Katarzyna Zawilska
Zapożyczenia włoskie w toruńskich
gazetach rękopiśmiennych z XVII i
XVIII wieku
Prace Językoznawcze 8, 95-100
2006
K a ta rz y n a Z a w ilsk a O lszty n
Zapożyczenia włoskie
w toruńskich gazetach rękopiśmiennych
z XVII i XVIII wieku
Italian Borrowings in Toruń’s Handwritten Newspapers from
the XVII and XVIII Centuries
The aim o f the article is the analysis o f selected Italian borrowings in handwritten newspapers from the XVII and XVIII centuries. The newspapers form a big collection which is stored in the National Archive in Toruń.
Słowa kluczowe: gazety rękopiśmienne, zapożyczenia, wpływy włoskie Key words: handwritten newspapers, borrowings, Italian influences
Z b ió r p ra s y ręk o p iśm ie n n e j z la t 1 6 7 1 -1 7 7 2 , lic z ą c y o k o ło 27 5 0 e g z e m p la rzy, z g ro m a d z o n y w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w T oruniu, n a le ż y do n a jw ię k sz y ch te g o ty p u z b io ró w w P o lsce. C a ły m a te ria ł p rz e c h o w y w a n y je s t w k a ta lo g u II w d z ia ła c h II, V I, X III, XIV, ale w ie le p o je d y n c z y c h e g z e m p la rz y m o ż n a z n a le ź ć w e w sz y stk ic h d z ia ła c h całeg o arch iw u m .
W ia d o m o śc i n a p ły w a ły do T o ru n ia z w ie lu m ia s t R z e c z y p o sp o lite j, g łó w n ie je d n a k z W arsz aw y (z w ła sz c z a o d p o c z ą tk u X V III w ie k u ), K rak o w a , L u b lin a, L w o w a i G ro d n a. W iele g a z e t ro z sy ła n o ró w n ie ż z D re z n a i W ied n ia. Ic h a u to ra m i b y li lu d z ie n ie ty lk o staran n ie w y k sz ta łc e n i, le c z ta k ż e m a ją c y ła tw y dostęp do ró ż n y c h ź ró d e ł in fo rm a c ji (u rz ę d n ic y p a ń stw o w i, d u ch o w n i, n a u c z y c iele czy literaci). W ia d o m o śc i re d a g o w a li n a p o d sta w ie b ezp o śre d n ie j o b se rw a c ji w y d a rzeń , k o rz y sta li z d o n ie sie ń d ru k o w a n y c h w p ra sie eu ro p ejsk iej albo re la c ji sw o ic h in fo rm ato ró w . O d b io rc a m i g a z e t b y li n a to m ia st p rz e d sta w ic iele aktyw nej p o lity c z n ie m a g n a te rii, w y b itn i re p re z e n ta n c i w ła d z m ie jsk ic h , d o sto jn ic y k o ścielni. K o lp o rta ż p ra sy o d b y w a ł się d ro g ą p o czto w ą .
9 6 Katarzyna Zawilska
P ra w ie w sz y stk ie e g z e m p la rz e p isa n e s ą w ję z y k u p o lsk im , rz ad k o sp o tk ać m o ż n a te k s ty w ję z y k u n ie m ie c k im , w ło skim c z y fran cu sk im . W w ię k sz o śc i gaz et, z w ła sz c z a p o c h o d z ą c y c h z X V II w. lub d o ty c z ą c y c h te m a ty k i p o lity c z n e j, d y p lo m aty c zn ej i re lig ijn e j, w y s tę p u ją w trę ty o b c o ję z y c zn e , z w ła sz c z a m a k a ro n iz m y łaciń sk ie.
N iezw ykle ciekaw a p rzy bad an iu om aw ianych tek só w okazała się m .in. analiza leksyki. U m ożliw iła bo w iem obserw ację „życia w y razó w ” : w ym ieranie słow nictw a n a przestrzeni pew nego okresu dziejów, zm ian y znaczeniow e, zm iany w zakresie pisow ni, rod zaju czy liczby, a także pojaw ianie się n o w y ch słów. E kscerpcja gazet p o d ty m w z g lę d e m p o z w a la t e ż b e z w ą tp i e n i a o d p o w ie d z ie ć n a pytanie, w ja k im stopniu autorzy gazet p oddali się w p ły w o m słow nictw a obcego.
C elem n in ie jsz e g o a rty k u łu j e s t a n a liz a z a p o ż y c ze ń z ję z y k a w ło sk ieg o , b o w ie m w d o b ie śre d n io p o lsk ie j ję z y k w ło sk i w y w ie ra ł sp o ry w p ły w n a p o ls z czyznę. T rzeb a je d n a k p a m ię ta ć , że le k sy k a b a d a n y c h te k s tó w rę k o p iśm ie n n y c h k s z ta łto w a ła się w sk o m p lik o w a n y c h w a ru n k a c h p o lity c z n o -sp o łe c z n y c h i o b y czaj o w ych. W X V II i X V III w. w y ra ź n ie o słab ł ap a ra t p a ń stw o w o -a d m in istra - cyjny, u p a d ł a u to ry te t w ła d z y k ró le w sk ie j, trw a ł chaos w ojen n y , co raz bardziej u w id a c z n ia ły się k o n trre fo rm a c y jn a relig ijn o ść , tra d y c jo n a liz m sp o łe c z n y i n ie c h ę ć do k u ltu r y o b c e j. W s z y s tk ie te c z y n n ik i z n a la z ły o d b ic ie w ję z y k u . W g a z e ta ch p o ja w ia ły się n o w e z ap o ż y c ze n ia . D o ty c z y ły o ne g łó w n ie b a n k o w o ści, w o jsk o w o śc i o ra z w y k w in tn e g o życia.
P rz e d sta w io n y tu a lfa b e ty c zn y zasó b sło w n ic tw a n ie je s t pełny. Z b o g ateg o m a te ria łu le k sy k a ln e g o d o k o n an o w y b o ru i p rz e d sta w io n o w y ra z y n a jciek aw sze. C a ły m a te ria ł sp ra w d z o n o w S ło w n ik u w y ra zó w o b cych p o d re d a k c ją Ja n a To k a rsk ie g o i W ielkim sło w n ik u w y ra zó w o b cych p o d re d a k c ją M iro sła w a B a ń k i o ra z p o ró w n a n o ze sło w n ik am i: X V I w ie k u (S łX V I), Ja n a C h ry z o sto m a P a sk a (S łJP ), S a m u e la B o g u m iła L in d e g o (S łL ). P rz y n ie k tó ry c h h a sła c h k o rz y sta n o ze
S ło w n ik a w ile ń sk ie g o (S łW il) i S ło w n ik a w a rsza w sk ie g o (SłW ar).
a n ty k a m e ra (a n tica m era ) ‘p rz ed p o k ó j ’: g d z ie w A n t y k a m e r S e 1 c z e k a ł X z ę A n to n X III 35. 151. P a se k n o tu je , L in d e p o d a je ty lk o je d e n c y tat z „ M o n ito ra ”
i z a z n acza , że h a sło w y c h o d z i z u ż y c ia (t. 1, s. 21);
02 a rse n a ł (a rsen a le, z ar. d a r - s in a ’a) ‘z b ro jo w n ia ’: A r s e n a ły y M a g a zy n y V I 21. 235. W SłL b e z cy tató w ;
b a ld e c h in (b a ld a c c h in o ) ‘o sło n a w k sz ta łc ie d a sz k a ’ : S tu ł b y ł ieden p o d B a ld e h in e m 3351. 217. N ie m a w S łX V I, L in d e n o tu je h a sło b a ld a c h im , ale
p o d a je te ż b a ld a c h , b a ld a k in , b a ld a c h in , p o d k re śla ją c , że je s t o n o z n a k ą d o sto je ń s tw a (t. 1, s. 48);
1 Znak S znacza głoski r, z. Stosowany był obok liter z, 3. 2 Znak 0 wskazuje zapożyczenie pośrednie.
b a n k ie t (b a n c h e tto , fr. b a n q u e t) ‘w y sta w n e p rz y ję c ie ’ :
f
o le n n ybankiet
p r j y b y ł X III 34. 228. Z n a n e o d X V II w., je s t u P ask a, u L in d eg o z cy tatam i z X V II i X V III stu le c ia z u w a g ą , że p o c h o d z i z ję z y k a fran cu sk ieg o (t. 1, s. 54);b a ta lia (b a tta g lia , fr. b a ta ille) ‘b itw a ’ : g o tu je s ię na
batalią
1703. 5. P a se k n o tu je, L in d e p o d a je je d e n c y tat z k o ń c a X V II w. z w y c h o d z ą c ą z u ż y c ia fo rm ąb a ta g lia (t. 1, s. 64);
fa c ja ta (fa cia ta ) ‘fa s a d a ’: o b a le n ie m s ię p r z e d n ie y
Fac
yat
y do ko śc io ła w p a d ło ; n a d m a łym za s C h o ręm S k le p ię n ie yFac
yata
sto ią 3351. 220. N o tu jeL in d e z w ie lo m a cytatam i;
fr e g a ta (freg a ta ) ‘sta te k ż a g lo w y ’:
Fregata
F ra n c uf
k a X III 34. 97. L in d ep o d a je z je d n y m c y tatem z k o ń c a X V III w. w z n a c z e n iu ‘o k rę c ik w o je n n y m a ją cy je d n o p ię tro , o sa d z o n y a rm a ta m i’(t. 1, s. 672);
fo r te c a (fo rtezza ) ‘tw ie rd z a ’: o p a trzy w
f
z y na C za rn ym M o r z u d o b rze cza y- k a m if
w o ie F o r te c e V I 21. 365. N o to w a n e w S łX V I, S łJP i u L in d e g o z w ie lo m acytatam i;
g a le o ta (g a leo tto ) ‘ro d zaj g a le ry ’: S ie d m W eneckich
Galleot
za r w a ły ied n e cza y k e tu recką V I 21. 360. N o to w a n e d o p iero w SłW il;g a le ra (g a lera ) ‘d a w n y o k rę t w o je n n y lu b sta te k h a n d lo w y ’ : n a y d o w a li się z
Gallerami V I 21. 360. N o to w a n e o d X V I w.;
° g r a n a t (g ra n a ta , z łac. g ra n a tu s) ‘p o c is k a rty le ry jsk i’:
granat
[...] z a b iłC o m m en d a n ta X IV 39. L in d e p o d a je je d e n c y tat z k o ń c a X V III w. i z a z n a cz a
istn ie n ie fo rm y g ra n a ta (t. 2, s. 117);
g w a rd y ja (g u a rd ia ) ‘straż p rz y b o c z n a ’: k to rą to
Gward
yą
zra n a o g lą d a ł K r o l Im c 3352. 160. N o to w a n e o d X V I w., w SłL w y stę p u je te ż w z n a c z en iu‘orszak , p o c z e t’ ja k o w y c h o d z ą c e z u ż y c ia (t. 2, s. 157);
im preza (im p resa ) ‘p rz e d się w z ięc ie , z a m y s ł’: dla ia k ie y to
Imprezy
d o ciec ta k p r ę tk o n ie m o zn a 3352. 441. Je st w S łX V I, SłJP, u L in d e g o z je d n y m c y tatemz „ Z a b a w P rz y je m n y c h i P o ż y te c z n y c h ” (t. 2, s. 204);
in tra ta (in tra ta ) ‘d o ch ó d , z y s k ’ : S ta te c zn a y n ie v c h y b n a
Jntrata V I 27. Je st
u P ask a , L in d e w y w o d z i o d w ło sk ic h in tra d a , e n tra ta i p o d a je cy ta ty z X V III w. (t. 2, s. 211);ka n a lia (c a n a g lia ) ‘cz ło w ie k p o d ły ’:
Canalia
n a sza za p a lili te p r o c h i X III23. 161. W S łL n o to w a n e z je d n y m c y ta te m z „ M o n ito ra ” z u w ag ą , że to „sło w o g m in n e , o b e lż y w e ” (t. 2, s. 302);
ka reta (ca rretta ) ‘p o w ó z o z d o b n y ’: Z a tym i
karetami
b yło Ia z d y zp u łto ra T ysią ca X III 34. 41. P a se k p o d aje, ta k ż e L in d e z cy tatam i z X V III w.;k a ta fa lk (ca ta fa lco ) ‘p o d w y ż sz e n ie , n a k tó ry m sta w ia się tru m n ę ze z w ło k a
m i’ : Trum na sta ła na
katafalku 3352. 343. Je st w S łX V I, SłJP, u L in d e g o o b o k
k a ta le t z cy ta ta m i z k o ń c a X V II w. (t. 2, s. 334);
k a w a le r (ca va liere) ‘m ło d y ry c e rz z n a k o m ite g o r o d u ’:
Kawaler
P ro sk i b ła z e ń stw o z S ie b ie V czyn ił X III 33. 54. Z n an e o d X V I w., je s t u P ask a, w S łL98 Katarzyna Zawilska
k a w a le ry ja (c a v a lle ria ) ‘k o n n ic a , j a z d a ’ : K r o l J m c [ ...] w d zie n Im ie n in sw o ic h c zę sto w a ł k a w a le r y ą ord eru 3352. 734. W S łX V I n ie n o to w a n e , je s t u
P ask a, L in d e n o tu je w z n a c z e n iu ‘ro ty ż o łn ie rz y k o n n y c h ’ i p o d a je ty lk o je d e n c y tat z K ra sic k ie g o (t. 2, s. 339);
k o m e d ia n t (c o m m e d ia n te ) ‘a k to r’: N ie c h n ie p o sy ła K J. do C u d zych K ra io w p o K o m e d y a n to w V I 21. 277. W X V I w. k o m e d y a rz, k o m e d y jn ik , u L in d eg o
k o m e d y a rz ja k o w y c h o d z ą c e z u ż y cia, a k o m e d ia n t b e z c y ta tu (t. 2, s. 414); lu s tr , lustro ( lu stro) ‘lic h ta rz o z d o b n y z a w ie sz o n y p rz y s u fic ie ’ : g d z ie kilka T ysięcy S w ie c na L u s tr a c h w iszą c y c h X III 35. 436. W ty m z n a c z en iu L in d e
p o d a je ty lk o je d e n c y ta t (t. 2, s. 682);
m a n k a m e n t (m a n ca m en to ) ‘b rak , n ie d o s ta te k ’: g d z ie o p ro c z tego b yw a ią c ze ste M a n k a m e n ta X IV 39. 39v. N ie n o to w a n e u L in d eg o , je s t w SłW ar;
° p a ła c (p a la zzo , z łac. p a la tiu m ): P a ła c p o w ie r z c h u w szystek o g o r z a ł X IV 39. 39. Z n an e o d X V I w ., je s t u P ask a, u L in d e g o w z n a c z en iu ‘d w ó r k ró le w sk i lub p a ń sk ie m ie s z k a n ie ’ z d w o m a c y ta ta m i (t. 4, s. 2 2 -2 3 );
° p a r a g o n (p a ra g o n e, z gr. p a r a k o n a o ) ‘p o ró w n a n ie ’ : p o d o b n y m p a r a g o
n e m L u d z ie u s ie b ie m iło sc a c c e p tu ią c p o w a 3 a ią X III 23. 316. B ra k w S łX V I,
j e s t w SłJP, SłL (z cy tatam i z X V III w.);
p a s z k w il (p a sq u illo ) ‘p ism o , w y p o w ie d ź lu b u tw ó r sz k alu jące lu b z n ie sła
w ia ją c e k o g o ś ’ : p a s z k w i l e p i f a ć ch c ia łe m b y ł X III 23. 176. U ż y w a n e o d X V I w., P a se k n o tu je , u L in d e g o p a s k w il, p a s k w iliu s z (fo rm a w y c h o d z ą c a z u ży cia),
p a s z k w il (t. 4, s. 61);
p o c z ta (posta): w y ie c h a ł P o c z tą do D rezn a 3351. 249. W X V I w. p o s z ta , od
X V II p o c z ta , u P a sk a w z n a c z e n iu ‘k o re s p o n d e n c ja ’, L in d e w y ja śn ia z a p o m o c ą cy ta tu z K ra sic k ie g o „ u sta n o w ie n ie k o n i d la p rę d sz e g o d ó jścia listó w lu b p rz e ja z d u p o d ró ż n y c h ” (t. 4, s. 200);
° p o m o r a ń c z a (p o m o = ja b łk o + a ra n cia , z ar. n a ra n d ż) ‘o w o c ’: y n iesio n o [...] P o m o r a n c z e X III 35. 437. L in d e n o tu je h a sło p o m a r a ń c z a (t. 4, s. 319);
s k w a d ro n (sq u a d ro n e , n ie m . S c h w a d ro n ) ‘p o d o d d z ia ł p u łk u k a w a le r ii’ : z n a jd o w a ł s ię zS w o im s k w a d r o n e m X IV 39. 52. N ie m a w S łX V I, je s t u P ask a,
L in d e o d sy ła do h a sła szw a d ro n (t. 5, s. 307);
so n a ta (so n a ta ) ‘in stru m e n ta ln y u tw ó r m u z y c z n y ; p ie ś ń m iło s n a ’ : g ło sn ą w y d a ie S o n a tę bo p r z e b iia ią c ą N ie b io sa V I 21. 277. H asło n ie n o to w a n e w SłL,
j e s t w SłW ar;
szk a tu ła (sca to la ) ‘sk rzy n k a , z w y k le o k u ta i zd o b io n a , w k tó rej p rz e c h o w y
w a n o k o sz to w n o śc i, p ie n ią d z e ’ : K r o l IM s ć zw ła sn e y S w o ie s z k a tu ły c zy n i w ie l
k ie ex p e n sa na p u b lic z n e R z e p te y okazye X IV 39. 40. L in d e cy tu je z X V III w. w
z n a c z e n iu ‘sk rz y n k a o d p ie n ię d z y ’ (t. 5, s. 3 8 5 -3 8 6 );
szp a d a (sp a d a ) ‘b ro ń s ie c z n a ’: p o r w a ł s ię b y ł do f z p a d y 1703. 15v. Je st w
SłJP, u L in d eg o w ty m z n a c z e n iu z c y ta ta m i z X V III w. o b o k w y c h o d z ą c y c h z u ż y c ia d a g a , deka (t. 5, s. 605);
0 ta ryfa (ta riffa , 'z ar. t a ’rifa ) ‘u rz ę d o w e o b w ie sz c z e n ie n a le ż n o ś c i’: T arif-
f ę h y b e rn o w ą V I 23. 285. B ra k w S łL , je s t w SłW ar.
C h o ć w całej g ru p ie z a p o ż y c z e ń d o m in u je sło w n ic tw o ła c iń sk ie (c z y tając ręk o p isy , m a się czasem w ra ż e n ie , że n ie s ą to te k s ty n a p isa n e w ję z y k u p o l skim ), w id a ć ró w n ie ż , iż a u to rz y w ia d o m o śc i u le g a li w p ły w o m ję z y k a w ło s k ie go, k tó re n a le ż ą tu do liczn iej n o to w a n y c h . N ie k tó re z ita lia n iz m ó w za lic z an e s ą dziś do arch aizm ó w : a n ty k a m e ra , fa c ja ta , in n e z m ie n iły sw o je z n ac zen ie, por.
p a r a g o n , lustro, im preza.
W ielu w y ra z ó w z a p o ż y c zo n y c h , k tó re w y e k sc e rp o w a n o z b a d a n y c h teksów , n ie p o d a je L in d e. W sło w n ik u b ra k u je n a s tę p u ją c y c h p rz y k ła d ó w p o c h o d z ą c y c h z ję z y k a w ło sk ie g o : ta ryfa , so n a ta , m a n k a m e n t, g a le o t. C z a sa m i a u to r re je stru je h asło , ale n ie u m ie sz c z a p rz y nim cytatów , por. rz e c z o w n ik k o m e d ia n t3.
N a k o n ie c w a rto za u w a ż y ć, iż część o m a w ia n y c h le k se m ó w ta k się z a d o m o w iła w p o lsz c z y ź n ie , że n ie je s t ju ż o d n o to w a n a p rz e z w y d a n y w 20 0 5 r. sło w n ik w y ra z ó w o b c y c h p o d red . M iro sła w a B a ń k i (np. k a reta , p o m a r a ń c z a , p o c z ta ).
Skróty
SłL - S. B. Linde (1854-1860): Słownik języka polskiego. T. 1-6. Wyd. 2. Warszawa. SłJP - Słownik języka Jana Chryzostoma Paska (1965-1973). Red. H. Koneczna, W. Doro
szewski. T. 1-2. Wrocław.
SłWil - Słownik języka polskiego (1861). Wydany staraniem i kosztem M. Orgelbranda. T. 1-2. Wilno.
SłWar - Słownik języka polskiego (1900-1927). Red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedź-wiedzki. T. 1-8. Warszawa.
SłXVI - Słownik polszczyzny XVI wieku (1964-1998). Red. M. Majenowa. T. 1-26. Wrocław -
- Warszawa - Kraków.
Słownik wyrazów obcych (1979). Red. J. Tokarski. Warszawa. Wielki słownik wyrazów obcych (2005). Red. M. Bańko. Warszawa.
Literatura
Kaleta R. (1972): Wstęp do: T. Ostrowski: Poufne wieści z oświeconej Warszawy. Gazetki pisa
ne z roku 1782. Wrocław.
Kędra E. (1975): Polskie gazety pisane w Archiwum Toruńskim z lat 1671-1772. Toruń. Lankau J. (1960): Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie 1513-1729. Kraków. Maliszewski K. (1990): Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych
z okresu późnego baroku. Toruń.
Salmonowicz S. (1982): Toruń w czasach baroku i oświecenia. Toruń.
3 Bardzo potrzebny w takich badaniach jest słownik polszczyzny XVII w., warto więc zabie gać o jak najszybsze jego wydanie.
100 Katarzyna Zawilska
Summary
In the article the author analyzed Italian borrowings in handwritten newspapers from 1671 to 1772 collected in the archive in Toruń. In most newspapers, mainly from the XVII century or the ones dealing with politics, diplomacy or religion, borrowings from other languages can be found. Although most of the borrowings came from Latin, Italian influences are also visible. While analyzing selected Italian words, the author of the text notices that some of them are nowadays treated as archaisms, others change their meanings, whereas some of them became naturalized in Polish language so strongly that are not noticed in the latest Polish dictionaries of borrowed foreign words.
