13-stu Ksiąg. Z asto­ sow anie tego p ierw ia stk a w Biblii jest w ięc n ieró w no m iern e i w yd aje się w zrastać w tek stach z czasów po niew oli.74 Ta ostania uw aga je st je ­ d n a k n a tu ry ogólnej i m a chyba rac ję R. Ficker, k tó ry tw ierdzi, iż nie d a się histo ryczn ie ukazać rozw oju znaczenia rn n .75

In n a tru d no ść — to p roblem w łaściw ej k lasy fik acji tekstów . Ju ż z pobieżnej analizy w ynika, że rn n w y stę p u je przew ażnie w kontekście r e ­ lig ijn y m ; tylk o n iek tó re lekcje bud zą w iększe w ątpliw ości.76 Pom ocna b y ­ łab y tu szczegółowa egzegeza poszczególnych tekstów , w k tó ry c h p ie r­ w iastek rn n znalazł sw e zastosow anie.

Pod w zględem znaczenia filologicznego p ierw ia ste k rn n w B iblii nie je s t jednoznacznie określony. O pracow ania słow nikow e podają, że rn n oznacza p rzed e w szystkim głośne, rad o sn e w ołanie. W form ie qal p ier­ w iastek te n może znaczyć rów nież żałosne p łakan ie (Lm 2,19) i głośne lam en tow an ie (Iz 61,7). Podobnie rzeczow nik rin n a h m a dw a podstaw ow e znaczenia: k rzy k radości i sm u tk u .77 T ylko w nielicznych m iejscach rn n zd aje się oznaczać p rzeraźliw y k rzy k bez w y raźn y ch uczuć rad o sny ch czy też sm u tny ch (por. P rz 1,20; 8,3). M ożna w ięc przyjąć, że rn n jest term in e m dźw iękonaśladow czym i w y raża w pew n ych okolicznościach rad o sn ą pochw ałę, w in ny ch głośne u sk arżanie się.73 N ależy jed n a k p rzy ty m zaznaczyć, że r n n oznacza nie ty lk o głośne, n iea rty k u ło w a n e k rzy k i; w P rz 1,20 rn n o kreślany jest jako zachęcające i naw ołujące (w. 21) w o­ łanie m ądrości. P otw ierd zen iem tego, że rn n znaczy krzyk, w ołanie, pod­ niesiony głos czy też „śp iew ny sposób m ów ienia” 79 są p a ra lele u ży ty c h słów i w y rażeń : sh l — rżeć, w ydaw ać okrzyki rad osn e (Iz 12,6; 54,1; J r 31,7); r w c Hi. — głośno krzyczeć (Iz 44,23; So 3,14; Hi 38,7); n ś ’ qol — podnosić głos (Iz 52,8); sw h — krzyczeć z radości (I z 4 2 ,ll); m h ’ k a f — klaskać w dłonie (Ps 98,8); ś jr — śpiew ać (Ps 59,17) i zm r Pi. — grać (Ps 71,23). To iż p ierw ia ste k rn n w w ielu tek sta ch m a w ydźw ięk radosn y św iadczą rów nież p a ra lele słów oznaczających radość. Są nim i: gjl — r a ­

74 P ierw ia stek rnn bardzo rzadko w y stę p u je w P ię c io k się g u (tylko w K pł 9, 24 i P w t 32, 43); brak zu p ełn y u proroka D a n iela i Ezechiela.

75 „... is t es n ich t m öglich , ein e b e d eu tu n g sg esch ich tlich e F n tw ick lu n g der V o k a ­ b el rnn a u fzu zeig en ”. R. F i c k e r , art. cyt., s. 784.

76 Są to: Iz 16, 10; Jr 51, 48; H i 29, 13: Prz 1, 20; 8, 3; 29, 8.

77 C hodzi tu o głośn ą sk argę lu b m o d litew n e w o ła n ie; por. 1 K rn 8, 28; Iz 43, 14; Jr 7, 13; 11, 14; 14, 12; Ps 17, 1; 30, 6; 61, 2; 83, 3; 106, 44; 119 169; 142, 7; 1 K rn 22, 36.

78 ,.Tt has b een su g g ested th a t th e w ord is o n om atop etic and is a typ e o f „rin ­ g in g cry ”. T his cry can be eith er an ex p ressio n o f p raise or a loud co m la in t of som e so r t” — N. E. W a g n e r, rin n a h in th e P sa lte r, V T 10(1930), s. 435.

dow ać się (Iz 16,10; 35,2; 49,13), śm h — cieszyć się (So 3,14; Za 2,14; P rz 29,6), clz — radow ać się (So 3,14; P s 96,12; 149,5), cis — ucieszyć się (Ps 5,12), śwś — cieszyć się (Ps 105,43) i p sh — rozw eselić się (Ps 98,4).

W zależności od k o n tek stu rin n a h p rzy b ie ra różne form y. Z ew nę­ trz n y m p rzejaw em tej radości je s t m iędzy in n y m i śpiew (Iz 35,10), m uzy­ ka (Ps 98,4), podskoki (Iz 35,2) i okrzyki u w ielbienia (2 K rn 20,22). Cza­ sam i rin n a h je s t ta k inten syw n a, że p rzy b ie ra postać w ielkiego u n iesie­ n ia (So 3,17) a n a w e t szału (Iz 14,7). In te n sy w n y i zarazem im pulsy w ny c h a ra k te r rn n u w idacznia się rów nież w błaganiach i m odlitw ie (1 K ri 8,28; J r 11,14), w płaczu (Ps 30,6), w k rzy k u bolesnym (Iz 43,14) oraz w usilnej prośbie (Jr 14,12). P rz y czym rin n a h nie ogranicza się do jednego m iejsca czy też środow iska. O krzyki (radości albo sm utku) słyszy się nad B abilonem (J r 51,48), w b ram ach m iasta (Prz 8,3) n a placach (Prz 1,20), blisko m orza (Iz 42,11). N aw et n a łożach biesiadn ych te n k rzy k (rnn) się

rozlega (Ps 149,5).

N iektórzy uczeni dowodzą, że te k sty Iz 12,6; 54,1; So 3,14 i Za 2,14 — w k tó ry ch w y stę p u je p ierw iastek rn n — są fra g m en ta m i tzw . „im pe­ ra ty w n y c h hym n ó w ” .80 H y m ny te m iały b y trz y ch a ra k te ry sty c z n e cechy: try b rozkazujący (2-ga osoba liczby poj. ro d zaju żeńskigo), p a rty k u ła — ki — w prow adzająca uzasadnienie, oraz to p ik a w sk azująca n a k u lt płod­ ności. F. C riisem ann tw ierdzi, że w zm iankow ane pow yżej te k sty pro ro ­ ckie są „rodzajem w yroczni płodności” i zastosow ana term inologia w y ­ w odzi się z agrarnego k u ltu K a n a a n u .81 H ipoteza F. C rusem an na m a dozę p raw dopodobieństw a; nie da się w ykluczyć zw iązku rn n z k u lte m płod­ ności. N ależy jed n a k podkreślić, że rn n w y stę p u je w różnego ty p u te k ­ stach, nie tylko w pieśn iach K siąg prorockich. N ie m ożna w ięc jed n o z n a ­ cznie orzec, iż rn n p ierw o tn ie b ył zakorzniony w yłącznie k kulcie pogań­ skim . A utorzy b ib lijn i odnosili się z w ielk ą rezerw ą do obcych ry tó w i zw iązanego z nim i słow nictw a (por. P w t 12,29-31; 18,9-14). W ty ch w a­ ru n k ach e w en tu aln a akom odacja słów m usiała następow ać bardzo powoli i dotyczyć głów nie św ieckich dziedzin życia. Tym czasem w B iblii rn n i jego pochodne w y stę p u ją najczęściej w kulcie i relig ijn y ch św iętach. R a­ dość ta m a m iejsce n a jp ie rw w różnego ro d zaju m odlitw ach; uw ielbien ia (Iz 12,6; 42,11; 44,23), dziękczynienia (Ps 32,7; 67,5) i prośby (Ps 5,12; 20, 6; 109,28). P rz y czym do chw ały i uw ielb ien ia są w zyw ane n ieraz okre­ ślone k ręg i przyrody: drzew a leśne (1 K rn 16,33), góry (Iz 49,13) i rzeki (Ps 89,13). N aw et niebiosa (Ps 44,23), gw iazdy p o ran n e (Hi 38,7) i ziem ia (Ps 98,4) w raz z m iastam i (Prz 11,10) są podm iotem radości. N astęp nie rin n a h w y stęp u je w w ielu okolicznościach i zd arzeniach życia w spólnoto- towego: podczas w y pro w ad zen ia lu d u z niew oli (Ps 105,43), w stęp ow ania do św iąty ni w św iątecznym orszaku (Ps 42,5), podczas pośw ięcenia św ią­ ty n i (Ps 132,9) i składania o fiar (Kpł 9,24; Ps 107,22). T erm in rn n zacho­ dzi rów nież w tek sta ch m esjań sk ich i eschatologicznych (So 3,17; Iz 35, 10; 48,20; 51,11; 55,12). N ajczęściej jed n a k rn n w y stę p u je tam gdzie m a m iejsce w ezw anie do głoszenia chw ały Bożej.82 W ezw anie to m a n ieje ­

TERMINOLOGIA RADOŚCI 89

F0 Por. R. F i c k e r . art. cyt., s. 735.

81 Por. F. C r i i s e m a n n , art. - cyt., 19-80; C. W e s t e r m a n n , D as L o b en G o t-

te s in den P sa lm cn , G ottin gen I9683, s. 99.

62 W ezw anie to ja w i się w im p era ty w ie (np. Iz 44, 23; 49, 13; 54. 1; Jr 31, 7; So 3, 14- 7 a 2, 14; Pi.: Iz 26. 19; 52, 9; P s 33, 1; 98, 4; Hi.: P s 32, 11; 81, 2) i iu ssiw ie ('■/. 42, 11; Ps 35, 27; Pi.: P s 5, 12; 67, 5; 71, 23).

dn o k ro tn ie form ę rozszerzoną poprzez p a rty k u łę ki w p row adzającą uza­ sadnienie: „Z abrzm ijcie rado sn y m (rnn) śpiew aniem w szystkie ru in y J e ­ ruzalem , bo Ja h w e pocieszył lud, odk up ił Je ru z a le m ” (Iz 52,9).83

W szystkie w yżej w skazane p rzy k ła d y p o tw ierd z ają kultow y, re lig ijn y c h a ra k te r te rm in u rn n . Je śli n a w e t rn n w y stę p u je w tekście n a pozór św ieckim , to k o n tek st jed n a k w skazuje, że te rm in te n odnosi się do Boga. N aw et w elegii tra k tu ją c e j o M oabitach (Iz 16,10), gdzie je s t m ow a 0 u stano w ien iu rad o sny ch okrzyków w sadach i w innicach M oabu, słowo ra n a n odnosi się do Boga. Ja h w e je s t tym , k tó ry w y d aje w y ro k przeciw M oabitom (por Iz 16,13-14) zam ieniając ich p rze w ro tn ą radość w płacz 1 k rzy k żałobny (Iz 16,9).

W P salm ach ra n a n w y tę p u je często w lam en tacjach 84 i hy m n ach ; n ie­ co rzadziej w pozostałych g atu n k a c h lite ra c k ic h : w psalm ach dziękczyn­ nych ,86 d y d ak tyczny ch 88 i królew skich (Ps 20,6; 89,13; 132,9.16). W za­ leżności od k o n tek stu treściow ego i fo rm y g ram aty cznej ra n a n p rzy jm u je w P sa łte rz u różne odcienie znaczeniow e. I ta k jako czasow nik w form ie qal oznacza rad o sn y k rzy k : „A sp rz y ja ją c y m ej spraw ie niech w y k rzy ­ k u ją z radością (jaronnu) i m ów ią zaw sze: J a h w e je s t w ielki, on chce po­ m yślności swojego sługi” (Ps 35,27). W form ie Pi. (np. P s 59,17; 63,8; 132,

9) i Hi. (Ps 32,11; 65,9; 81,2) ra n a n je s t rów nież term in em w yrażający m radość. Ze w zględu jed n a k n a k ontekst, w k tó ry m w y stęp u je rnn, p ie r­ w iastek te n oznacza coś w ięcej niż w y rażen ie chw ały czy radości. W n ie­ k tó ry c h tek sta ch rn n je s t znakiem u niw ersalności (Ps 67,5; 98,4; 145,7); określa zarów no w ia rę jed n o stk i (Ps 51,16; 71,23; 92,5) ja k też całej w spólnoty (Ps 20,6; 90,14; 95,1). Różne odcienie znaczeniow e jaw ią się zwłaszcza podczas analizy tekstów , w k tó ry c h w y stę p u ją rin n a h , ren a- n a h i ron. W P s 107,22 („Złóżm y dziękczynne ofiary, opow iadajm y Jego dzieła rado sn y m k rzy k iem ”) słowo b erin n a h znaczy w ięcej niż radość; w yraża „coś przypom inającego o fiarę” .87 W opisie ludzi, k tó ry c h Ja h w e oswobodził (Ps 105,43) i w yp ro w ad ził z radością, m ożliw e jest, że rin n a h w skazuje n a n a tu rę osw obodzenia. Sens i znaczenie rin n a h zm ienia się także w zależności od bu d ow y gram aty cznej tego rzeczow nika. W sześciu tek sta ch (Ps 17,1; 61,2; 88,3; 106,44; 119,169; 142,7) rin n a h posiada sufix i w y raża głośną skarg ę i sm utek. W k ilk u tek sta ch rin n a h p rzy b ie ra fo r­ m ę rin n a ti. T en o sta tn i rzeczow nik w y stę p u je najczęściej w lam en tacjach odnosząc się do m o dlitw y.88 In n e rzeczow niki — ren an ah i ro n — rozsze­ rz a ją n iejak o zakres pojęcia radość. W P s 100,2 słowo ren a n a h b ędąc w p a ra leli z śim hah p o tęg u je uczucie radości. W Ps 63,6 w yrażenie ren an ó t określa sposób w y ch w alan ia Jah w e. N atom iast w Ps 32,7 fo rm a ran e je st swego ro d zaju k u lty czny m okrzykiem , poprzez k tó ry p salm ista w y raża radość z ocalenia i darów , k tó re stały jego udziałem za sp raw ą Ja h w e (w. 3-5).

83 P odobna k o n stru k cja jest w P w t 32, 43; Iz 12, 6; 44, 23; 49, 13; 54, 1; Za 2, 14. 84 P or P s 5, 12; 17, 1; 35, 27; 42, 5. 7; 51, 18; 59, 17; 61, 2; 63, 8; 71, 23; 88, 3; 90, 14; 106, 44; 126, 2. 5. 6; 142, 7.

85 W P s 30, 6; 32, 7. 11; 65, 9; 67, 5; 92, 5; 107, 22; 118, 15. 88 W P s 81, 2; 95, 1; 105, 43; 119, 169.

87 „Since th ese lin es are c le a r ly p arallel, th e la s t w ord m u st m ea n so m eth in g m ore th ea n m erely, „w ith jo y ”. It m ust ex p ress so m eth in g com p arab le to a sa cri­ fice. T his is clea r ly co n fessio n o f fa ith . T he cred al recitation o f Y H M H ’s deeds is p a ra llel to th e sa crifice, and no doubt an in teg ra l part o f th e cerem o n y ” — N. E. W a g n e r , art. cyt., s. 438.

TERMINOLOGIA RADOŚCI 91

W S eptuagincie nie m a jednolitego odpow iednika rn n . Zazw yczaj pierw iastek te n tłum aczy się słow am i: e u fra in e in i agalliaom ai.89

W P salm ach rów noznacznikiem r n n je s t p raw ie w yłącznie czasow nik agalliaom ai. Połączenia śm h — rn n LX X od daje tu słow am i e u fra in e sth a i — agalliaom ai (por. P s 35,27; 67,5; 90,14). U D euteroizajasza w w ersji L X X -y odpow iednikiem r n n je s t eufraino.

W ulgata tłu m aczy te rm in rn n słow am i: exultatio , laudatio, laus, laeti- tia, depraecatio, oratio, preces.

W tek stach ą u m ra ń sk ic h r n n w y stę p u je w form ie czasow nika ra n a n (1 QS 10,14.17; 1 QM 14,2.6; 1 QSb 2,25) i rzeczow nika rn h (1 QM 4,4; 12,13.15; 19,7; QH 11,5.14.26); w obu p rzy p ad k ach isto tn e znaczenie sło­ w a nie ulega zm ianie.

W yciągając w nioski z rozw ażań n ad term in em ra n a n trz e b a stw ier­ dzić: Etym ologia p e rw ia stk a słow nego rn n w sk azuje n a głośne fo rm y m ow y ludzkiej, z k rzy k iem w łącznie. W ystępując często w B iblii rn n m a dw a znaczenia: okrzyki radości i sm u tk u . P ie rw ia ste k rn n m a c h a ra k te r religijny, szczególnie w P sałterzu , gdzie przyj,m uje różne odcienie zna­ czeniowe. W form ie rzeczow nikow ej z sufixem w y stę p u je w kontekście m odlitw y błagalnej, szczególnie w lam en tacjach. W większości p rzy p a d ­ ków rn n oznacza radość p rzeży w an ą w sposób spontaniczny i e k sp resy j­ ny.

2. calaz calas calas

T erm iny calaz, calas i calas pochodzą przypuszczalnie od jednego źró- dłosłowu i oznaczają: radow ać się, cieszyć się, trium fo w ać.90 M ają one swój odpow iednik w arab sk im calaśa („sm akow ać”, „rozkoszow ać”, „de­ lektow ać się”) i ak k ad yjskim elesu („być rad o sn y m ”).91

P ie rw ia ste k clz w y stę p u je w B iblii w dw ojakiej form ie: czasow niko- wj (16 razy) i p rzym iotnikow ej (8 razy).92 Ja k o czasow nik w y stę p u je tylko w form ie qal i oznacza: „radow ać się”, „ciszyć się” . W S ta ry m T estam en ­ cie calaz znalazł zastosow anie ty lk o w tek sta ch poetyckich, z najw iększą częstotliw ością w Psalm ach .93 Podm iotem tej radości są ludzie w y stę p n i94 oraz spraw iedliw i,95 k tó rzy w poszczególnych przy p ad k ach w y stę p u ją w roli jed no stk i (np. H a 3,18), g ru p y społeczno-religijnej (Ps 149,5) czy też całego n aro d u (So 3,14). W yjątkow o podm iotem radości je s t sam Bóg (Ps 60,8; 108,8), stw orzona przez Niego n a tu ra (Ps 96,12) a tak że w ew nętrzn e organ y człow ieka (Prz 23,16).

W form ie p rzym iotnikow ej (calez, caliz) p ierw iastek clz w y stę p u je je ­ dynie u Izajasza i Sofoniasza.88 P rz y b ie ra ta m w zależności od k o n tek stu

88 Por. N. E. W a g n e r , art. cyt., s. 339-440.

89 In n e rów n ozn aczn ik i p ierw ia stk a rnn w L X X to: terp ein (cieszyć się, radow ać), deom ai (prosić), eu ló g em a i (w y sła w ia ć), h y m n ein (sław ić, rozbrzm iew ać), a k siu n (żądać) itp.

so p or w . G e s e n i u s — F. B u h l , dz. cyt., s. 614-617; sło w n ik i filo lo g ic z n e p o ­ dają, że sp ó łg ło sk a h eb rajsk a zajin jest sp ok rew n ion a ze sp ó łg ło sk ą sam ek i sade.

91 Por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 707. 709. 710; M. A m - m e r m a n n, dz. cyt., s. 12.

92 N iek tórzy au torzy p roponują zm ian ą le k c ji u Jr 111, 15 (tacalozi) i Jr 51, 39 (jacalozü). W ten sposób liczb a form cza so w n ik o w y ch zm n iejszy ła b y się do 14-stu. Por. L. K o e h l e r — W. B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 707; G. L i s o w s k y, dz. cyt., s. 1070.

93 W różn ych k on stru k cjach gram atyczn ych •— ogółem 7 razy. 84 Por. 2 S m 1, 20; Jr 11, 15; vL'5, 17; 50, 11; 51, 39; Ps 94, 3. 95 Por. H a 3, 18; So 3, 14; P s 28, 7; 68, 5; 149, 5.