Instytucje kulturalne Galicji w pierwszej połowie XIX wieku

Władysław Tadeusz Wisłocki

Instytucje kulturalne Galicji w

pierwszej połowie XIX wieku

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 33/1/4, 652-663

POŁOWIE XIX WIEKU

W niniejszym odczycie, opracowanym na życzenie Komitetu urządzającego zjazd literacki im. Ignacego Krasickiego, który za­ szczycił mię zaproszeniem do skreślenia obrazu instytucyj kul­ turalnych istniejących w Galicji w pierwszej połowie ubiegłego wieku, omówienia ich pracy i zasług, obrałem za motyw główny rolę, jaką odegrały one w życiu umysłowem, a przedewszystkiem narodowem, tej połaci Polski, a także znaczenia ich w naszym dorobku kulturalnym. Dzieje bowiem tych instytucyj są do pewnego stopnia znane, jakkolwiek bardzo fragmentarycznie, a tylko nieliczne z nich doczekały się wyczerpującego opraco­ w ania1. — Pojęcie instytucji ująłem w mym wykładzie możli­ wie najszerzej, podciągając pod to miano nietylko zakłady pu­ bliczne w rodzaju bibljotek i archiwów, ale również te wszyst­ kie urządzenia i organizacje, które odgrywały wybitną rolę w życiu publicznem, społecznem i kulturalnem tej dzielnicy.

Nie mogę tu powstrzymać się od uwagi, że wogóle historja Galicji, instytucyj i osobistości, które w jej życiu odegrały wy­ bitniejszą rolę, są dotychczas traktowane po macoszemu za­ równo przez historyków, jak przez historyków kultury i lite­ ratury. Omal na palcach można wyliczyć tych wybrańców losu, którzy zostali unieśmiertelnieni poważnemi monografjami. To wyróżnienie spotkało Józefa Ossolińskiego2, Wacława Zale­ skiego3, Franciszka Smolkę4, Karola Szajnochę5, Jerzego Lubo­

1 Najgruntowniej i najw szechstronniej opracowano historję G azety

L w o w sk iej w im ponującej treścią i rozmiarami monografji Stulecie G azety L w ow skiej, w ydanej w e Lw ow ie w r. 1911 pod redakcją W ilhelm a Bruch-

nalskiego. — Ossolineum doczekało się dwu opracowań sw ych dziejów, przez W ojciecha Kętrzyńskiego, oraz Adama Fischera, obie jednak prace w ym a­ gają rewizji i znacznego rozszerzenia oraz pogłębienia.

* Gubrynowicz Br., J ó z e f M aksym iljan Ossoliński. C złow iek i p isa rz. Lwów, 1928.

3 O staszew ski—Barański Κ., W acław M ich ał Z aleski. Lwów, 1911. 4 Widmann Κ., F ranciszek S m olka, je g o ży c ie i za w ó d p u b liczn y. Od

roku 1810 do 1849. Lwów, 1886.

5 K antecki Kl., Ż y w o t K arola S za jn o ch y , pom ieszczony w tom ie X

mirskiego 1 i paru zaledwie innych, ogół zaś czeka jeszcze swej kolei. A wśród nich są ludzie tej miary, co August Bielowski, Adam Czartoryski, Jan Nepomucen Kamiński, Franciszek Siar- czyński, Walenty Chłędowski, Konstanty Słotwiński, Aleksander Batowski, Stanisław Skarbek, Henryk Lubomirski i plejada in­ nych. Śledząc trochę historję tej epoki, wyrobiłem sobie prze­ konanie, że dokładne zbadanie tego czasokresu zmieni zupeł­ nie niesłuszny pogląd na rolę, jaką odegrał zabór austrjacki w dziejach ujarzmionej Polski i uwydatni zasługi, jakie położył on w dziele przygotowania społeczeństwa do rezurekcji poli­ tycznej.

Do tak pojętych instytucyj zaliczyłem: archiwa, bibljo­ teki, drukarstwo, kościół, księgarstwo, prasę, szkolnictwo i teatr. Wychodząc z punktu widzenia ich roli w odrodzeniu ducho- wem i pomnażaniu polskości w państwie habsburskiem, po­ dzieliłem je na szkodliwe dla nas, obojętne i dodatnie. Natu­ ralnie, nie można tu powiedzieć o żadnym prawie z wymienio­ nych czynników, że był bezwzględnie szkodliwy lub bez za­ strzeżeń dodatni. Naprzykład szkolnictwo było z naszego punktu widzenia czynnikiem negatywnym, tak samo Bibłjoteka Uni­ wersytecka, ale obie nie stuprocentowo, zaś teatr uważam za czynnik bardzo dodatni, ale znowu nie cały, bo wiemy, że dzielił się na polski i niemiecki. W moim wywodzie starałem się oddać każdemu, co mu się należy według zasług jego. Suum

cuique.

Wspomniałem o odrodzeniu duchowem tej dzielnicy. Ozna­ czałoby to, że polskość w zaborze austrjackim znajdowała się w stanie niepomyślnym. Tak jest. Nie da się zupełnie zaprze­ czyć, że stosunki kulturalne i narodowe, jakie zapanowały w „rewindykowanym“ kraju korony austrjackiej, nie były po­ zytywne. Wśród społeczeństwa polskiego nastała pewnego rodzaju apatja i dezorientacja, do których powstania i rozsze­ rzenia przyczyniły się walnie wysiłki nowych władców. Z sy­ stemu wolności aż za daleko posuniętej, z pod władzy, której siłę i znaczenie bardzo mało naogół odczuwano i lekce sobie ważono, dostali się mieszkańcy południowych krain Polski pod twardy, absolutny rząd, pod każdym względem wrogi. Nie można tu już było wiecować, sejmikować, gardłować i cieszyć się złotą wolnością i równością z pierwszym obywatelem pań­ stwa, królem dobrowolnie obranym, lecz równocześnie skrępo­ wanym do ostatniego stopnia. Tu pojawiło się widmo obcego, legendarnego cesarza, w którego imieniu występowali ludzie zupełnie nowi, Niemcy, lub zniemczeni duchem odszczepieńcy narodu czeskiego, zdążający wszelkiemi środkami do wyplenie­ nia polskości z rzekomo odwiecznie habsburskiej, obecnie „re­ windykowanej“ Galicji. Nic dziwnego, że wśród sfer inteli­

1 W isłocki Wł. T., J erzy Lubom irski. Lwów, 1928.

gencji zapanowała zrozumiała konsternacja. Przejście było bar­ dzo ostre a prawie niespodziewane, więc nie ugiąć się mogły tylko duchy bardzo silne, a takich, powiedzmy otwarcie, było wtedy mało. Dlatego w ostatniej ćwierci ośmnastego stulecia życie narodowe i kulturalne Polonji austrjackiej zamarło. Za­ ledwie tlejące dawniej iskierki zginęły pod warstwą popiołu, a polskość zaczął szybko pokrywać nalot niemiecki. Rząd au- strjacki używał wszystkich godziwych i mniej godziwych środ­ ków, by dojść do celu i potrafił tu wyzyskać wszystkie czynniki i momenty, jakiemi tylko dysponował; gdzie zaś za­ chodziła tego potrzeba, stwarzał tendencyjne instytucje, którym kazał działać na zgubę czynnika polskiego, a zwycięstwo ger- manizmu. Walka była długa, zacięta i bezwzględna. Z jednej strony stanął rząd absolutny z całym aparatem urzędniczym w ręku, z siłą wojskową, pomocą finansową, z drugiej jednostki, zaznaczam, nie społeczeństwo, ale przynajmniej początkowo, nieliczne jednostki, Wojciech Bogusławski, Józef Maksymiljan Ossoliński, Jan Nepomucen Kamiński i inni, którzy za jedyną broń mieli wielkość ducha i siłę woli. Ci apostołowie kultury narodowej, często nieznani lub zapoznani, pracujący wśród wielkich przeszkód i prześladowania, szerzyli wiarę w zwycię­ stwo, podtrzymywali upadającego ducha narodowego, wzywali do pracy, budzili z uśpienia, piętnowali zdrajców. 1 ich było zwycięstwo. Zaborcy, mimo swej potęgi i dysponowania wszel- kiemi środkami, musieli krok za krokiem cofać się z zajętych placówek, aż ustąpili i znikli jak mara. Duch zatriumfował nad siłą, sprawiedliwość nad złem, udowadniając raz jeszcze, że system wynaradawiania prawie nigdy nie prowadzi do celu, chyba że ma się do czynienia z narodem bardzo mało war­ tościowym.

Austrjacki rząd zabrał się ostro do zapewnienia sobie wśród nowych poddanych, których nazwał Galicjanami, ule­ głości pod każdym względem. Przedewszystkiem usunął tubyl­ ców od wszelkiej władzy i stanowisk rządowych, wysyłając na wschód pełno Niemców i tych Czechów, w których lojalność wąt­ pić nie miał najmniejszego powodu1. Z biegiem czasu dostali się jednak do armji urzędniczej również Polacy i Rusini, począt­ kowo w bardzo małej liczbie i zupełnie napozór zaustrjaczeni. Czyn ten wywołany z jednej strony koniecznością, z drugiej chytrością, był pierwszym krokiem do upadku rządów zabor­ czych. Trudno było bowiem przeniknąć do głębi duszę wstę­ pującego do służby osobnika ; bardzo nawet skrupulatne bada­ nia nie wykazały czasem tlejącej w głębi serca, dobrze zakon­ spirowanej iskry narodowej. One to były pierwszym momen­ tem rozkładu machiny biurokratycznej, która z biegiem czasu, niepozornie, miała przejść w zupełności w ręce polskie.

1 Schm ir-Pepłow ski Stanisław , C udzoziem cy w G alicji. Kraków, 1902,

Jako najważniejszy punkt programu germanizacyjnego widniała szkoła, a raczej wogóle szkolnictwo. Zaborcy zdawali sobie dokładnie sprawę z jej znaczenia i postanowili ją opa­ nować i przeorganizować tak, aby od pierwszej chwili wstąpie­ nia dziecka w progi uczelni dostało się ono w tryby systemu, który urobi duszę młodocianą według pożądanej modły. Zmiana szkolnictwa nie była tak bardzo ciężka do przeprowadzenia, gdyż trudno kryć, że już przy końcu panowania polskiego w tych stronach ustrój pod tym względem przedstawiał bardzo wiele do życzenia. Otóż wiemy, że Józef II ustanowił system szkolny w Galicji od najniższych do najwyższych szczebli, wprowadzając wszędzie naukę obcego języka niemieckiego w takim stopniu, w jakim to tylko było wykonalne, usuwając równocześnie w miarę możności języki krajowe i historję Pol­ ski. Nic, a raczej jak najmniej miało przypominać młodzieży, że Galicja nie zawsze nią była. Począwszy od najniższego stop­ nia szkół tak zwanych parafjalnych, prowadzonych zwykle przez organistów lub djaków, próbowano wpajać dzieciom po­ czątki języka niemieckiego. W miejskich szkołach trywjalnych lub normalnych nauka odbywała się w duchu i języku nie­ mieckim, z wyjątkiem katechizmu i paru godzin języka i gra­ matyki polskiej w dwu pierwszych klasach. Z gimnazjum usu­ nięto język ojczysty zupełnie ; panowały tam : łacina, greka i niemczyzna. A najwyższa uczelnia? Uniwersytet? Tam pano­ wał język niemiecki prawie niepodzielnie, z małemi wyjątkami na rzecz łaciny na wydziałach prawniczym i teologicznym. Język polski rozbrzmiał z katedry uniwersyteckiej po raz pierwszy dopiero 3 stycznia 1826 r., podczas inauguracyjnego wykładu pierwszego profesora języka i literatury polskiej Mi­ kołaja Michalewicza, który, osiągnąwszy to stanowisko dzięki wpływom i staraniom Józefa Ossolińskiego i ks. Henryka Lubo­ mirskiego, zajmował je z bardzo małym efektem aż do roku 1844. Niestety, mimo niewątpliwie dobrych chęci nie umiał on wyzyskać swego stanowiska ani zdobyć serc młodzieży1.

Przy takim systemie szkolnym, który trwał z małemi zmianami aż do dyplomu październikowego 1860 roku, ośmie­ lam się, patrząc z mego punktu widzenia, nazwać szkołę gali­ cyjską czynnikiem w zasadzie wybitnie negatywnym, destruk­ cyjnym, wynaradawiającym. A jednak? Jednak, mimo wszyst­ kich wysiłków jej organizatorów, i tej szkole nie można odmó­ wić może mimowolnych zasług. Wbrew tendencjom inicjato­ rów wyszło z tych zakładów sporo ludzi dzielnych i zasłużonych patrjotów, którzy zdobytą wiedzą bili jak taranem w twierdze

1 Zawadzki W ładysław, L iteratura w G alicji. Lwów, 1878. Rozdz. I. — Finkel Ludwik, H istorja U niwersytetu lw ow skiego do r. 1869. Lwów, 1894, 117 n., 241 n. — W asylewski Stanisław , M ikołaj M ichalew icz. Lwów, 1911

{Stulecie G azety L w ow skiej. T. I, Cz. II). — Scłm iir-Pepłowski Stanisław , Z p rze szło śc i G alicji. Lwów, 1895. Rozdz. II.

germanizmu. Zasługa to jednak raczej wartości duchowych mło­ dzieży, jej wychowania domowego i wogóle czynników poza­ szkolnych, niż samej szkoły. A także wśród bardzo troskliwie przesiewanych przez sito lojalności profesorów i nauczycieli wszelkich kategoryj znajdowały się czasem osobniki szczególnie dzielne i wartościowe pod względem narodowym. Trafiało się nawet czasem, że przybysze niemieccy dawali tubylcom przy­ kład lojalności narodowej i cywilnej odwagi. Młodzież umiała to zwykle docenić i obdarzała tego rodzaju mentorów swoich pełnem zaufaniem i sym patją1. Dochodziło do tak dziwnych sytuacyj, że np. na uniwersytecie lwowskim wykłady historji powszechnej Niemca, prof. Maussa, cieszyły się olbrzymią fre­ kwencją, a on sam był ulubieńcem studentów, zaś na prelek­ cje wspomnianego prof. Michalewicza chodziło po parę osób, a w r. 1843 zapisał się jeden jedyny słuchacz, tak, że władze gubernjalne były zmuszone wydać specjalne pismo, przypomi­ nające studentom obowiązek słuchania prelekcyj nielubianego profesora.

Tak się przedstawiała sprawa szkolnictwa w Galicji w erze przedkonstytucyjnej. Nie inaczej miała się rzecz z emanacją najwyższej uczelni, Bibljoteką Uniwersytecką. Pojęta ona była czysto jako organ germanizacyjny. Wiadomo, że cesarz Fran­ ciszek I oświadczył pewnego razu, że nie chce mieć uczonych, a potrzebuje tylko urzędników. W tym duchu działał uniwer­ sytet i jego instytucja, bibljoteką. Może trochę pomyślniejszy duch powiał w tym zakładzie, kiedy dyrektorem został były profesor filozofji, Franciszek Stroński. Jednakowoż dzielny ten pedagog i bibljotekarz był Polakiem więcej z nazwiska, niż przekonań i kultury. Pracował raczej w duchu germańskim i znosił się więcej ze światem naukowym niemieckim, niż pol­ skim. Mimo tego nie można mu odmówić zasług narodowych. 0 celach i zadaniach Bibljoteki Uniwersyteckiej świadczy np. fakt, że kiedy w r. 1834 zamknięto Ossolineum za działalność patrjotyczną, rząd nosił się z zamiarem rozwiązania fundacji 1 oddania jej zbiorów właśnie Bibljotece Uniwersyteckiej. Skoro jednak musiał z tej myśli zrezygnować, wydzielił ze zbiorów Ossolineum wszystko, cokolwiek tylko duchem wolności i pol­ skości trąciło i zdeponował to na długi czas we wspomnianej Bibljotece. Rolę cenzorów spełnili tu dwukrotnie funkcjonarjusze wzmiankowanego Zakładu. Ossolineum wywdzięczyło się po­ krewnej instytucji w sposób szczególnie szlachetny, bo kiedy pod­ czas bombardowania miasta w listopadzie r. 1848 część zbiorów Bibljoteki Uniwersyteckiej spłonęła, Ossolineum dało zniszczonej instytucji wszystkie swe dublety w ilości przeszło 6000 dzieł2.

1 Schniir-Pepłow ski, loc. cit. — Kaczkowski Zygmunt, M ój pa m iętn ik

z la t 1833—1843. Lwów, 1899, p assim .

2 Finkel, loc. cit. — W isłocki Wł. T., Tajne d ru k i Zakładu O ssolińskich. Lwów, 1935. — Archiwum Zakładu Ossolińskich. R. 1849 Nr. 121.

Drugą instytucją, obok szkoły, na którą Austrjacy szcze­ gólnie silną zwrócili uwagę, była prasa. W okresie tuż po roz­ biorze nie zajmowano się nią, a zresztą na tym terenie właści­ wie nie istniała. Polacy i Rusini, o ile czytali gazety — to war­ szawskie lub francuskie, a Niemcy wiedeńskie. Pojawiające się od r. 1776 różne krótkotrwałe efemerydy, bezwartościowe pod względem literackim, a bezpłciowe politycznie, w rodzaju Ga­

zette de Léopol, Pisma uwiadamiającego Galicji, Lwowskiego pisma uwiadamiającego, różnych Anzeigern w, Intelligenz -Blat- tów i innych, nie przedstawiały żadnej wartości ani dla uci­

skanych, ani dla uciskających. Najwięcej walorów dodatnich zawierający Dziennik patrjoiycznych polityków, rozpocząwszy żywot w r. 1792, skończył go w następnym roku, wydawszy 50 zeszytów. Pisma te, prawie przez nikogo nie czytane i nie prenumerowane, przeszły bez echa, tak, że dzisiejsi badacze z trudem tylko dochodzą historji tych wydawnictw; napróżno naprzykład szperają, co to za „patrjotyczni politycy“ wydawali wspomniany dziennik. Wartości prasy nie rozumieli ani wy­ dawcy, którzy traktowali pisma jako imprezę czysto dochodową, a z reguły tracili włożone kapitały, ani społeczeństwo, uwa­ żające prenumerowanie pism za niepotrzebny luksus, ani rząd, który początkowo nie doceniał wartości oddziaływania na ogół za pomocą drukowanego słowa.

Dopiero kiedy Napoleon zaczął z dobrym skutkiem sto­ sować prasę do swych celów, a pisma w rodzaju Gazety War­

szawskiej lub Gazety Korespondenta Warszawskiego przynosiły

wiadomości wcale dla Austrji niepomyślne, rząd wiedeński roz­ począł rozważanie problemu stworzenia w Galicji takiego pisma w języku polskim, któreby z jednej strony zaspokoiło głód wia­ domości politycznych i powstrzymało starania o zdobycie zaka­ zanych pism, a z drugiej strony spełniło rolę podpory państwa i tronu, było źródłem sączącem w umysły zasady lojalności i wypleniało nierealne mrzonki o wyzwoleniu. Z końcem lutego 1809 roku rozpoczęły się w tej mierze pertraktacje między ministerstwem policji w Wiedniu i urzędem gubernjalnym we Lwowie. Jak bardzo precyzyjnie starano się ująć sprawę, niech świadczy fakt, że pierwszy zeszyt Gazety Lwowskiej ukazał się dopiero 2 kwietnia 1811, a więc po przeszło dwuletnich per­ traktacjach, a z pośród licznych kandydatów na redaktora wy­ brano najbardziej zaufanego, Niemca, Franciszka Krattera, ce­ sarsko-królewskiego koncypienta gubernjalnego. Nie mogę tu wchodzić w szczegóły życia tego do dziś wegetującego pisma, zaznaczę więc tylko, że Gazeta Lwowska i różne późniejsze do­ datki do niej, przedewszystkiem zaś cenne Rozmaitości, mimo najwyższych wysiłków sfer rządowych rozminęły się z celem. Sam fakt jej stworzenia przez zaborców zaznaczał, że mimo wszelkich twierdzeń Polacy są w Galicji i rząd volens nolens uznaje to i robi ukłon w ich stronę. A co do treści zczasem

z pod austrjackiej politury zaczęła przezierać polska tendencja, poniekąd już za redakcji profesora Michalewicza, a jeszcze sil­ niej po objęciu steru przez Jana Nepomucena Kamińskiego. A kiedy obok wspomnianego pisma zaczęły się pojawiać pol­ skie miesięczniki i wydawnictwa perjodyczne, jak Pamiętnik

Lwowski, Pszczoła Polska, Pamiętnik Galicyjski, Lwowianin, Haliczanin, a przedewszystkiem cenny Dziennik Mód Paryskich,

sprawa uświadomienia narodowego weszła na inne tory, a ostrze germanizacyjne prasy uległo stępieniu1.

Wspomnę obecnie krótko o dwóch czynnikach, łączących się ściśle ze szkolnictwem i prasą, a mianowicie o drukarstwie i księgarstwie.

W chwili zajmowania Galicji istniały we Lwowie dwie drukarnie, przedstawiające bardzo małą wartość, obie w rękach duchowieństwa. Nowy rząd zmuszony więc był do stworzenia zakładu drukarskiego, odpowiedniego do produkcji druków urzędowych, których w początkowym okresie organizacji uka­ zywało się bardzo dużo. Za poduszczeniem władz, tuż po oku­ pacji, zjechał do naszego miasta Niemiec Piller i założył dru­ karnię, stojącą na usługach rządu. O tym więc zakładzie, pu­ blikującym słynne Pilleriana, nie można powiedzieć, by był nam przyjazny. W parę lat po Pillerze założył drugą oficynę Niemiec Sznajder, trzecia powstała w roku 1830 przy Zakładzie Ossolińskich. Ta ostatnia miała na oku sprawy wyłącznie na­ rodowe, rychło też stała się ogniskiem nielegalnej, przeciw- państwowej akcji wydawniczej. Z niej wyszedł w r. 1833 szereg dwudziestu kilku tajnych, niecenzuralnych wydawnictw patrjo- tycznych. Zdrada Rolińskiego spowodowała zamknięcie na dłu­ gie lata tej tak pożytecznej placówki narodowej2.

Księgarstwo było początkowo w rękach niemieckich Pfaffa i Wilda, zaś pochodzący ze Śląska Polak Milikowski zawiązał spółkę z Kühnem. Wkońcu założył we Lwowie księgarnię Ja­ błoński. Cały ruch księgarniany nie miał zdecydowanego obli­ cza politycznego, obchodził go bowiem prawie wyłącznie inte­ res finansowy. Dopóki więc duch narodowy w społeczeństwie drzemał, księgarstwo też drzemało. Sprzedawano przeważnie kalendarze, a czasem jakąś dziwnie bezwonną politycznie i tre­ ściowo książkę, w rodzaju wzdychającego romansu, podręcz­

1 Stulecie G azety L w ow skiej. Lwów, 1911. T. I, a przedew szystkiem bezkonkurencyjnie opracowane przez prof. W ilhelm a Bruchnalskiego roz­ działy C zasopiśm iennictw o g alicyjskie 177 3 —1811 i H istorja G azety L w ow ­

s k ie j 1811—1848. — Co do M ichalewicza i Kam ińskiego, życiorysy pióra

Stanisław a W asylew skiego i Ludwika Bernackiego w części II. Tomu I. S tu ­

lecia. — N adolski Bronisław, L w ow skie czasopiśm iennictw o literackie w X IX w.

w K u r jerze Literacko N au kow ym . R. XII. 1935. Nr. 29—30. Nadto informacje w w spom nianych pism ach Zawadzkiego (rozdz. IV) i Schniir-Pepłow skiego (rozdz. III). R ównież Zawadzki Wł., D zien n ikarstw o w G alicji w r. 1848. Lwów, 1878.

nika puszczania krwi czy czegoś w tym rodzaju. Kiedy jednak około roku 1830 rozpoczął się ruch konspiracyjny a wraz z nim popyt na druki patrjotyczne, ruch w księgarniach wzmógł się. W zasadzie bardzo lojalnie usposobione zakłady, tak pol­ skie, jak i niemieckie, zaczęły przechowywać pod ladami i w za­ kamarkach nielegalne druki sprowadzane z Kongresówki i wy­ dawnictwa Wielkiej Emigracji. Prześcigiwały się one w zorga­ nizowaniu tajnej dostawy zabronionych i ściganych przez władze druków, czasopism, zbiorów pieśni i t. d. Zagraniczni dostawcy zakazanych w Austrji druków zasypywani byli wyrzutami, o ile konkurencyjna firma otrzymała wcześniej jakiś ciekawy niele­ galny druczek polityczny. Księgarze byli tu między młotem u kowadłem. Z jednej strony oblatywał ich strach przed władzą, rewizją, z drugiej nęciły widoki sporego zarobku. Pieniądz ma własność przezwyciężania strachu, więc handel szedł, a rewizje przeprowadzone w księgarniach lwowskich i ich filjach w Tar­ nowie i Stanisławowie, ujawniły spore zapasy zakazanej litera­ tury. Rewizje te zdradziły drogi, któremi materjały książkowe dostawały się do kraju i ujawniły kontakt w tym względzie z zagranicą. Jak dobrym interesem był w tym czasie handel nielegalną broszurą świadczy, że bardzo często włóczący się po wsiach żydowscy przekupnie i domokrążcy, znalazłszy się w zaufanem gronie, wyciągali ze skrytek bekieszy tajemnicze druki i proponowali ich kupno, naturalnie, za słoną cenę. Zwy­ kle też natrafiali na chętnych nabywców. Nie uchylali się też od handlu zakazanego Igle, Bodeki i inni, wyłącznie staroza- konni antykwarze lwowscy1.

Z biegiem czasu znaczenie narodowe i kulturalne księgarń mimowoli wzrastało w prostym stosunku do rozwoju piśmien­ nictwa krajowego i wyzwalania się społeczeństwa literatów, pisarzy, poetów i badaczy naukowych. Zwykłym porządkiem rzeczy gromadzili się oni chętnie nietylko w kawiarniach i za­ kładach o charakterze gastronomicznym, ale również w księ­ garniach. Tu w oznaczonych terminach tworzyły się jakby ka­ syna, tu zachodzono po nowiny i ploteczki, tu powstawały również myśli nowych prac i projekty poczynań kulturalnych. W ten sposób księgarstwo, pojęte jako interes czysto docho­ dowy, a w ujęciu rządu, udzielającego konsensu, placówki austro- filizmu, stawały się volens nolens i podświadomie podporami polskości i ducha narodowego.

Przechodząc do omówienia roli kościoła, jestem naprawdę w bardzo kłopotliwej sytuacji, bo w tym względzie trudno zdo­ być się na zajęcie stanowiska. Jak ogólnie wiadomo, każdy kościół ma zawsze mniej lub więcej wyraźny charakter mię­ dzynarodowy, raczej ponadnarodowy, ponadpaństwowy i jest 1 Archiwum Państw ow e w e Lwowie. Akta procesu o zdradę stanu

w zasadzie apolityczny. Znana jest jego zasada „oddajcie Bogu, co jest boskiego, a cesarzowi, co cesarskiego“. Wychodząc z założenia, że wszelka legalna władza pochodzi od Boga, musi kościół w interesie dusz swych owieczek i swoim własnym zwalczać wszelką rewolucję i nielojalność. A czyż kościół mógł odmówić legalności rządowi arcykatolickiego rodu Habsburgów,, który Galicję zajął omal bez wszelkich zewnętrznych oznak przemocy lub oporu i buntu, jedynie powołując się na szereg międzynarodowych umów i traktatów, na zgodę króla pol­ skiego, jego rządu i sejm u?1 Kościół w Galicji zachowywał się lojalnie mimo bardzo ciężkich dla niego reform Józefa II, od­ prawiał nabożeństwa „dziękczynne“ po ogłoszeniu „rewindy­ kacji“, witał przyjeżdżających cesarzy, arcyksiążąt i dygni­ tarzy, urządzał bardzo uroczyste nabożeństwa galowe i t. d., bo czyż mógł tego nie robić? Od góry szedł duch lojalnością czasem posunięty niepotrzebnie aż do za dalekich granic, jak to miało miejsce za czterdziestoletnich rządów zaustrjaczonego arcybiskupa i kardynała o pięknem historycznem nazwisku pol- skiem, Andrzeja hrabiego Ankwicza2. Czegóż można było w po­ równaniu z nim żądać od obcokrajowca, arcybiskupa Franciszka Pisteka? A skoro taki wiatr wiał z góry, jakiem mogło być duchowieństwo, wychowane pod komendą tych arcypasterzy ? Było przeważnie bezwonne narodowo i politycznie, choć nie bez wyjątku, w czem dostosowywało się do ogółu apatycznego i zdezorjentowanego społeczeństwa. Ale kiedy wśród sfer inte­ lektualnych narodu rozpoczęło się odrodzenie duchowe i naro­ dowe, wystąpiło ono i w szeregach niższego duchowieństwa, a najsilniej wśród wychowanków seminarjów duchownych3. I rzecz charakterystyczna. Tu, na wschodzie Galicji, renesans polskości objawił się prędzej i silniej wśród teologów ritus

graeci, niż latini. Prędzej powstały, że użyję modnego dziś wy­

razu, jaczejki polskości w seminarjum duchownem ruskiem, niż polskiem, były liczniejsze i bardziej żywotne. Ale stan ten nie trwał długo, bo z góry św. Jura szły hasła nietylko austro- filskie, ale wprost polonofobskie, że nie powiem polakożercze* Walka narodowa polsko-ruska na wspólnej ziemi, organizo­ wana i podsycana przez rząd austrjacki w myśl zasady divide

et impera, wchodziła w okres ostry, zapalny. Wskutek tego

szeregi polonofilów wśród greko-katolików w sutannach malały, a wielu z dawnych naszych przyjaciół zasiliło wrogie szeregi.

1 W y w ó d p o p rz e d za ją c y p ra w K o ro n y W ęgierskiej do R u si C zerw o­

n ej i Podola. Wiedeń, 1772. — Łojko F eliks, Z biór deklaracyj, n o t i czy n ­ n ości g łó w n iejszych , które p o p r z e d z iły i z a s z ły p o d cza s S ejm u p o d rzą d em kon federacji odpraw u jącego się. 1782. Rozdz. XV. — W isłocki, loc. cit., s. 37 n.

Paw łow ski Bronisław, Z ajęcie L w ow a p r z e z A ustrją 1772 r. Lwów, 1911. 2 P o lsk i S łow nik B iograficzny. Kraków, 1935. T. I, s. 15. Tamże lite­ ratura.

3 Ursel Adam, Proces k leryk ó w S em in arju m łacińskiego w e L w o w ie.

E x em p li gratia k s. M ichał H oroszk iew icz, za ło ż y c ie l i o rg a n i­ zator D zien n ika p a trio ty czn ych p o lity k ó w, a p otem zażarty w róg p o ls k o ś c i1. Z aznaczam raz je sz c z e, że w śród o g ó łu kleru znaj­ d ow ali się d zieln i kapłani-patrjoci, czyn am i d ow o d zą cy sw y c h przekonań, za k tóre cierp ieli w w ięzien iach i k azam atach . P ię k n e te p o sta cie b y ły jednak raczej w yjątk am i z r e g u ły , niż sam ą regu łą. N a o g ó ł b y li to p rzew ażn ie lu d zie pod k ażd y m w z g lę d e m p rzeciętn i, do p rz esa d y lojaln i w zg lęd em każdej w ła d zy , dba­ jący raczej o in teres w ła sn y , p ok ryw ający się z ten d en cjam i rządu i zw ierzch n o śc i k o ścieln ej, niż m y ślą c y o sp raw ach n a ­ rod o w y ch .

A le d o ść ty ch p on u rych , n iem iły ch sz c z eg ó łó w . P o m ó w m y 0 czy n n ik a ch w y b itn ie dodatnich, o ja sn y ch p rom ien iach n a c iem n em tle o góln em . Mam tu na m y śli d w ie ta k w a żn e i za ­ słu ż o n e in sty tu cje, jak teatr, naturalnie polsk i, i Zakład N aro­ d o w y im ien ia O ssoliń sk ich . Oba w y m ie n io n e p u n k ty , to bardzo p ię k n e i p o z y ty w n e p o zy cje w g a licy jsk im dorobku k u ltu ral­ n y m epoki, którą o m a w ia m y ; ob ok sz ereg u in n y ch cech m iały tę w sp ó ln ą , że, p o w o ła n e do życia przez n ie z w y k le szla ch etn e 1 dalek o w p rzy szło ść patrzące jed n ostk i, u zu p ełn ia ły się i szla ­ ch etn ie em u lo w a ły w w y siłk a c h słu żen ia p olsk iem u n a ro d o w i i jeg o kulturze.

A n ajp ierw sta r sz y w iek iem teatr. Z esp oły p o lsk ie za czy ­ nają pracow ać n a te r e n ie G alicji, śc iśle m ów iąc, L w ow a, od roku 1780 n a razie doryw czo, b ez w y ra źn eg o planu. Praca rw ała się, natrafiając na w ie lk ie tru d n ości, bez poparcia m oraln ego i fin an ­ so w e g o . P ierw sza w ielk a ep ok a teatru p o lsk ie g o w e L w o w ie ro zp oczęła się w r. 1795, z chw ilą p rzy b y cia do sto lic y G alicji, zn a n eg o już m ieszk a ń co m teg o grodu W ojciech a B o g u sła w ­ sk ie g o . E n erg iczn y ten i p o m y sło w y organizator i aktor n ie p o ­ śle d n i podjął s ię p row adzenia n iety lk o p o lsk ieg o , ale i n ie ­ m iec k ieg o teatru , w przyp u szczen iu , że tym czy n em w y r w ie z ę b y trzo n o w e sm o k o w i germ an izatorsk iem u , p ożerającem u p o lsk ie d u sze i p ien ią d ze. B o g u sła w sk i p racow ał na te r e n ie L w o w a przez c zte ry lata, a zasłu gi je g o i d orob ek k u ltu ra ln y b y ły olb rzy m ie. J e g o d ziałaln ość b yła bardzo siln em i w y d a t- n em w zm o żen iem upadającej k u ltu ry polskiej w e w sch od n iej G alicji. S zczęściem było, że po B o g u sła w sk im zajął s ię teatrem p o lsk im w Lwim grod zie cz ło w iek tej m iary, co Jan N ep om u cen K am iński, aktor, autor, tłum acz, dyrektor, redaktor, filo zo f, filo lo g w jednej o so b ie, tw órca stałej sc e n y polsk iej w e L w o ­ w ie, który, pracując g o rliw ie, z zap ałem n orm ow an ym rozw agą, p rzez lat p rzeszło d w a d zieścia (1809— 1830) n ie ty lk o n ie dał u p a ść d ziełu tak c h w a leb n ie zap oczątk ow an em u przez B o g u ­ sła w sk ie g o , a le je rozb u d ow ał, um ocnił, a tem sam em p o ło ż y ł 1 Krajewski Józef, Tajne z w ią z k i p o lityczn e w Galicji. Lwów, 1903,

p a ssim , a przedewszystkiem rozdz. V i VI. — Bogdański Henryk, Pam iętnik.

n ie s p o ż y te p op rostu z a słu g i dla rozw oju k u ltu ry p olsk iej w tej d zieln icy . A po nim p r z y szed ł trzeci czło w iek , hrabia S ta n isła w S k a rb ek , w ielk i z a iste o b y w a te l i filan trop , k tó ry w y b u d o w a ­ n iem m o n u m en ta ln eg o gm ach u dla teatru p o lsk ie g o u gru n to w a ł d zieło p op rzed n ik ów . D zień 29 m arca 1842, w k tórym otw arto p od w oje w sp a n ia le , jak n a ó w c z e sn e c za sy , u rzą d zo n eg o gm a ch u o d eg ra n ie m ślubów Panieńskich F red ry, je s t ep ok ą w d ziejach p o lsk ie g o L w o w a i h istorji ro zw o ju n arod ow ej k u ltu ry w e w sch o d n iej p ołaci k r a ju 1.

B o g u sła w sk i — K am iński — S k arb ek , o to trzy n a zw isk a , za ­ słu g u ją c e z e w sz e c h m iar n a w y r y c ie ich zło tem i literam i na m o n u m e n c ie k u ltu ry p olsk iej na k resa ch w X IX stu leciu , a o b o k n ich stoją g o d n ie tw ó r c y O sso lin eu m , J ó z e f M aksym iljan O sso ­ liń sk i i H en r y k L ubom irski.

S z e r o k ie o m a w ia n ie w tem zgrom ad zen iu z n a czen ia Za­ k ła d u O sso liń sk ich dla k u ltu ry p o lsk iej u w a ża łb y m za n o sz e n ie s ó w do A te n . N ik om u n ie p otrzeb u ję tłu m a czy ć, ż e przez d łu g ie lata in sty tu t u stó p g ó ry W ro n o w sk ich b y ł w tej połaci kraju o śro d k iem ż y c ia n a ro d o w eg o i k u ltu ra ln eg o , ż y w e m c e n ­ trum , d ok oła k tó reg o k szta łto w a ło się w sz y stk o , co ty lk o c o ś­ k o lw ie k z p o lsk o śc ią m ia ło w sp ó ln e g o . Od p oczątk u istn ie n ia O sso lin eu m n ic s ię n ie sta ło w a żn iejszeg o dla p o lsk o ści ani w e L w o w ie, a n i w z a się g u w p ły w ó w tego m ia sta , co albo b ezp o ­ śred n io lu b też p o śred n io n ie op arło s ię o fu n d ację O sso liń ­ sk ich . Tu g rom ad zili się literaci, u czen i, p o lity c y , tu u k ład an o najro zm a itsze p la n y pracy n arod ow ej, pod jed n y m dach em z b ib ljotek ą z n a la zły s ię z b ie g ie m czasu tak w a żn e in sty tu cje, jak W y d zia ł S ta n ó w G alicyjsk ich , T o w a rz y stw o K red y to w e Ziem ­ sk ie , T o w a rzy stw o A g ro n o m iczn e, tu ob rad ow ał n iejed n ok rotn ie Sejm S ta n o w y , Z akład rozp oczął w y d a w n ictw o Czasopisma Na­

ukowego, a z jego drukarni i litografji w y c h o d z iły ty lk o rzeczy

o ch arak terze w y b itn ie n aro d o w y m i n a u k o w y m . Ze zb iorów tu te jsz y c h k o rzy sta li n ajrozm aitsi bad acze n au k ow i, a w s z y s c y żąd n i sło w a p o lsk ie g o m o g li w c z y te ln i zak ład ow ej za sp o k o ić sw e p ra g n ien ia . Tu po n ieu d a łej w y p ra w ie p u łk ow n ik a Zaliw- s k ie g o w y tw o r z y ło się o g n isk o tajnej za k o n sp iro w a n ej akcji n arod ow ej, a w o d d ziałach p r z e m y sło w y c h Zakładu p o w iela n o se k r e tn ie ta k n ie b e z p ie c z n e dla ca ło ści m onarchji h ab sb u rsk iej d ziełk a, jak Księgi Narodu polskiego i Pielgrzgmstwa polskiego,

Redutę Ordona, Śpiewnik pieśni narodowych, cza so p ism o Kon­

federat ka, p od ob izn a K o ściu szk i i in n e. W ła d ze au strjack ie w e

L w o w ie p a trz y ły bardzo n ie c h ę tn e m i p od ejrzliw em o k iem na w zra sta ją c e O ssolin eu m , w zm a g a ją ce się w p ły w y i z n a czen ie

1 Cepnik Henryk i Kozicki W ładysław, Scena lw ow ska. 1780—1929. Lwów, 1929. Zawadzki, loc. cit., rozdz. II. — Co do Kam ińskiego, rozprawa Ludwika Bernackiego w Stuleciu G azety L w ow skiej, T. II. Cz. II. — Ciekawe uw agi K. B. Feyerabenda o Bogusławskim w Cudzoziem cach w G alicji Schniira- P epłow skiego, s. 73n.

in sty tu c ji; sz u k a ły te ż sp o so b n o śc i, b y p ozb yć s ię n ie b e z p ie c z ­ nej p laców k i, lub ją przynajm niej u n ieszk od liw ić. A k ie d y d zięk i zdradzie sła b e g o d uchem i w o lą osob n ik a w ręce w ład z w p a d ły d o w o d y p row ad zen ia w „spalonym m a g a zy n ie “ n ieleg a ln ej prze- ciw p a ń stw o w ej akcji w yd aw n iczej i p olityczn ej, za m k n ęli A u- strjacy w p o ło w ie 1834 roku p od w oje Zakładu, u w ięzili c zę ść pra co w n ik ó w in sty tu cji z dyrektorem K onstantym S ło tw iń sk im n a czele, a z e zb iorów zabrano w szy stk o , co ch o cia żb y zd a lek a trąciło w o ln o m y śln o ścią , d u ch em dem okracji lu b sa m o istn ą m y ślą narod ow ą. Że n ie d oszło w te d y do zu p e łn e g o zlik w id o ­ w a n ia O ssolin eu m , n ależy za w d zięczać u siln y m staran iom k u ­ ratora H enryka L ubom irskiego, grona w y b itn y ch o b y w a teli, a p rz e d e w sz y stk ie m p ó źn iejszeg o gu b ern atora W acław a Z ale­ sk ie g o L D zieło O sso liń sk ieg o przetrw ało burzę, a p o p ięciu latach rozp o częło p on ow n ie ży ć i działać, b y odrobić stra ty m aterjalne. M oralnie b ow iem dzięki a u reo li m ęc z e ń stw a w z ro sło on o ty lk o w p o w a g ę i w zm ogło s w e w p ły w y . W roku 1848 b y ł tu w a żn y o śro d ek prac w o ln o ścio w y ch i akcji r e w o lu c y j­ n ej. D a lsz e dzieje tej p o lsk iej placów ki k ulturalnej w yk raczają poza ram y d z isiejsz eg o referatu 3.

W szy stk o , co w yżej pow ied ziałem , je st dla m n ie siln y m dow od em w ielk iej ż y w o tn o ści i odporności d u ch a p o lsk ie g o i n aszej k u ltu ry. W y m ie n io n e in sty tu cje p otrafiły b o w iem w cza­ sa ch szczeg ó ln iej n iep o m y śln y ch , w p rost tragiczn ych , n ie ty lk o p rzetrw ać o k res ciężk iej w alki, a le w y tw o r z y ć n o w e w ie lk ie w a r to śc i k u ltu raln e, k tóre do dziś istn ieją i p rom ien iu ją na cały kraj. Co w ię cej, zd o ła ły on e odw rócić broń sk ierow an ą p rzeciw s o b ie przez w rażą ręk ę, w y p o sa żo n ą w w ielk ą s iłę i in n e atry- b u cje, a n a w et, w y tr ą c iw sz y ją z d łon i w roga, p rzek u ły w p o ­ ż y te c z n e i d zieln ie pracujące pługi. M oje tw ierd zen ie w y s tę p o ­ w a ć b ę d z ie z b ie g iem czasu coraz siln iej, w m iarę p o stęp u b ad ań nad historją Galicji i życiorysam i ludzi tu d ziałających . O by p race te p o s z ły sz y b szem tem pem , niż d o ty ch cza s!

1 Ostaszewski - Barański Kazimierz, W acław M ich ał Zaleski. Lwów,

1912, s. 6 5 - 6 7 . >

2 Fischer Adam, Z a k ła d N arodow y im. Ossolińskich. Z a rys dziejów . Lwów, 1927. — W isłocki, loc. cit. oraz J e rz y Lubom irski. Lwów, 1928. Po­ czątkow e rozdziały. — Bogdański Henryk, loc. cit., к. 148 η. — Zawadzki, loc.

cit., rozdz. III. — Krajewski, loc. cit., s. 37 n. — P am iętnik Aleksandra Batow-

skiego z r. 1848, Rkp. Biblj. Baworowskich nr. 679.