Józef Homerski
"Kohelet : Biblischer Kommentar :
Altes Testament 19", A. Lauha,
Neukirchen 1978; "Księga Koheleta :
wstęp przekład oryginału
-komentarz - ekskursy", M. Filipiak,
Poznań 1980 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 19/2, 321-325
[ 5 ] Ź R Ó D Ł A D O D Z I E J Ó W C E R K W I U N I C K I E J 3 2 1
D u c h o v n a B i b l i o t e k a (Nr 18—26). Dla porów nania można zaznaczyć,
że sporo opracow ań o Cerkw i Unickiej napisali po w ojnie i Polacy w k raju i za granicą, że wymienić tylko prace O. Haleckiego, ks. K. K antaka, A. Korobowicza, ks. W. Meysztowicza, bpa E. Ozorowskie go, bpa M. Reehowicza, ks. M. Szegdy, bpa W. U rbana. Zasługują one na oddzielne omówienie.
Słabą stroną opracowań bazyliańskich — generalnie rzecz biorąc — jest ich niepełna podstaw a źródłowa. O pierają się bowiem nie na ca łym m ateriale źródłowym, lecz na jego części: na źródłach drukow a nych, publikow anych w Polsce w różnych czasach i w różnych zbio rach, na w ydaw anych ostatnio źródłach przez rzym skich bazylianów oraz na źródłach rękopiśm iennych z archiw ów rzymskich. B rak n a tom iast w ykorzystania źródeł rękopiśm iennych, znajdujących się w archiw ach i bibliotekach polskich i radzieckich. Poza tym prace są pisane, acz nie wszystkie, z pozycji nacjonalizm u ukraińskiego. W tym stanie rzeczy, choć posuw ają one niew ątpliw ie naprzód stan wiedzy historycznej o C erkw i U nickiej, jednakże przedstaw ionej w poszczególnych rozpraw ach problem atyki nie rozw iązują w sposób wyczerpujący. W ym agają też poważniejszych korektur.
W ydawnicza produkcja rzym skich bazylianów zarówno w zakresie źródeł, jak i opracowań, mało jest w Polsce znańa. Po prostu nie wiele egzem plarzy ich publikacji do nas d o c ie ra 13. Zaopatrzenie w ię kszych polskich bibliotek kościelnych, jeżeli już nie we wszystkie publikow ane pozycje bazyliańskie, to przynajm niej w kom plety ich w ydaw nictw źródłowych, w płynęłoby niew ątpliw ie na pogłębienie n a szych studiów nad dziejam i Cerkw i Unickiej w daw nej Polsce.
H i e r o n i m Eug. W y c z a w s k i
A.
L a u h a ,
K o h elet (Biblischer K o m m en ta r. A lte s T e sta
m e n t 19), N eu k irch en 1978, str. V III+ 2 3 2 .
Ks. M. F i l i p i a k ,
K sięga K oheleta. W stę p — P rzekła d z
oryginału — K o m e n ta rz — E k sk u rsy ) Pism o Św ięte Starego
T e sta m en tu 8, 2), P o zn ań 1980, s tr. 250.
Kanon hebrajski zalicza Księgę K oheleta do Pism i umieszcza ją w zbiorze tzw. Pięciu zwojów, czyli ksiąg liturgicznych, gdyż czytano ją w synagogach w święto Szałasów. W kanonie chrześcijańskim mieści się ona wśród tzw. ksiąg mądrościowych. Księga K oheleta należy do tych pism natchnionych Starego Testam entu, które są dziś bardzo dy skutowane. Dyskusje dotyczą zarówno strony form alnej (przede wszy stkim kompozycji, czasu pow stania i środowiska), jak też treści i do ktryny. Widomym znakiem tego interesow ania się nią obecnie są między innym i dwa jej kom entarze naukow e jakie się ostatnio u k a zały. Pow stały one niezależnie od siebie, w dwóch zupełnie odręb 18 Nawet w ydaw ana przez In sty tu t H istorii PAN na każdy rok
B ib l io g r a f ia h is to rii p o l s k i e j , ostatnio w opracowaniu S. G ł u s z к a,
A. M a l c ó w n y i I. P e r z a n o w s k i e j , nie notuje wszystkich po zycji.
3 2 2 J Ó Z E F H O M E B S K I [ 2 ]
nych środowiskach naukowych. W roku 1978 opublikow ał swój ko m entarz do K oheleta biskup ew angelicki z H elsinek A a r r e L a u h a w^ znanym W ydawnictwie z Neukirchen, k tóre ów kom entarz zamie ściło w wysoko cenionej przez Biblistów serii: Biblischer Kommen- tar.A ltes Testam ent, jako tom 19. W roku 1980 w serii naukow ych kom entarzy do Pism a św., której patronuje Katolicki U niw ersytet Lu belski ukazał się z sześcioletnim opóźnieniem kom entarz do Księgi K oheleta pióra ks. M ariana Filipiaka, kierow nika katedry teologii bi b lijnej Starego T estam entu w Sekcji biblijnej na Wydziale Teologi cznym KUL. Oba te kom entarze zasługują na wspólne omówienie dlatego, że reprezentują dwa odmienne punkty patrzenia na treść Księgi Koheleta. Ich konfrontacja bardzo ubogaca poznanie wartości te j ciekawej księgi Pism a św., bo obie te pozycje wydawnicze w pe w nej m ierze się uzupełniają.
K om entarz z N eukirchen stosownie do schem atu przyjętego w ca łej serii posiada: Wstęp (str. 1—24), Bibliografię (str. 24—28) i tekst ze szczegółową k ry ty k ą tek stu oraz kom entarz (str. 29—223). Skoro widz cytowanych tekstów biblijnych, imion, rzeczy oraz słów he brajskich szerzej omówionych (str. 226—232) kończy tę bardzo w arto ściową publikację. W Przedm ow ie A utor stw ierdza, że Księga Kohe leta jest „bolesnym protestem ” przeciw racjonalistyczno-optym istycz- nem u patrzeniu na życie, jakiem u hołdowały szkoła m ędrców i pe w ne grono ludzi o izraelsko-judaistycznej form acji religijnej (str. V). W przekonaniu A utora K ohelet hagiograf był sceptykiem i nihilistą, bez określonego światopoglądu, Źródłem takiego stanu duchowego u K oheleta było pojęcie Boga, jako transcendentnego, trudnego do zro zum ienia despoty, który celowo utrzym uje dystans w stosunku do człowieka (str. 17. 22). Ta m inim alistyczna ocena przekonań religij nych H agiografa wyrażonych rzekomo w jego dziele ciąży na całym kom entarzu Księgi. W stosunkowo krótkim W stępie (str. 1—24) Autor om awia takie zagadnienia jak: autor, czas i m iejsce pow stania K się gi (§ 1), jej budowę i jedność literacką (§ 2), język, styl i tek st (§ 3), trad y cje religijne w jakich pow stała (§ 4), jej problem y teologiczne (§5) oraz jej kanoniczność i aktualność (§ 6). Z tych w łaśnie w iado mości w stępnych dow iadujem y się, że Księga K oheleta pow stała w latach 250—200 przed Chr. (str. 3). Jej autorem był człowiek żyjący i pracujący w Palestynie. Z dzieła jakie pozostawił po sobie widać, że był semitą, bardziej przyw iązanym do swych rodzimych trad y cji re ligijnych i obyczajowych niż hellenistą. Znał lepiej lite ra tu rę m ądro- ściową egipską i mezopotamską, niż mądrość i k u ltu rę helleńską. Ko m entator uważa, iż w łaściwe dzieło K oheleta hagiografa zaczyna się od wiersza 1,12 Księgi K oheleta. W oparciu o obecny stan je j,te k s tu można wnosić, że Księga ta m iała jeszcze dwóch redaktorów : pierw szego, który podzielał poglądy K oheleta i jemu należy przypisać m ię dzy innym i wiersze: 1,1—2, prolog 1,3—11 i tekst 12,8—11 oraz d ru giego, który przez swe ingerencje spraw ił, że środowisko ortodoksyjne było w stanie przyjąć dzieło K oheleta i zaliczyć je w poczet ksiąg kanonicznych. Drugiemu redaktorow i trzeba przypisać takie teksty jak: 2,24.26; 3,13.17; 5,18; 7,26b; 8,12b.l3; 11,9b; 12,12—14.
K om entarz jest wyrazowy. Jego A utor przeprow adza analizę egze- getyczną zdanie po zdaniu tak, jak biegnie tekst. W yodrębnił on 35 perykop. Z tytułów tych perykop można wnosić, że podstaw ą ich w yodrębnienia była treść. A. L auha nie usiłował szukać m yśli prze wodniej, której możnaby podporządkować przynajm niej niektóre pe
[ 3 ] H E C E N Z J E 3 2 3
rykopy. Nie przedyskutow ał on też szerzej stru k tu ry Księgi K ohele ta. W jego bowiem przekonaniu Księga K oheleta nie stanow i tra k ta tu o znikomości i przem ijalności tego wszystkiego co .składa się na rzeczywistość w której człowiek żyje i działa, lecz jest jedynie zbiorem sentencji (wypowiedzi) na ten w łaśnie tem at (str. 5). Jedno czy zaś ów zbiór to samo pesym istyczne podejście do wszystkich dóbr jakie przypadają tu nä ziemi człowiekowi w udziale i z jakich jest zdolny korzystać. Sam kom entarz, jak inne w te j serii wydawniczej jest opracowany bardzo starannie i w szechstronnie, zwłaszcza od stro ny lingwistycznej. Równie w ysoki w alor naukow y m a strona egze- getyczna. Analiza znaczeń poszczególnych wyrazów, ustalenie ich sen su są bardzo dobre. Szczególnie cenne są analizy znaczeniowe m e tafo r i alegorycznych zwrotów, zwłaszcza gdy te w yjaśnienia są po parte przykładam i zaczerpniętym i z lite ra tu ry sapiencjalnej egipskiej, czy babilońskiej a więc z tego środowiska kulturow ego i m yślowe go, które tak bardzo oddziaływało na te regiony w których form ow a ła się Księga K oheleta. Za szczególnie wyczerpująco i dobrze skom ento w ane teksty można uznać perykopy: 9,1—10; 11,7—12,7; 12,9—11 i 12,12—14.
W św ietle omówionego wyżej kom entarza można o wiele łatw iej dostrzec inny punkt spojrzenia i odmienny sposób rozum ienia tej sa m ej Księgi K oheleta, jakie prezentuje pierw szy w Polsce kom entarz do tej Księgi ks. prof. M. F i l i p i a k a . P ublikacja ta poza bogatą Bibliografią (str. 7—17) ma obszerny Wstęp historyczno-krytyczny (str. 21—92). Przekład tekstu oryginalnego i jego egzegezę (str. 93—196) oraz
7 ekskursów (str. 197—236). K om entarz kończą skorowidze: autorów
cytowanych, rzeczowy, ważniejszych term inów hebrajskich omówio nych w kom entarzu, tekstów biblijnych i tekstów ąum rańskich (str. 237—248). Ja k w szystkie w ielkie kom entarze naukowe, ta k również oba w tej chwili omawiane, m ają dużo cech wspólnych. Treść do tyczy praw ie tych sam ych zagadnień, a form a ich omawiania, czy roz w iązyw ania jest bardzo do siebie zbliżona. Różnice w ystępują dopiero w bardziej lub m niej wszechstronnej i w yczerpującej, oraz m niej lub więcej w nikliw ej analizie naukow ej tekstu i w uzyskanych w y nikach badań. Porów nując oba recenzowane kom entarze ogólnie mo żna powiedzieć, że kom entarz niem iecki pod względem analizy ści śle naukow ej jest bardziej szczegółowo omówiony i udokum entow a ny. K om entarz zaś polski posiada szerzej i dokładniej opracowane zagadnienia w stępne, a kom entarz jest bardziej teologiczny. Ks. M. Filipiak omawia szerzej i dokładniej różnice między m yślą hebrajską a grecką, zwłaszcza co do pojęcia czasu i patrzenie na człowieka. Bardzo wartościow y i instruktyw ny jest piąty rozdział W stępu no szący ty tu ł: S tru k tu ra księgi (str. 44—60) — zagadnienie w kom enta rzu A. L auhy zaledwie dotknięte. D ow iadujem y się z niego nie tylko o tym co myślano o treści Księgi K oheleta i jak usiłowano ustaw ić jej problem atykę, ale także otrzym ujem y przekonyw ająco um otyw o w any punkt widzenia A utora, będący w ynikiem jego w łasnej pracy badawczej (por. S tru k tu ra i doktryna Księgi K oheleta. Rozprawa h a bilitacyjna, Lublin 1975). Szczególnie cenna i w dużym stopniu ory ginalna jest szeroko rozpracow ana teologia Księgi K oheleta (str. 60— 92), w której A utor przedstaw ia -n ak ę H agiografa o człowieku i o Bogu. Szkoda tylko, że sform ułow anie słowne nagłówków owych dwóch omawianych zagadnień nie jest zbyt szczęśliwe. W moim prze
3 2 4 J Ö Z E F H O M E B S K I [ 4 ]
konaniu np. ty tu ł pierwszego punktu: Koncepcja człowieka nie w y raża adekw atnie tego co sugerują podpunkty. M ając na wzglądzie całość dzieła trzeba z przyjem nością stwierdzić, że Wstęp historycz- no-krytyczny jest opracowany solidnie. Ma jednak pew ne niedom ó wienia. Trudno np. w oparciu o wypowiedzi n a str. 25 (u dołu) i str. 30 (drugi akapit) urobić sobie zdanie, gdzie właściwie działał Kohelet i jaka jest opinia A utora w tym względzie. Pew ne w ątpliw ości b u dzi fakt, że tło historyczno-doktrynalne (str. 30—44) zdaje się b a r dziej uwzględniać tę rzeczywistość, jaka m iała m iejsce kilkadziesiąt la t po działalności Koheleta. A utor zaś odnosi je do czasów Kohele ta. P raw dą jest, że czasy w których zdaniem A utora pow stała Księ ga K oheleta są bardzo mało znane. Egzegecie pozostaje zatem jedy nie ta możliwość, iż z tej rzeczywistości (politycznej, społecznej k u l turow ej i religijnej) jak a m iała m iejsce jedno lub dwa pokolenia po czasach K oheleta w nioskuje o tym co się na nią złożyło i dopiero w oparciu o te elem enty konstruuje tło czasów K oheleta. Czy jednak odpowiada ono faktycznem u stanow i rzeczy owego okresu? Trudno się więc dziwić że A utor mówiąc o w pływ ach hellenistycznych na Księgę K oheleta dał ta k enigm atyczną odpowiedź zarówno na str. 30, jak zwłaszcza na str. 43—44.
Część egzegetyczna kom entarza ks. M. Filipiaka posiada między in nym i tę w ielką zaletę, której b rak kom entarzow i A. Lauhy, że do strzega w Księdze K oheleta myśl przewodnią. Zdaniem A utora jest nią tem at szczęścia oraz związek między szczęściem a m ądrością (str. 56). W oparciu o tę myśl dzieli on tek st Księgi na jednostki tem aty czne oraz perykopy i kom entuje je. Tak więc poza W stępem (1,1—18) i tzw. Notą red ak to ra (12,9—14) w yróżnia cztery sekcje tem atyczne, rozw ijające myśl główną: Osobiste doświadczenie K oheleta w dzie dzinie szczęścia (2,1—26), Badanie nad realnością szczęścia (3,1—7,14), B adania dotyczące w arunków potrzebnych do zdobycia szczęścia (7,15—9,10) i Zachęty do realizow ania sensu życia ludzkiego (9,11— 12.8). Pom ijając nie zbyt atrak cy jn e sform ułow anie tych nagłówków, należy z uznaniem podkreślić, że ukazanie m yśli przew odniej w Księdze K oheleta i 4 unaocznienie · jej rozwoju oraz zakresu jej tre ś ci stanow i niew ątpliw ie poważny w kład w badanie stru k tu ry Księgi K oheleta, jej treści, a przede wszystkim jej teologicznej w artości. To stw ierdzenie pozwala spojrzeć na jej treść natchnioną od pozytywnej strony. Mówi, żeby się cieszyć tym co Bóg daje i w pełni korzystać z tego, co niesie życie mimo, iż są to dobra przem ijające. Mieć tylko zawsze na uwadze fakt, że m iarą tego korzystania pow inna być świadomość, że Bóg chce, aby się z tego wszystkiego rozliczyć (Koh 11.9). Pod tym w łaśnie względem polski kom entarz do Księgi Kohe leta staje w rzędzie tych powszechnie cenionych publikacji, które w każdej księdze Pism a św. chcą dostrzec nieom ylne słowo Boże i w sposób autentycznie naukow y a zarazem głęboko ortodoksyjny u k a zać nieprzem ijalną w artość jej doktryny. W gruncie rzeczy bowiem Księga K oheleta jest tą księgą natchnioną, która dotyka owej w naturze ludzkiej u k ry tej i nie dającej się tu na ziemi w pełni zaspo koić tęsknoty do stałego posiadania dobra i szczęścia. Hagiograf w oparciu o znane mu objawione praw dy religijne na poziomie jego czasów uczy jak korzystać z dóbr, k tóre niesie z sobą życie w obec nej rzeczywistości, żeby się okazać „m ądrym ” w biblijnym akcepto w anym przez H agiografa znaczeniu tego słowa. P atrząc n a ten cenny kom entarz od strony krytycznej w ydaje się że A utor mimo wszystko
[ 5 ] B E C E N Z J E 3 2 5
jest pod przemożnym wpływem tych kom entatorów , którzy z w ypo wiedzi Księgi K oheleta wnoszą raczej o krytyczno-pesym istycznym nastaw ieniu K oheleta do człowieka i te j ziem skiej rzeczywistości, w której on żyje (np. str. 193). Ale sądzę, że gdyby A utor w oparciu 0 te badania, którym dał w yraz na str. 95, 210 i 217—222 w yraz „m ar ność” albo zastąpił jakim ś synonimem łagodniejszym (np. słowem: przem ijalność lub jem u podobnym), albo pozostawiając go w . swym kom entarzu w yraźniej zaakcentow ał, że chodzi tu o czasową tylko 1 ograniczoną w artość wszystkiego co ziemskie i stworzone obraz ca łej Księgi byłby jeszcze pogodniejszy. Nie najm ocniejszą stroną ko m entarza jest język (sform ułowania nagłówków, długie i zbyt roz budow ane zdania, trudno zrozumiałe spolszczone obce w yrazy jak np. trybut, retrybucja, sufiks, itp.), bo nie u łatw ia on szybkiego chw ytania toku myśli A utora. Ale za to w artościow e są podsum o w ania, k tóre tow arzyszą każdej perykopie i poszczególnym sekcjom. To one spraw iają, że można się szybko zorientować jaki sens ma zdaniem A utora odnośny tekst Księgi K oheleta. Dlatego można po wiedzieć, że kom entarz ks. M. Filipiaka jest jasny i czytelny. N au kowy poziom przeprow adzonej egzegezy bardzo w ydatnie podnoszą ekskursy. Jest ich 7 / Trzy pierwsze w yjaśniają trudniejsze term iny hebrajskie, jakie pojaw iają się w Księdze K oheleta [qôhelet (str. 197—200), cólam (str. 200—207), hkm, jr ’ i hbl (str. 207—210)]. N astęp ne trzy dotyczą problem ów egzegetyczno-teologicznych (odpłaty/retry- bucja! — str. 210—216), w pływ u nauki objaw ionej na K oheleta za w artej w tekstach Rdz 1—3 i S yr 16,24—17,17 (str. 217—223) oraz omówienie krytycznego spojrzenia Hagiografa na optymizm trad y c y j nych poglądów religijnych jego czasów (krytyka mądrości! — str. 223—231). O statni ekskurs ma ch arak te r praktyczno-duszpasterski: Jak dziś czytać Księgę K oheleta (str. 231—236) i zdradza tę szlachetną troskę A utora, k tóra towarzyszy zresztą mu w całym kom entarzu, że by Księga K oheleta zgodnie z zam ierzeniem H agiografa była dla lu du źródłem wiedzy (Koh 12,9).
W sumie .w kom entarzu ks. M. Filipiaka do Księgi K oheleta Bi- blistyka polska otrzym ała dzieło, które tę najbardziej dyskusyjną Księgę Pism a św. kom entuje w sposób godny dzieła natchnionego, a równocześnie doskonale w prow adza czytelnika w tru d n e problem y ksiąg mądrościowych Starego Testam entu.
J ó z e f H a m e r s k i
A. D e i s s l e r : Die G ru n d b o tsch aft des A lte n T esta m en ts.
Ein theologischer D urchblick, F reib u rg -B asel-W ien 1978® H e r
der, 8° s. 166.
Książka Alfonsa Deisslera, katolickiego biblisty, profesora zwyczaj nego na Wydz. Teologicznym U niw ersytetu we Fryburgu, zapocząt kowała nową serię „Theologisches Sem inar”, w której przedstaw ia się główne tem aty i kluczowe zagadnienia Starego T estam entu w św ietle najnowszych dyskusji naukowych, by dać możność duszpasterzom, studentom teologii, nauczycielom religii, siostrom zakonnym i świec kim osobom interesującym się Biblią, zapoznania się w sposób
