Przydawka gradacyjna w języku utworów Żeromskiego

Maria Kniagininowa

Przydawka gradacyjna w języku

utworów Żeromskiego

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 50/1, 131-157

Z A G A D N I E N I A J Ę Z Y K A A R T Y S T Y C Z N E G O

MARIA KNIAGININOW A

PRZY D A W K A GRAD ACYJNA

W JĘ Z Y K U UTW ORÓW ŻEROM SK IEG O

Z am ierzam : 1) w y odrębnić i opisać przydaw kę, k tó rą nazyw am

g rad acy jn ą; 2) ukazać, w jak im bogactw ie różnorodnych fo rm w y ­

s tę p u je ona w języ k u u tw o ró w Żerom skiego; 3) określić jej fu n ­

k cje stylisty czne.

1. PRZYDA WKA GRADACYJNA

Z w iązek z p rzy d aw k ą znalazł szczegółową i głęboką analizę

w p racach Zenona K le m e n siew ic z a 1 i A nato la M iro w icza2. P o ­

w tó rzę tu ty lk o pew ne zasadnicze ich stw ierdzenia, konieczne,

ażeby w prow adzić czy teln ik a w p ro b lem aty kę, odsyłając po szcze­

góły in teresu jące, a dla m ojego a rty k u łu niew ażne, do p rac w y m ie­

nionych autorów .

Ze w zględu n a znaczeniow y stosunek do w y ra z u określanego

w y ró żn iam y trz y zasadnicze ro d zaje p rzy d a w ek: 1) w łaściw ościo­

we, tj. określające w łaściw ość przed m io tu (ch arak teryzująca, p rz y ­

należnościow a, w y odrębniająca, ilościowa, p y tająca, im iesłow ow a);

2) przesun ięte, tj. te, w k tó ry c h „o d n a jd u jem y z a ta rte fu n k c je

podm iotu, dopełnienia lu b okolicznika“ 3 (przydaw ka podm iotow a,

dopełniająca, okolicznościowa); 3) orzekające, tj. tak ie, k tó re

oznaczają w łaściw ość podstaw y, orzekając rów nocześnie o is t­

nien iu te j właściwości.

P rz y d aw k a m oże być w yrażon a rzeczow nikiem , przy m io tnik iem ,

zaim kiem , liczebnikiem , czasow nikiem w form ie im iesłow u lu b

bezokolicznika, przysłów kiem , w y rażen iem porów naw czym lu b

w y rażen iem frazeologicznym .

W a rty k u le będzie m ow a nie ty lk o o p rzy d aw kach prostych,

ale tak że i o sk u pien iach ścisłych 4 pełniących fu n k cje przydaw ek,

zwłaszcza że te ostatnie, bogate w form ie i sem anty cznych odcie­

niach, um ożliw iają pisarzow i w ybór, m ają więc dużą ważkość s ty ­

listyczną.

A nalizę przy daw ek Żerom skiego oparłam na dużym m ateriale,

liczącym kilkanaście tysięcy p rzykładów . Ich klasy fik acja wykazała,

że najliczniej rep rezen to w an a je s t przy d a w ka w ł a ś c i w o ś c i o-

w a, co należy uw ażać za zjaw isko norm alne, bo o k reślanie w łaści­

wości je s t jej fu nk cją n ajisto tn iejszą. W obserw ow anych przedm io­

tac h u d erzają nas przede w szystkim te cechy, k tó re ch a ra k te ry z u ją ,

opisują ich jakość, k tó re je w y o d ręb n iają spośród innych, w skazują

na ich przynależność do innego przed m io tu itp., a są oznaczane w ła­

śnie przez przy d aw k ę właściw ościow ą.

P orów nanie szeregu pisarzy, p rzed staw icieli ró żnych k ierun ków

literack ich z trzech po sobie n astęp u jący ch okresów (Orzeszkowa,

P ru s, Sienkiew icz, R eym ont, Żerom ski, O rkan, N ałkow ska, D ąbrow ­

ska i W asilew ska) 5, zwróciło m oją uw agę na in te re su ją c y fakt:

nie-4 Zob. Z. K l e m e n s i e w i c z , Skupienia, czyli sy n ta k ty c z n e grupy w y ­ razowe. Kraków 1948.

5 W w yborze tek stów nie chciałam kierować się jakąś tendencją, która by m ogła zaważyć na wnioskach. D latego sięgnęłam po jakiekolw iek, pierw ­ sze z brzegu utw ory w ym ienionych pisarzy, a tekst, z którego pochodzą przydawki, ustaliłam w ybierając strony losowo i w ypisując 100 przydawek z tekstu rozpoczynającego się na w ylosow anej stronie. Przykłady czerpałam z następujących wydań:

M. D ą b r o w s k a , Noce i dnie. T. 1. W arszawa 1947, s. 18— 19, 62—64. T. 2. Warszawa 1947, s. 6—9, 34—37, 220—223.

Z. N a ł k o w s k a , W ę zły życia. Wyd. 2. W arszawa 1948, s. 9—10, 20—21, 196—199, 230—233, 242—244.

W. O r k a n , Komornicy. Wyd. 7. W arszawa 1948, s. 5—7, 29—35, 43—49, 101—107, 136—141.

E. O r z e s z k o w a : 1) Dobra pani. Warszawa 1949, s. 3—5. — 2) Obrazek z lat głodowych. W z im o w y wieczór. W arszawa 1950, s. 5—6, 7—8, 23—24, 28—30.

B. P r u s : 1) Faraon. Wyd. 5. T. 1. W arszawa 1956, s. 5—7. — 2) P la ­ cówka. Warszawa 1953, s. 5—6, 10—11. — 3) Powracająca fala. W arszawa 1951, s. 3—4, 94—96.

W. R e y m o n t : 1) A v e Patria. W arszawa b. r. [Wyd. T y g o d n i k a I l u s t r o w a n e g o ] , s. 40—41, 138— 140. — 2) Kom ediantka. Kraków 1955, s. 36—39, 89—93, 240—242.

H. S i e n k i e w i c z : 1) Potop. Wyd. 2. T. 3. Warszawa 1955, s. 239—242. — 2) Za chlebem. Latarnik. Warszawa 1947, s. 7—10, 55— 58, 115—119, 122—124. W. W a s i l e w s k a : 1) Oblicze dnia. W arszawa 1949, s. 5—7, 94—97. —

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

₁₃₃

k tó ry m spośród ty c h au to ró w natężen ie właściwości narzuca się

z ta k w ielką siłą, iż dążą do dokładnego sprecyzow ania jego sto p ­

nia. Oto kilka p rzyk ładó w 6:

abażurami w ielk im i jak parasole [Granica 15] bardzo ciężko chorej osoby [5>]

oczami coraz bardziej dorosłym i [10] oczy zupełnie popielatego koloru [17] ogromny snop św iatła [Placówka 15]

w sposób niezw yk le uproszczony [Noce i dnie I 185] praw ie bajka [234]

w przepysznym m iejscu [Kom edia ntka 51] sinaw ą brodę [6]

Taką przy d aw k ę w łaściwościową, k tó ra w jakikolw iek sposób

podkreśla n atężenie cechy, n azyw am g r a d a c y j n ą . Nie je s t nią

przydaw ka w w y ra ż en iu „sm u tn e w rażen ie“, bo stw ierdza p rzecięt­

ne natężenie w łaściw ości ogólnie, jest już n ato m iast p rzyd aw ką

g radacy jn ą „w rażen ie s m u t n e j a k c m e n t a r z“, bo tu p isa­

rzow i chodzi o do kładne sprecyzow anie natężenia właściwości.

P rzy d aw k a g rad acy jn a nie je s t jakąś now ą k atego rią sy n ta k ty c z-

ną, lecz pew ną odm ianką p rzy d aw k i w łaściw ościow ej. O jej użyciu

decyduje u w aru n k o w an ie obiektyw ne, a jej obecność lub nieobec­

ność w języ k u u tw o ru literackiego, częstotliw ość użycia lub u n ik a ­

nie jej przez pisarza św iadczą o stopniu um iejętności obserw acji

i chęci zakom unikow ania ty ch obserw acji. K iedy zaś zjaw i się w spół­

czynnik su b iek ty w n y , k tó ry stano w i nie ty lk o o w yborze tej czy

innej synonim icznej form y, ale i tego czy innego natężenia w łaści­

wości, p rzy d aw k a g rad acy jn a m oże m ieć także pew ien nalot s ty li­

styczny, „sty listy czną au reo lę“ , m oże pełnić w y raźn e sty listy czn e

funkcje i być w yznacznikiem sto su n k u pisarza do rzeczyw istości,

jako jej tak a lu b in na ocena.

Z w yżej w ym ienionych pisarzy najczęściej używ a p rzyd aw k i

grad acy jn ej Żerom ski, n ajrzad ziej — W asilew ska. P rocentow o tak

się to przed staw ia: w język u u tw oró w W asilew skiej w śród 500

przydaw ek z n ajd u je się 2,8% p rzydaw ek gradacyjn ych , w języ k u

S. Ż e r o m s k i : 1) Ludzie bezdomni. T. 2. Warszawa 1929, s. 122— 123. — 2) Rozdziobią nas kruki, wrony. W arszawa 1929, s. 3—5, 17—19, 143— 145. — 3) Popioły. T. 2. W arszawa 1929, s. 119— 121.

8 Przy każdym przykładzie podajem y w klam rze jego lokalizację. Licz­ ba rzym ska po tytu le oznacza tom, arabska — stronę. Gdy cytat pochodzi z tego sam ego utw oru co poprzedni, opuszczamy tytuł.

D ąbrow skiej — 5,6%, S ienkiew icza — 5,8%, O rkana — 6% , N ał­

kow skiej — 6,2%, P ru s a — 6,4% , O rzeszkow ej — 7,2%, R eym on­

ta — 7,4%, Żerom skiego — 9% .

D la Żerom skiego, k tó ry po m istrzow sku korzysta z zasobów ję ­

zyka, znam ienna je s t nie ty lko ilość, ale i różnorodność form ,

ogrom ne bogactw o ty p ó w p rzy d aw k i g rad acy jn ej, za pom ocą k tó re j

p isarz w y raża ta k su b te ln e n iu an se natężenia właściwości, że z t r u ­

d e m m ożna je pom ieścić w szeroko n a w e t zakreślonej skali.

Nie m niej w ażna je s t jeszcze obserw acja, że w szyscy w ym ienie­

n i pisarze razem w zięci nie w y czerp u ją całego zasobu form p rzy -

daw ek g radacyjnych, k tó ry c h używ a Ż erom ski. W śród p rzy daw ek

g rad a c y jn y c h w y b ra n y c h spośród 4000 przykładów z u tw orów ty ch

ośm iu pisarzy b ra k p rzy d aw k i g rad acy jn ej przym iotnikow ej, w y ­

rażającej n ad m ierne n atężen ie, b ra k w ielu form rzeczow nikow ych

oraz n iek tó ry ch im iesłow ow ych. R ów nież w zakresie sk u p ień ści­

sły ch w fu n k cji p rzy d a w ek grad acy jn y ch Żerom ski prześciga

w szystkich różnorodnością sy n o nim ik i przysłów ków czy w y rażeń

przysłów kow ych, stanow iących w sk u p ieniu p rzystaw kę.

2. BOGACTWO PRZYDAWKI GRADACYJNEJ U ŻEROMSKIEGO

R ozglądnijm y się z ko lei w form ach p rzydaw ek gradacyjnych,

jak ich używ a w sw ych u tw o rac h Ż erom ski. B adania opieram na

1739 przykładach. Są to w szy stk o przy d aw k i właściwościowe, w śród

k tó ry c h p rzy d aw k a c h a ra k te ry z u ją c a stano w i 96% (1681 p rz y ­

kładów ), w y o d ręb niająca — 0,2% (5 przykładów ), ilościowa — 0,5%

(10 przykładów ), im iesłow ow a — 3,8% (65 przykładów ).

I. Przydawka gradacyjna charakteryzująca

A.

P r z y d a w k a g r a d a c y j n a b e z p o ś r e d n i o i p o ­

ś r e d n i o c h a r a k t e r y z u j ą c a p r z y m i o t n i к o w a 7. P rz y ­

k ład ów 1597 — 95% p rzy d a w ek grad acy jn y ch ch arak tery zu jący ch .

1)

O kreśla jakość w ty m sam ym sto p n iu n atężen ia co w inny m

przedm iocie; w y stę p u je w postaci sk up ienia ścisłego, w k tó ry m

7 Podział przydaw ek przym iotnych na bezpośrednio charakteryzujące, w yrażone przym iotnikiem niepochodnym , i pośrednio charakteryzujące, w yrażone przym iotnikiem pochodnym, w yd aje mi się w pracy o przydawce gradacyjnej nieistotny i d latego obie kategorie sprowadzam do jednej w spól­ nej: bezpośrednio i pośrednio charakteryzującej przym iotnikowej.

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

₁₃₅

p rzy staw k a je s t w yrażen iem porów naw czym , stano w iącym człon

p ro sty lub rozw inięty. Z w iązków z teg o ro d za ju p rzyd aw k ą je st

111, czyli 6,95% p rzydaw ek g rad acy jn y ch p rz y m io tn ik o w y c h 8.

zaw inięta w szal cienki jak m gła [Cienie 126]

brzem ię rozczarowania ciężkie jak góra [Popioły I 264] m iędzy obłoki w olne jak w iatr [Godzina 45]

stopy jego m iękkie niby z gum y [Pavoncello 97] słow a [...] bolesne jak los [Uroda 57]

gorsy koszul twarde jak p ły ty m arm urowe [Kara 136] korzeń długi jak ludzka bieda [Popioły I 177]

[para] w ałachów czarnych jak najciem niejszy aksam it [Przedwiośnie 181] o rzeczach nudnych jak fla k i z olejem [S y z y f o w e 226]

spojrzenia długie jak Via Appia [Pavoncello 53] tak długich jak sanice kam aszków [Źródło 145]

płacz [...] żałosny jak pisk kani na pustkow iu [Zmierzch 72]

w ody w iosenne [...] gw ałtow ne jak łzy niespodziewanego szczęścia [Doktór 8]

sierść [...] czarna jak sama noc bezgw iezdna [Przedwiośn ie 181]

zapom nieniu tak całkowitem u, jak m ęki przecierpiane podczas w y rzy -8 C ytaty lokalizowane są na zasadach sform ułowanych w przypisie 6. Przy dłuższych tytułach posługujem y się tylko ich początkow ym i w yrazam i.

Przykłady pochodzą z [Dzieł] Ż e r o m s k i e g o (wydanie J. M o r t - k o w i с z a. W arszawa 1928—1929). Dla u łatw ien ia orientacji podajem y alfa­ betyczny w ykaz utw orów , z których czerpane są cytaty:

Ananke. — A r y m a n mści się. — Biała rękaw iczka. — Bicze z piasku. — [Walka z szatanem. T. 3:] Charitas. — Cienie. — „Cokolwiek się zd a r z y — niech uderza w e mnie...“ — Doktó r Piotr. — Dum a o hetmanie. — Dzieje grzechu. Т. 1—2. — Echa leśne. — Ewakuacja K rakow a. — Godzina. — In mem oriam T. Micińskiego. — In te r arma. — Kara. — Legenda o „bracie l e ­ ś n ym “. — Literatu ra a życie. — Ludzie bezdomni. T. 1—2. — M ię d zym o rze . — Mogiła. — Na pokładzie. — [Walka z szatanem. T. 1:] Nawracanie Judasza. — Niedobitek. — Niedziela. — Nokturn. — O d p o w ie d ź na w ezwan ie . — Oko za oko. — O żołnierzu tułaczu. — Pavoncello. — Pokusa. — Pom yłk i. — „Ponad śnieg b ie lszy m się sta nę“. — Popioły. T. 1—3. — Po Sedanie. — Powieść o U d a łym Walgierzu. — P ro je k t A k a d e m ii L ite ra tu ry Polskiej. — Promień. — Przedwiośnie. — Puszcza jodłowa. — Rozdziobią nas kruki, wrony. — Róża. — Siłaczka. — Słowo o Bandosie. — S nobizm i postęp. — Sułkowski. — S y zy fo w e prace. — „Tabu“. — Turoń. — Uciekła m i p rze p ió ­ reczka. — W ia tr od morza. — Wierna rzeka. — Wisła. — W sidłach niedoli. — W szystko i nic. — [Walka z szatanem. T. 2:] Zamieć. — Zapomnienie. — Zemsta je st moją. — Złe przeczucie. — Złe spojrzenie. — Zmierzch. — Z odczytem. — Źródło.

Pozostałe przykłady pochodzą z wydań: Dzienniki. T. 1—3. Warszawa 1953— 1956. — Pocałunek. T w ó r c z o ś ć , 1945, z. 5. — Uroda życia. Warsza­ w a 1956.

nania się pierwszych zębów [Promień 29]

onom atopeje tak nieraz lotne, przejrzyste i w onne, jak sam e zjaw iska przyrody [Snobizm 171]

do stancji zimnej jak psiarnia [Promień 23] granice św iatła białego jak m leko [145] suchym jak pieprz frazesem [Dzieje II 9] las jak św iat stary [ S yzyfow e 155]

za marzenia czyste jak pierw szy śnieg [144] uryw ki nudne jak odwar z lukrecji [134]

Jestestw o chłopa skupiało się [...] w w ielkość tak małą jak ziarnko szaleju [Cokolw iek 51]

żal głęboki i nieznany jak w nętrze nocy [Sy zyfow e 139]

z pracą ducha tak samo twardą, przym usową i konieczną, żeby żyć, jak oddech [Ludzie I 237]

2)

O kreśla jakość o w ysokim natężeniu. P rzykład ów 314 —

19,62% p rzy d aw ek g radacyjnych przym iotnikow ych. W yrażona

jest:

a)

P rzy m io tn ik am i zleksykalizow anym i, w których pozostała sa­

m a ty lk o intensyw ność zn aczen io w a9: doskonały, pyszny, św ietny,

w y śm ienity, znakom ity (w znaczeniu: bardzo dobry, bardzo sm acz­

ny, bardzo w ielki), okropny, przeraźliw y, straszny, straszliw y

(w znaczeniu: bardzo duży, bardzo w ielki, bardzo silny), szalony

(w znaczeniu: bardzo wielki), cudowny, cudn y (w znaczeniu: bardzo

piękny). P rzy k ład ó w 132 — 42% p rzy daw ek g radacy jnych p rzy ­

m iotnikow ych, o kreślających jakość o w ysokim n atężeniu.

przez doskonałego kierownika [Snobizm 101] do św ietnych [...] kostium ów [Dzieje II 139] radość [...] w spaniała [Popioły II 79] pom ysł znakomity [Dzienniki II 175] okropnej pogardy [Siłaczka 135] w trw ogę przeraźliwą [Cokolwiek 51] w straszliw ych buciorach [Dzieje II 229] straszny żal [Pavoncello 115]

potężną [...] ironią [Dzienniki II 125] z szaloną tęsknotą [Dzieje II 269] cudownymi łąkam i [I 169]

do cudnej [...] smugi liści [Promień 81] ze św ietnej rasy [Kozdziobiq 4] znakom ity interes [Uciekła 39]

[sypnął deszcz] okropnym i kroplami [Promień 91] po straszliw ej klęsce [Wierna 75]

potężne sw e zdrowie [Wszystko 30]

9 Zob. H. K u r k o w s k a , Budowa słow otw órcza przy m io tn ik ó w pol­ skich. Wrocław 1954, s. 138— 140.

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

1 3 7

cudowny odór gajów różanych [Popioły II 139] cudna dziewczyna [Ludzie I 60]

b) P rzy m io tn ik am i u ży ty m i przenośnie, np.: tęgi m róz, srogi

m róz, p o tw o rny ból, o k ru tn a bieda, w ściekła potęga (w znaczeniu:

bardzo w ielki m róz, ból itd.). P rzyk ład ów 37 — ll,7°/o p rzydaw ek

g rad acy jn y ch przym iotnikow ych, określających jakość o w ysokim

n atężeniu.

po tęgich mrozach [Ludzie II 36] w mróz srogi [Przedwiośnie 295] potworne [...] choroby [294] bieda okrutna [Rozdziobią 5] bólu w ściekłego [Nawracanie 109]

c) P rzy m io tn ik am i odprzym iotnikow ym i, w któ ry ch „ fo rm an ty

sp ełniają rolę reg u lato ró w n atężenia cechy w yrażonej tem atem sło­

w otw órczym “ 10, a więc tym i, ,,w k tó ry ch natężenie to w stosunku

do w y razu podstaw ow ego zostało w zm ocnione“ . Są to p rzy m io tn i­

kow e intensiva, пр.: m alu tk i, m aluchny, m aleńki. P rzyk ładó w 31 —

9,88% przydaw ek g rad acy jn y ch przym iotnikow ych, określających

jakość o w ysokim natężeniu.

cieniutka niteczka nadziei [Złe przeczucie 79] m aleńkie radości [Promieri 166]

mgła niebieściuchna [Dzienniki III 269] zza firanki bieluchnej [III 57]

d) Skupieniem p ro sty m lub rozw iniętym , gdzie p rzy staw k ą jest

przysłów ek stopnia „b ard zo “ lub jego synonim y, podlegające d a l­

szem u stopniow aniu, np.: bardzo, w ybitnie, strasznie, zupełnie itd.

P rzykładów 114 — 36,3% p rzydaw ek g radacyjn ych p rzy m io tn ik o ­

wych, określających jakość o w ysokim natężeniu.

rolę bardzo znaczną [Pavoncello 105]

bardzo sm utny dziewiczy wieczór [Ponad śnieg 21] w ybitnie klerykow ski w stręt [S y zyfow e 229] w zupełnie w iarygodnych cholewach [265]

bardzo a bardzo prostackie pożyw ienie [Nawracanie 319] zupełnie łajdackiej zdrady [ S yzyfow e 173]

błędów ortograficznych szczerze polskich [97] nocy siarczyście mroźnych [Doktór 37]

południe [...] strasznie skwarne [Międzymorze 81] efekt w ielce hum orystyczny [Oko 151]

tonem w ysoce dydaktycznym [S yzyfow e 7]

zdania o treści [...] straszliw ie obojętnej [W sidłach 183] 10 Tamże, s. 99.

zdania o treści okropnie obcej [183] brata ciężko chorego [N aw racanie 361]

do podziem i pustych już zupełnie [Charitas 340] tak szczęśliwej ch w ili [Popioły II 289]

z okoliczności tak d alece przyjaznych [Mogiła 113] w barwach tak strasznie pom idorow ych [78]

tow arzystw o pań [...] ty le jej przyjaznych [Zamieć 245] ludzie [...] częstokroć doskonale m ądrzy [Nawracanie 8] robota [...] mocno już podstarzała [Uroda 291]

z rzeczy tak jasnych, prostych i spraw iedliw ych [Przedwiośn ie 30] psisko bardzo a bardzo w ietrzne [Popioły I 29]

3)

O kreśla jakość o w yższym n a tężen iu niż ta sam a jakość

w in ny m przedm iocie lu b in n a jakość w ty m sam ym przedm io­

cie. P rzy k ład ó w 110 — 6,95% p rzy d aw ek g rad acy jn y ch p rzy m io t­

nikow ych. W yrażona jest:

a) P rzy m io tn ik iem w sto p n iu w yższym z p rzy ro stk iem -szy jako

przy d aw k a p ro sta lu b skup ien ie. P rz y k ła d ó w 72 — 65,4% p rzy d a­

w ek g rad acy jn y ch przym io tn iko w ych, określających jakość o w yż­

szym natężeniu.

zdolniejsi uczniow ie [S y z y f o w e 227] szczególniejsza [...] sensacja [Uroda 87] w daleko znaczniejszej m ierze [Moąiła 71] na stokroć starszych [...] popiołach [Wisła 29] w e w ściekłość tym w ięk szą [Rozdziobią 10] w ieść coraz głuchsza [Echa 10]

jeszcze w iększym arkuszem [Dzieje I 109]

b) Skupieniem ścisłym p ro sty m lu b rozw iniętym , w k tó ry m

podstaw a je s t p rzy m io tn ik iem z p rzy ro stk iem -szy, przy staw k a —

w y rażeniem porów naw czym . P rz y k ła d ó w 26 — 23,6°/o przydaw ek

grad acy jn y ch p rzy m io tn ik o w y ch o w yższym natężeniu.

od oczu kobiet ostrzejszych niż noże [Ludzie I 198] uśmiech boleśniejszy od gorżkiego płaczu [Dzieje I 279] krótki m iecz nie dłuższy nad italską dagę [Duma 57]

policzki cudniejsze od w oni k w iatów w iosennych [Popioły II 75] dyskurs w ażniejszy niż w szystk o na św iecie [Ludzie II 100] św iatła tysiąc razy silniejszego od elektryczności [I 53—54] usta sto tysięcy razy p iękniejsze niż u sta driady [Pavoncello 58] ssaniem może czulszym od pocałunku [Godzina 45]

dla Żyda prawdopodobnie trzy razy starszego od konstytucji rzeszy prusko-niem ieckiej [Promień 1]

c) S kupieniem ścisłym p ro sty m lub rozw iniętym , w k tó ry m pod­

sta w a je st p rzy m io tn ik iem w sto p n iu rów nym , p rzystaw ka — przy­

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M S K IE G O

₁₃₉

słów kiem w sto p n iu w yższym („b ard ziej“ i jego synonim y). P rz y ­

kładów 12 — 10% p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h przym iotnikow ych,

określający ch jakość o w yższym natężen iu.

bardziej strzelistego kw iatu [Zem sta 43] głosem coraz bardziej okrutnym [Uroda 300] jesienie jeszcze bardziej puste [Uciekła m i 69]

od spojrzeń chłopców bardziej bolesnych niż uderzenie butem [Ludzie I 198]

4)

O kreśla jakość o najw yższym n atężen iu . P rz y k ła d ó w 840 —

52,6% p rzy d aw ek g rad acy jn y ch p rzy m io tnikow ych. W yrażona jest:

a)

P rz y m io tn ik a m i z p rzedro stk iem , „ k tó ry tw o rzy p rzy m io tn i­

ki odprzym iotnikow e, a w y raża bezw zględny sto pień nasycenia

w łaściw ości“ 11, np.: arcy-, nad-, od-, p rze-, pra-, w szech - itp. P rz y ­

kładów 201 — 24% p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h przym iotnikow ych,

ok reślających jakość o n ajw yższym natężen iu .

w sezonach arcyjesiennych [Z o d cz yte m 29] cechę suprasarm acką [Promień 11]

ultrapostępow y dżent[e]lm en [Dzienniki III 289] in stynk t praczłowieczy [Ludzie I 133]

w nadludzkim cynizm ie [I 214] odwiecznych rezydentów [Cienie 121] drzewa przedwieczne [121]

ponadsilne przezw yciężenie [Nokturn 18] przebogatych liści [Nawracanie 351] w szechm ocny podziw [S y zyfo w e 192] arcyłobuzerskie oczy [Uroda 74] nadziem ski zapach [S y zyfow e 144] nadzwyczajną piękność [W sidłach 211] odwieczne drzewa [Lndzie I 27]

wpośród przesm utnych jęków a w ołań [Popioły III 63] traw y przebujne [Zapomnienie 33]

przebrzydłym głosem rozpaczy [102] obłok [...] przecudnej bladości [Cienie 111] w przecudow ny w ąw óz [Dzienniki II 200] w przeczystą w odę [Pow ieść 19]

język przedziwny [Odpowiedź 210] przelicznych w łości [Charitas 360] przemądrzałą drw inką [95]

przemożnej [...] stopie [Duma 77] przeogromnej ziem i [Charitas 360]

u przezacnego przywódcy [Dzienniki II 225] przepyszne facecje [S y zy fo w e 160]

u Z. K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , S. U r b a ń ­ c z y k , G ra m a ty k a historyczna ję z y k a polskiego. W arszawa 1955, s. 254.

królem przepotężnym [Wiatr 138] przepiękna bohaterka [Oko 167]

przestarzałym [...] językiem [Snobizm 161] przewyborne łoże [Niedobitek 156— 157]

na prześlicznych [...] policzkach [O żołnierzu 79] prześliczne Liberum veto [Dzienniki II 50] przenajśw iętszą [...] łzę młodości [Mogiła 43] uczuciem wszechpotężnym [Legenda 151] rąk [...] w szechw ładnych [Uciekła m i 119]

b) P rzy m io tn ik am i o dprzym iotnikow ym i, w k tó ry c h fo rm a n ty

w zm acniają bezw zględnie n atężen ie właściwości, np.: m aluteń k i,

m alusienieczki, m aciupeńki, ciem niu tenieczk i itp. P rz y k ła d ó w 11 —

1,31% p rzy d aw ek g rad acy jn y ch przym iotnikow ych, o kreślających

jakość o najw yższym n atężeniu.

caluteńki [...] m ajątek [Promień 70] rosa bielusienieczka [S y zyfo w e 113] m alunieczkie rączki [Dzieje I 269]

c) P rzy m io tn ik am i zleksykalizow anym i, w k tó ry c h pozostała

intensyw ność znaczeniow a najw yższa, co w y raża się w ty m , że

nie m ożna ich stopniow ać, np.: absolutny, boski, fenom enalny,

ogrom ny, olbrzym i, pio ru n u jący , w ieczny itd. P rzy k ład ó w 153 —

18,7% przyd aw ek g rad acy jn y ch przym iotnikow ych, określających

jakość o najw yższym n atężeniu.

olbrzym ie prace [Uroda 371] ogromny oleander [Mogiła 77] tytaniczne sosny [Dzienniki III 267] protest gigantyczny [Nawracanie 119] z kolosalnym i nogami [Dzieje I 309]

ku w iekuistej nieskończoności nieba [Popiołp II 79] w ieczystą moc niszczyciela [Przedwiośnie 51] mikroskopijny chłopczyna [W sidłach 197] piek ielna [...] boleść [Zapomnienie 102] m inim alnym i kroplami [Charitas 75] absolutnej w olności [Ludzie I 210] olbrzymi prąd w ichru [Dzieje I 99] tytaniczny głos tonów [I 99] utw ór [...] kapitalny [Snobizm 91]

fenom enalny zm ysł poetyckiego ujm ow ania nowości zjawisk [In m e- moriam 50]

ku śm iertelnej zaw iści kolegów [Mogiła 57] piorunujące wrażenie [Ludzie I 198]

paniczną rozpaczą [Duma 134] z szatańską mocą [Dzienniki III 187]

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O ₁₄₁

do kategorycznych postanow ień [Dzieje I 149] na m onstrualne [...] rozlutow anie samowara [Kara 131]

d) P rzy m io tn ik am i pochodzącym i od w y ra ż eń z p rzyim k iem bez,

k tó re zleksykalizow ane o k reślają już tylko najw yższe natężenie,

np.: pogarda bezbrzeżna, bezgraniczne m iłosierdzie (w znaczeniu:

najw ięk sza pogarda, najw iększe m iłosierdzie). P rzy k ład ó w 28 —

3,34% przydaw ek g rad a c y jn y c h przym iotnikow ych, określających

jak ość o najw yższym n atężen iu.

rzecz bezcenna [Nawracanie 259] bezdennej siły [Sułkowski 40]

w jakiejś bezmiernej ciepłej k ąpieli [Promień 39] bezgraniczną potęgą [Wierna 25]

hańby bezprzykładnej [Ludzie I 24] do bezwzględnej obojętności [Uroda 257]

e) Zleksykalizow anym i p rzy m io tn ik am i zaprzeczonym i, k tó re

zachow ały znaczenie najw yższego n atężen ia cechy. P rzyk ładów

147 — 17,59% przy d aw ek g rad acy jn y ch przym iotnikow ych o n a j­

w yższym natężeniu.

z w dziękiem nienaśladow anym [Dzieje I 289] niepomierną [...] radość [M iędzym orze 20] w itraż nieporównany [Dzieje II 219] niezm ierne pnie [Powieść 19] niebyw ały śmiech [Dzienniki III 9] nienasycona chciwość [Popioły II 279] przebiegłość nieopisana [Uciekła m i 49] niew ym owną m iłością [S y zy fo w e 8] z niezw ykłą precyzją [Uroda 17]

nieobliczalne [...] straty [Nawracanie 29] od niepam iętnych czasów [Ludzie I 115] nieposzlakowany służbista [Mogiła 37] niezłomnemu marzeniu [Wiatr 198] swobodę niezawodną [Róża 25]

z niew ysłow ioną zuchw ałością [Uroda 309]

f) P rzym iotn ik iem w sto p n iu najw yższym . P rzyk ład ów 143 —

17% przydaw ek g rad acy jn y ch przym iotnikow ych, określających

jakość o najw yższym n atężen iu .

najpiękniejszych [...] w arszaw ianek [Mogiła 17] najmłodszą córkę [W sidłach 227]

najw ażniejsze w ykłady [S y zy fo w e 217]

g) Skupieniem ścisłym p ro sty m lub rozw iniętym , w k tó ry m

przy staw k ą jest przysłów ek „ n a jb a rd z ie j“ lub jego synonim w po­

sta c i przysłów ka lu b w y rażen ia przysłów kow ego. P rz y k ła d ó w 157 —

18,7% p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h przym iotnikow ych, określających

jakość o n ajw yższy m n atężen iu .

teoria najbardziej zb aw ienna [L ite ratu ra 63] pisarz najzupełniej oryginalny [Snobizm 91] przeprawa ogromnie trudna [O żołnierzu 17]

z [...] ogromnie ogrom nym i w ąsam i [Dzienniki II 235] drogą niesłychanie polską [W sidłach 198]

nieskończenie długim w elon em [Mogiła 111]

palce z nadzwyczajnie arystokratycznym i paznokciam i [Charitas 268] dziewczyna w ściek le śliczna [Dzienniki III 253]

po nieśm ierteln ie lepkim chodniku [Ewakuacja 21] o śm iertelnie nudnym w stęp ie Karamzina [S y zyfo w e 227] do cna praw dziw e braterstw o [W sidłach 194—195]

przy w spółudziale doktorow ej nad w szelk i w yraz gorliw ym [Promień 129] tw arz [...] tak nie do uw ierzen ia piękna [Ludzie I 2]

niesłychanie patriotyczną m ow ą [S y zyfo w e 171] z n iebyw ale w yp u k łym i p lecam i [Zapomnienie 94] nadprzyrodzenie forsow nym m arszem [Dzienniki III 76] w sposób niew ym ow nie kaligraficzny [ S y zy f o w e 32] n iew ym ow nie rozkoszne słońce [Dzienniki III 327] przez sekundę n iew ysłow ien ie przykrą [Oko 199] niedosłyszalnie cichy [...] krzyk [Pocałunek 55]

ludzie [...] skończenie ostrożnej form uły [Nawracanie 8] sym bolem [...] ostatecznie w iernym [Dzieje I 99] uczuciem nieopisanie doniosłym [Dzienniki II 247] n iezw ykle urodzajna dam a [Ananke 60]

niezm iernie bujne w ło sy [Siłaczka 129] zam ęt całkow icie w ariacki [Mogiła 131] k ształt nieprzerw anie now y [Wisła 17] d ziw nie bydlęca zajadłość [Mogiła 34]

k otlecik [...] przedziw nie sm aczny [Sy zyfow e 207] szelest zbóż [...] cudownie m elodyjny [W sidłach 202] barwam i cudnie pięknym i [Rozdziobią 14]

w skokach doskonale pięknych [Pavoncello 57] jakaś siła [...] potw ornie słodka [Pokusa 111]

typem kultury praw dziw ie dostojnym [Literatura 85] w czysto słow iańskim brzm ieniu [Snobizm 11]

w szalenie św ietny humor [W sidłach 227] m onstrualnie w ielk a łza [Doktór 36]

bezw zględnie uczciw a [...] dusza [Dzienniki III 127]

ptaki [...] niesłychanie rzadkie w tam tejszych lasach [Syzyfow e 166] całkiem głupich m azgajów [89]

w cale niedbałym sapaniem [W sidłach 214] nadzwyczaj w ysoki katafalk [Projekt 1] na nic niezdatną pogłoskę [Dzieje I 279]

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M S K IE G O

₁₄₃

nad w yraz grzecznym ukłonem [S y z y fo w e 180] ze w szech m iar godna szacunku rodzina [Mogiła 77]

dreszczem [...] rozkosznym ponad w szelkie słow o [Dzieje I 99] życie jak najbardziej oficerskie [Uroda 67]

uczucia w ysok ie aż do niebios [S y z y fo w e 290]

szlachta podła aż do rdzenia, ciem na aż do idiotyzm u [Dzienniki III 238]

5)

O kreśla jakość w nieco osłabionym n atężen iu . P rzy k ład ó w

183 — 11,5% przy d aw ek g rad acy jn y ch przym iotn iko w ych . W y ra­

żona jest:

a) S k u p ien iem ścisłym , w k tó ry m p rzy sta w k ą są przysłów ki,

np.: niem al, nieco, trochę, z lekka itp. P rz y k ła d ó w 121 — 66,1%

p rzy d aw ek g rad acy jny ch , określających jakość w n atę ż e n iu nieco

osłabionym .

n iezbyt szerokiej doliny [O żołnierzu 62]

zapach narcyzów [...] p raw ie ostry [Prom ień 144] praw ie zupełnie n iew oln i chłopkowie [Mogiła 31]

z uśm iechem w m iarę kokieteryjnym [Dzieje I 269] słow o dosyć niesm aczne [Kara 132]

trochę szorstkim tonem [S y zy fo w e 207] nieco nieschludnych dom ków [Oko 223]

w sposób cokolw iek niew spółczesny [Siłaczka 121] dziecięcy n iem al uśm iech [Doktór 18]

praw ie u palne słońce [Charitas 165]

upór [...] już praw ie szalony [Rozdziobią 5] zupełnie jakby w yraźnym i słow am i [Doktór 3] led w ie dosłyszalny szm er [...] wody [Wisła 9] ledw o w idzialnym [...] puchem [Cienie 113— 114] w sposób niezupełnie uprzejm y [Charitas 320] w zględn ie dobrych odpowiedzi [ S y zyfo w e 71] na pom ysł m niej w ięcej gen ialn y [Ananke 58] w p ew nej m ierze nałogow y pijak [Mogiła 106] w illa [...] dość ciasna [Ludzie II 17]

tw arz [...] jeszcze dość czerstwą [Legenda 153] pod daszkiem z lekka dziuraw ym [Uroda 227] niem al pusta izba [Charitas 310]

b) P rzy m io tn ik iem o d przym iotnikow ym z fo rm a n ta m i -aw -,

-o w a t-, w yspecjalizow anym i w fu n k cji o s ła b ia ją c e j12. P rzy k ład ó w

62 — 33,9% p rzy d aw ek g rad acy jn y ch przym io tnik ow y ch, o k reśla­

jących jakość w nieco osłabionym natężen iu.

biaław y półbłysk [Popioły III 27] o pniach czerw onaw ych [S y zyfo w e 166]

nad zielonkowatym obrusem wodnym [Popioły III 28] kwaskow atym chłodem [S y zyfo w e 84]

6) O kreśla jakość w nisk im stopniu n atężenia. J e s t w yrażona

przy m io tn ik iem złożonym z „p ół“ . P rzy k ład ó w 13 — 0,814% p rz y ­

d aw ek g rad acy jn y ch c h a ra k te ry z u ją c y ch przym iotnikow ych.

na pół ślepy Żydzina [Sy zyfow e 22]

życie na poły złodziejskie [Przedwiośnie 51] przez półnagie stada antropoidów [Mogiła 115]

7) O kreśla jakość o niższym natężeniu. J e st w yrażona sk u p ie­

n iem ścisłym , w k tó ry m p rzy staw k ą je s t przysłów ek „ m n ie j“ lub

jego synonim y. P rzy k ład 1 — 0,06% p rzyd aw ek g rad acyjny ch cha­

rak te ry z u jąc y c h przym iotnikow ych.

mniej ciekawym towarzystw em [Uciekła mi 19]

8) O kreśla jakość o najn iższym sto p n iu natężenia. J e s t w yrażona

sk u p ien iem ścisłym , w k tó ry m p rzy staw k ą je st przysłów ek „ n a j­

m n ie j“ . P rz y k ła d y 4 — 0,25% przy daw ek grad acy jn y ch c h a ra k te ry ­

zujących przym iotnikow ych.

człowieka najm niej nerwow ego [S yzyfow e 131]

9) O kreśla jakość o n ad m iern y m natężeniu. P rzy kładó w 21 —

1,31% p rzyd aw ek g rad acy jn y ch c h a ra k te ry z u ją c y ch przym iotniko­

w ych. W yrażona jest:

a) S kupieniem ścisłym prostym , w k tó ry m przy staw k ą jest p rzy ­

słów ek: zbyt, zanadto, za itp.

do zbyt szczupłej miary m ąki [Siłaczka 120] kobietka [...] za otyła [S y zyfo w e 6]

szpinet [...] zanadto cienki [Mogiła 77]

nader podłego pochodzenia szafka [W sidłach 173]

b) S kupieniem ścisłym rozw iniętym .

ciężarem [...] zanadto w ielkim na jego siły [ S y zyfo w e 27] głęboki aforyzm, chociaż cokolw ieczek za razowy [Ponad 61]

w sposób pobłażliw y może cokolw iek zanadto przesadnie [Ludzie II 8]

B.

P r z y d a w k a g r a d a c y j n a p o ś r e d n i o c h a r a k t e ­

r y z u j ą c a r z e c z o w n i k o w a . P rzy d aw k a tego rodzaju określa

jakość o najw yższym natężeniu . P rzyk ładó w 50 — 2,7% przydaw ek

g rad acy jn y ch ch arak tery zu jący ch . W yrażona jest:

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O _{14 5}

1) D opełniaczem tautologicznym , stop niu jący m , pochodzenia bi­

blijnego, np.: bóg bogów, k ró l królów 13.

koniec końców [Rozdziobią 13] na w iek i w iek ów [Popioły I 5] z tw ego sługi sług [Dzienniki III 36]

2) Rzeczow nikiem , k tó ry je st pow tórzeniem rzeczow nika okre­

ślającego, a stoi w dopełniaczu z p rzy im kiem z 14.

pan z panów [Nawracanie 150] król z królów [W ia tr 98]

3) Rzeczow nikiem , k tó ry je st p ow tórzeniem rzeczow nika o k re­

ślanego, a stoi w n a rz ę d n ik u z p rzy im k iem nad:

bój nad boje [Zapomnienie 91]

panem nad pany, królem nad króle [Złe spojrzenie 36] bohaterstwo nad bohaterstw y [Uroda 206]

basem nad basami [Mogiła 34] cnotę nad cnotami [Dzieje I 89] kutw a nad kutw am i [Popioły I 57] lanie nad łaniam i [Przedwiośnie 138] wódz nad w odze [Popioły II 347] żołnierza nad żołnierze [II 308] rycerz nad rycerze [III 15] cud nad cudy [Uroda 206] król nad króle [W ia tr 29]

kpiarz nad kpiarzam i [Mogiła 105— 106] tchórze nad tchórzami [Dzieje I 101] rozkosz nad rozkoszam i [I 101] w snach nad snam i [Popioły I 105] absurd nad absurdami [Zamieć 197] w ojna nad w ojnam i [Popioły III 352] klęską nad klęskam i [Przedwiośn ie 119] sztuka nad sztukam i [Dzienniki III 61]

18 N ieco inaczej ujm ują tę przydawkę: J. Ł o ś (w: T. B e n n i , J. Ł o ś , K. N i t s c h , J. R o z w a d o w s k i , H. U ł a s z y n , G ra m a ty k a j ę z y k a p o l­ skiego. Kraków 1923, s. 304) i V. S m i l a u e r (Novoceska skladba. Praha 1947, s. 178) i J. B y s t r o ń (O użyciu gen etivu w j ę z y k u polskim . R o z p r a w y W y d z i a ł u F i l o l o g i c z n e g o AU. Seria II, t. 7. Kra­ ków 1895, s. 80). Pierw szy z nich w idzi tu fun kcję posiadacza, drugi — do­ pełniacza cząstkowego. Jeden tylko Bystroń zauważa, że przez dodanie tego sam ego rzeczownika w dopełniaczu w zm acnia się pojęcie rzeczownika określanego.

14 Przydaw ki te w skazują na pochodzenie, ale nie to znaczenie jest w nich najistotniejsze. Celem w skazania na pochodzenie jest tu n ajw y­ raźniej chęć podkreślenia stopnia pańskości.

4) R zeczow nikiem z przyim kiem : bez, nad, ponad, na itp .

m iłością nad życie [Dzieje I 309] bieda ponad siły [Przedwiośnie 284]

zazdrość bez m iary i granic [Pavoncello 75] uczuciem [...] na śm ierć i życie [Legenda 151] m iłością bez granic [Wspomnienie 84]

kom iczność b ez granic [Dzienniki II 175] od zachw ytu bez granic [Pavoncello 79] w słotę bez końca [Dzieje II 219]

szczęście bez granic i bez m iary [W ie rn a 145]

m iędzy nienaw iścią a um iłow aniem na śm ierć i życie [ S y zyfo w e 282] na w ytw orzen ie [...] rzeźni [...], m asam i [...], handlu [...] na w ielk ie rozm iary [Nawracanie 139]

5) R zeczow nikiem w dopełniaczu, k tó ry tw o rzy nierozdzielne

skupienie z przy m io tn ik iem , a m a c h a ra k te r idiom atyzm u.

elegan ta pierw szej w ody [Popioły II 170] spryciarz pierw szej k lasy [Przedwiośn ie 170] ideow cem najczystszej w ody [335]

C. P r z y d a w k a g r a d a c y j n a , m a j ą c a p o s t a ć w y ­

r a ż e n i a f r a z e o l o g i c z n e g o , k t ó r e o z n a c z a n a j w y ż ­

s z e n a t ę ż e n i e c e c h y . P rz y k ła d ó w 16 — 0,9°/o p rzydaw ek

c h a ra k te ry z u ją c y ch .

fortuneczkę — paluszki lizać [Dzieje II 202] oficerem całą gębą [Popioły III 120]

porozum ienia się co do joty [ S y zyfo w e 39] Cyd, jak sto tysięcy diabłów [Popioły III 89] zabawa, co się nazyw a [I 64]

czynność co się zow ie [Ludzie I 178] droga [...] jako się patrzy [Sułkowski 5]

za cenę m ożności gadania, ile się zm ieści [Promień 76] pustka, zęby wbij w ścianę [Wierna 137]

u sta literaln ie od ucha do ucha [Ludzie I 107] szelm a co się zow ie [Popioły II 190]

z w ąsem co się zow ie [II 321] chłopy co się zow ie [II 336]

żołnierzem jak się patrzy i co się zow ie [Przedwiośn ie 129]

m isję, jakiej oko n ie w idziało ani ucho nie słyszało [Popioły II 174]

D. P r z y d a w k a g r a d a c y j n a p o ś r e d n i o c h a r a k ­

t e r y z u j ą c a

w s k a z u j ą c a .

O kreśla jakość w najw yższym

n atę ż e n iu p rz y w spółudziale gestu lu b p rzez naw iązanie do kon­

te k s tu . P rz y k ła d y 2 — 0,1% p rzyd aw ek grad acy jn y ch c h a ra k te ry ­

zujących.

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

₁₄₇

sprawa całkow icie inna [S y zy f o w e 177]

coś absolutnie innego od w ykładów w stolicy [Uciekła m i 119]

E.

P r z y d a w k a

g r a d a c y j n a

c h a r a k t e r y z u j ą c a

n i e o k r e ś l o n a . O kreśla jakość n ajo gó lniej p o jętą w nieco osła­

bionym natężen iu . P rz y k ła d ó w 9 — 0,5% p rzy d a w ek g rad a c y jn y c h

c h a ra k te ry z u j ący ch.

z niejaką przesadą [S y zy fo w e 166] jakiej takiej opieki [W sidłach 197]

z jakim takim uszanowaniem [S y zy f o w e 187] w niejakiej odległości [Uroda 291]

niejakie doświadczenie [Snobizm 101] czas niejakiś [Dzienniki II 235]

z jaką taką przynajm niej nadzieją [Róża 117] jaką taką straw ę [Nawracanie 309]

jakiego takiego pożyw ienia [Przedwiośnie 50]

II. P rzy d aw k a g rad a c y jn a w y o d rę b n ia jąc a uogólniająca

P rzy k ład ó w 5 — 0,2% p rzy d a w ek g rad a c y jn y c h w łaściw ościo­

wych.

1) O kreśla jakość w n atężen iu nieco osłabionym w sposób tw ie r­

dzący. W yrażona je s t sk u p ien iem ścisłym p ro sty m .

w każdej niem al szkole [ S y z y f o w e 41] w szyscy niem al robotnicy [Nawracanie 59]

2) O kreśla jakość w najw y ższym n a tę ż e n iu w sposób przeczący.

W yrażona jest:

a) S kupieniem ścisłym p ro sty m lub rozw in iętym .

siła żadna na św iecie [Dzienniki III 467]

b) S kupieniem lu źny m z członów pow tórzonych,

Ш . P rzy d aw k a g rad a c y jn a ilościow a

Za przydaw kę g rad acy jn ą uw ażam p rzy d aw k ę ilościow ą w y ra ­

żoną przysłów kiem s to p n ia 15, np.: zupełnie, całkiem , p raw ie itp .

P rzy k ład ów 10 — 0,5% p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h w łaściw ościow ych.

1) O kreśla nieco osłabione n atężen ie cechy.

cokolwieczek złodziej [Mogiła 106] niem al pew ność [Źródło 145]

praw ie szelesty, praw ie szm ery [Mogiła 104] niem al panienka [Dzieje II 209]

rozkosz praw ie [Ludzie II 162]

uśm iech głębokiej radości, praw ie zachwytu, praw ie szczęścia [Popioły I 167]

prawie grobem [Charitas 320] praw ie klechdy [S y zy fo w e 32]

2) O kreśla niskie n atężen ie cechy.

coś, co jest na poły łzą, na poły osłupieniem [A nanke 60] życie na poły złodziejskie [Przedwiośnie 51]

3) O kreśla najw yższe n atężen ie cechy,

IV. P rzy d aw k a gradacy jna im iesłow ow a

O kreśla właściwość w ró żn y m n atężeniu. M ożna tu w yróżnić

te sam e grupy, co p rzy p rzy d aw ce w łaściw ościow ej c h a ra k te ry z u ją ­

cej p rzym iotnikow ej. P rz y k ła d ó w 65 — 3,8°/o przyd aw ek g ra ­

d acy jn y ch w łaściw ościow ych.

1) O kreśla w łaściw ość w ty m sam ym natężeniu, co w innym

przedm iocie, w y stęp u je w postaci skupienia ścisłego, w k tó ry m p rz y ­

sta w k ą jest w y rażen ie porów naw cze p ro ste lu b rozw inięte. P rz y ­

kład ó w 5 — 7,6% p rzy d aw ek grad acy jn y ch im iesłow ow ych.

chłopczyk [...] zabrudzony jak połeć [...] szynki [Oko 152] dróżka uginająca się jak tęgi rzemień [Uroda 126]

m ały [...] domek zabrudzony jak odzież kom iniarska [Ludzie II 124]

2) O kreśla w łaściw ość o nieco w zm ocnionym n atężeniu. P rz y ­

k ład 1 — 1,53% p rzy d aw ek g rad acyjn ych im iesłow ow ych.

w m iejscu suchym i całkow icie w zniesionym ponad błota [Uroda 291]

3) O kreśla w łaściw ość o w ysokim natężeniu. P rzykład ó w 11 —

16,76% przy d aw ek g rad a c y jn y c h im iesłow ow ych.

twarz [...] zupełnie w ygoloną [Popioły I 167] z mocno obdartym pokryciem [Przedwiośnie 286] do silnie ośw ietlonej sali [Uroda 321]

po znacznie zwiększonym tłum ie [Dzieje I 329] doskonale ocieniony zagajnik [Syzyfow e 116] dusz bardzo cierpiących [Tabu 95]

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż ER O M SK IE G O

₁₄₉

o brzegach m ocno zarysowanych [Na pokładzie 3]

w św iecie tak zepsutym przez [...] system y łapow nictw a [Bicze 70] głosów [...] potw ornie rozjuszonych [Dzieje II 209]

4) O kreśla w łaściw ość o w yższym natężeniu. P rz y k ła d y 2 —

3,04% p rzy d a w ek g rad acy jn y ch im iesłow ow ych.

w gospodarstw ach w łościańskich [...] lepiej prowadzonych [Przedw ioś­ nie 293]

w sposób bardziej od poprzedniego urozmaicony [Pavoncello 45]

5) O k reśla w łaściw ość o n ajw yższym n atężeniu. P rzy k ład ó w 38

— 58,46% przy d aw ek g rad a c y jn y c h im iesłow ow ych.

jej doskonale zarysow any a niezrównanie przycięty nosek [Nawracanie 179]

w niew ym ow n ie cuchnących kożuchach [Niedobitek 167] najlepiej opisany bakcylus [Ludzie II 48]

do cna przerażony okrzyk [Wszystko 20] postać nadzw yczajnie zajm ującą [Inter 23] w artości zgoła nieznane [Zamieć 15]

najbardziej zbestw ione troglodyty [Nawracanie 189] nad w iek u iście odkrytą gnojówką [Sy zyfow e 187] w ieczn ie ropiejąca ranka [Pocałunek 55]

znienaw idzoną aż do śm ierci [...] twarz Bonapartego [O żołnierzu 22—23] rozpalonym do białości żelazem [Nawracanie 99]

utartym i na proszek do zębów frazesam i [Przedw iośnie 342] nadzwyczaj rżnące ostrogi [Dzieje II 49]

sztuki polskiej nierozerw alnie spojonej z patriotyzm em [Literatura 63] najzupełniej nieznaną ziem ię [Dzienniki III 139]

człow ieka najw ięcej czującego w narodzie [II 24]

w sposób [...] absolutnie przekraczający granice [Mogiła 35—36] buty absolutnie w zięte [Rozdziobią 5]

człow iek [...] niesłychanie [...] zdezelowany [Ananke 58] za n iesłychanie w ygórow aną cenę [Charitas 132] Ewa [...] zmożona śm ierteln ie [Dzieje II 18—19] w nieznanym zgoła kierunku [Popioły III 3]

na popieliszczu zalanym tak do cna wodą [Wiatr 58] pan A leksander tak powszechnie szanow any [Nawracanie 9] w iecznie żarzący się w ęg iel pam ięci [Wiatr 168]

z okręgów suszy w iecznie płonącej [Duma 4] sygnał w iecznie pracującej pam ięci [Kara 135] rozpalone do czerwoności druty [Złe przeczucie 78]

głos siły niczym nie zachwianej [Dzieje I 329] sny nie zapomniane na całe życie [Popioły I 337] adwokat spraw z kretesem przegranych [Dzieje I 350] w skokach [...] poryw ających aż do szału [Pavoncello 57] oczu [...] rozw artych na w ieczny czas [Godzina 45]

godziny w ypełn ione po brzegi tęgim chrapaniem porucznika [Charitas 218]

6) O kreśla w łaściw ość w nieco osłabionym natężen iu. P rzy k ład ó w

5 — 7,65% p rzy d a w ek g rad acy jn y ch im iesłow ow ych.

drżący nieco głos R afała [Popio ły II 29]

ludzi [...] led w ie um iejących czytać [Snobizm 101] led w ie-led w ie szarzejący pas drożyny [Uroda 246] [jej brwi], d w ie lin ijk i nieznacznie zgięte [Ludzie I 27]

7) O kreśla w łaściw ość o niskim natężen iu . P rz y k ła d 1 — 1,53%

p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h im iesłow ow ych.

na pół rozw alony parkan [Popioły III 165]

8) O kreśla w łaściw ość o n ad m ie rn y m n atężeniu . P rz y k ła d y 2 —

3,04% p rzy d aw ek g rad a c y jn y c h im iesłow ow ych.

zanadto w yed uk ow ana świadomość [Ludzie II 137] ceny zbyt w ygórow anej [Biała 30]

3. STYLISTYCZNE FUNKCJE PRZYDAWKI GRADACYJNEJ

P rz y jm u ją c o k reślenie K lem ensiew icza, że sty l to „pew na sw o­

istość w y rażan ia się “ 16, czy też, co na jed no w ychodzi — W inogra­

dowa, iż je s t to „sw oistość w yboru, łączenia i stosow ania określo­

n y c h w y ra ż eń i k o n s tru k c ji“ 17, źródeł te j sw oistości szukam w sto­

su n k u do św ia ta p rzedstaw ionego w utw orze, bo z tego w yp ływ a

jak o ścisła k o n sek w en cja fak t, że pisarz sięga po określone e lem en ty

językow e, k tó re w ja k ie jś m ierze c h a ra k te ry z u ją te n stosunek. S ty l

je s t więc o k reślo ny ty m , co, w jak iej fo rm ie i po co w yb iera pisarz

z zasobu języ k a ogólnonarodow ego.

Tak np. p rzy d a w k a (co?) w takich czy innych w yb ran ych przez

pisarza postaciach (jak?) m oże być u ż y ta w różnych celach, m oże

pełnić różne fu n k c je w k ształto w an iu dzieła literackiego.

Je d n y m z ty ch celów b y w a inform acja, poznawcze wzbogacenie

tre śc i określan eg o w y razu , p rzekazyw anie m yśli w sposób d o sta­

tecznie ścisły. P rz y d aw k ę , k tó ra służy te m u celowi, nazyw am rz e ­

czową. In ne cele — to u p lasty czn ien ie rzeczy, przed staw ianej w spo­

sób szczególnie w y razisty , m alarski, żyw y (przydaw ka obrazow a),

lu b odzw ierciedlenie i przek azanie uczucia: w zruszenia, a fe k tu czy

n a stro ju (przydaw ka uczuciow a). Jeżeli pierw sza z tych p rzyd aw ek

18 Z. K l e m e n s i e w i c z , Pro b le m a ty k a składn iow ej interpreta cji stylu. P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , 1951, z. 1, s. 103.

17 W. W i n o g r a d ó w , J ęz yk u tw o ru literackiego. Warszawa 1956, s. 123.

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

₁₅₁

je s t u w a ru n k o w a n a obiektyw nie, to dw ie następ n e są w ynikiem

su b ie k ty w n e j p o staw y pisarza.

K tó re z ty c h fu n k c ji są w łaściw e przy daw ce g rad acy jn ej?

Z darza się, że p rzy d a w k a ta je s t rzeczow a. P isarzow i zależy na

ścisłej info rm acji, chce nie ty lk o w skazać sam ą w łaściwość p rzed­

staw ian ego przed m io tu , ale ob iek tyw n ie stw ierdzić zaobserw ow ane

n a tę ż e n ie te j w łaściw ości. N a p rzy k ład:

w illa dość ciasna [Ludzie II 17]

na bardzo m ałą odległość [Snobizm 111] zupełnie czyste niebo [Oko 193] głośniejszą rozmową [Mogiła 69—70] do starszego lekarza [137]

z partiam i najbardziej w stecznym i [Inter 43] najstarsze dziecko [Mogiła 68]

niezbyt szerokiej doliny [O żołnierzu 62] pokój praw ie pusty [S y zy fo w e 73] z półodkrytym i nogami [Dzieje II 209]

człow ieka najm niej nerw ow ego [ S y zyfo w e 131] za duży żakiet [34]

w każdej niem al szkole [41]

P isarz w y b ie ra p rzy d aw k ę g rad acy jn ą tego ro d za ju albo z ko­

nieczności ukazania pew n y ch sto su n k ó w m iędzy przedm iotam i, na

przykład:

m łodsza od tam tych dw u braci ich siostra [Uroda 37]

— albo przez p o trzeb ę precyzji, na p rzy k ład :

na bardzo m ałą odległość [Snobizm 111]

T en drugi w zgląd nie u w szystkich pisarzy dochodzi do głosu.

J a k to już w yżej podkreśliłam , szczególną w rażliw ością na różnice

n atężenia w łaściw ości odznacza się Ż erom ski.

F u n k c ję obrazow ania, uplastycznienia pełnią:

1) P rzy d aw k a g rad acy jn a, k tó ra o k reśla jakość w ty m sam ym

stop niu co w in n y m przedm iocie, a w y s tę p u je w form ie skupienia

z w yrażen iem porów naw czym .

na m łodej klaczy [...] z skórą cienką jak papier [Źródło 147] jasne jak len w łosy [Doktór 30]

czarnym i jak noc ścianam i św ierków [O żołn ierzu 22] śnieżyczki lekkie jak puch [S y zyfow e 284]

stop-n iu stop-niż ta sam a jak o ść w istop-n stop-n y m przedm iocie, a w y stę p u je — ja k

p oprzednia — w fo rm ie sk u p ienia z w y rażen iem porów naw czym .

od oczu kobiet ostrzejszych niż noże [Ludzie I 155]

Żerom ski nie sili się n a w yszukane porów nania, najczęściej

sięga do u ta rty c h zw rotów , n a przykład :

chłop tęgi jak tur [Niedobitek 162] biały jak lilia [...] obłoczek [Prom ień 137] czerwona jak k rew zorza [S y z y fo w e 288] szereg zębów jak ser białych [126]

— k tó re czasem rozw ija, w zm acniając w te n sposób ich uplastycz­

n iające w alory, n a p rzy k ła d :

w łosy czarne jak skrzydła kruka [Cienie 112] m otyl biały jak p łatek śniegu [Promień 137—138] białe jak w elin ow y papier czoło [Oko 157] w łosy czarne jak krucze pióra [O żołnierzu 19]

Czasem jed n a k n a su w a ją się pisarzow i p orów nania niezw ykłe,

sk o jarzen ia niepospolite. N a przykład:

ulew a deszczu sypkiego jak ziarno [Rozdziobią 3] krótka jak w estch n ien ie [...] pomroka [Promień 137] piękne jak m otyle określenia [Uroda 57]

w ręce m iękkiej jak bukiet fiołków [Oko 168] w łosy jasne jak piasek z Viareggio [Pavoncello 58]

Rzeczow nik członu porów naw czego w tej przydaw ce rzadko b y ­

w a pojęciem a b stra k c y jn y m , najczęściej je s t to rzeczow nik zm y­

słow y. Ż erom skiem u n a jw y ra ź n ie j zależy na k o n k rety zacji, bo do

k o n k retu sprow adza i pojęcia oderw ane. N a przykład:

dumanie szybkie jak ow e iskry [Dzieje I 269]

pociechy błękitnej jak niebiosa m iędzy śniadością obłoków [I 129]

W olbrzym iej w iększości p rzy kład ów przy d aw k a gradacyjna s łu ­

ży Ż erom skiem u do p rzek azy w an ia najróżno rodn iejszych uczuć,

w zruszeń, afektó w czy n astrojó w .

P rzy d aw ka g ra d a c y jn a z członem porów naw czym szkicuje n ie ­

kied y ja k b y obrazek w k ilk u kreskach, będący nieco złośliw ą k a ry ­

k a tu rą lub jak im ś ż a rtem . N a przykład:

człowieczek ły sy jak m elon [Mogiła 117] czaszkę łysą jak kolano [Promień 33] dama pękata niby dynia [S y zyfow e 179]

P R Z Y D A W K A G R A D A C Y J N A U Ż E R O M SK IE G O

₁₅₃

głow a otwarta jak w ielk a stodoła [S y z y fo w e 97]

twarzy [...] zdrowej jak dojrzewający pomidor [Pavoncello 75] chłopczyk tłusty i zabrudzony jak połeć w ędzonej szynki LOko 152] damie tępej um ysłow o jak siekiera do rąbania cukru [Siłaczka 122] cyfram i tak w ielk im i i tak grubymi jak słupy w przyzw oitym płocie [Mogiła 25]

P rzy d aw k ą grad acy jn ą, k tó ra m a fo rm ę sku pien ia ścisłego

z p rzysłów kiem stopnia, w y raża pisarz h u m o r zabarw ion y lekką

ironią lub goryczą czy też d rw in ę pom ieszaną z pobłażliw ością. Na

przykład:

Jakoś ta cała cyw ilizacja idzie u ciebie, ojcze, sposobem cokolw ieczek fajerw erkow ym [Przedwiośn ie 83].

Piękna panna m iała na sobie jakąś jasną suknię, nogi jej obute w żółte letn ie pantofle m uskały rozłożyste traw y, uniesiona cokolw iek spódnica odsłaniała n iesłych anie ładne pończochy na n ieb yw ale zgrabnych ły d ­ kach [Oko 154].

A żeby dać w y raz sw ego h u m o ru lub ironii, tw o rzy Ż erom ski sk u ­

pienia nieoczekiw ane ze w zględu na sem an ty czn y w alo r elem entów :

cudna dziewczyna, w ściek le śliczna [Dzienniki III 253] nadprzyrodzenie forsow nym marszem [III 76]

Z innego p u n k tu w idzenia, bo od s tro n y słow nictw a, u jm u je tę

spraw ę S tefan ia Skw arczyńska:

Pozornie mało podatne dla celów ekspresyw nych przysłów ki określają­ ce stopień stają się pod piórem Żeromskiego czynnikam i w yraźnie okre­ ślającym i i w artość przedmiotu, i stosunek do niego pisarza; są na usługach jego subtelnej ironii czy gorzkiej pobłażliw ości; w yrażają jego krytyczne spojrzenie w rzeczywistość.

...palto ...zmajstrowane przez izraelitę w bardzo m ałem miasteczku (W sidłach niedoli) No — ale bo jadł owe krupniki, p ek elfleisze, barszcze, a osobliw ie ow e młode k artofle z jeszcze młodszem m asłem !

(tamże) 18

W szystkie te przysłów ki stanow ią jedność znaczeniow ą z p rz y ­

m iotnikam i, nie pełnią sam odzielnej fu n k cji s y n ta k ty c z n e j, są p rzy ­

staw kam i w skup ien iach ścisłych. N ie pow inno się ich więc, m oim

zdaniem , ro zp atry w ać poza ty m i skupieniam i, k tó re pełnią s y n ta k -

tyczną fun kcję przy d aw k i. Działa tu bow iem p rzy d a w k a w całości,

18 S. S k w a r c z y ń s k a , W stęp do nauki o literaturze. T. 2. Warsza­ w a 1954, s. 220.

nierozdzielna znaczeniow o. I chyba ty lk o o sty listy czn ej fu n k cji

p rzyd aw ki m ożna tu m ówić.

Są to form y analityczne, bardzo silnie w y rażające uczucie. P isał

o ty m W ilhelm H avers, tłum acząc, że w analityczn ej form ie

p rzez opisanie en erg ia w y ład o w u je się dw a razy, a każda część ta ­

kiej form y m a szczególny to n 19.

W języku Ż erom skiego sk u pienia ścisłe w fu n k cji p rzy d aw k i są

bardzo częste. W yróżnia się ty m spośród w ielu pisarzy, jak o ty m

św iadczy n astęp u jące zestaw ienie procentow e 20:

forma Z N R W S O Or D P

syntetyczna 42,2 48,5 56,7 57,0 58,7 61,0 66,7 75,0 75,0 analityczna 57,8 51,5 43,3 43,0 41,3 39,0 33,3 25,0 25,0

W ażne je s t i to także, iż tw órcza inw en cja pisarza m oże się

sw obodnie rozw inąć w tej dziedzinie. P o w staje wówczas m nogość

fo rm o różnych w alo rach sty listyczny ch.

Bogactwo sy n ta k ty c zn e j synonim iki w yczarow ane pom ysłow o­

ścią, znajom ością języ k a i w reszcie w ew n ętrzn ą potrzebą znalezie­

nia najdoskonalszego w y ra z u obserw u jem y na każdym k ro k u

w prozie Żerom skiego.

Ironiczne zab arw ien ie m a p rzyd aw k a g radacyjna, określająca

jakość w najw yższym n atężen iu, a w yrażona:

1) N ierozdzielnym sk u p ien iem w dopełniaczu.

spryciarz pierwszej k lasy [Przedwiośn ie 170]

2) R zeczow nikiem z przyim kiem , p rzy czym rzeczow nik ten jest

pow tórzeniem rzeczow nika określanego.

basem nad basami [Mogiła 34] kpiarz nad kpiarzam i [105— 106] lanie nad łaniam i [Przedwiośnie 138]

19 W. H a v e r s , Handbuch der erklä renden Syntax. Heidelberg 1931, s. 157.

20 Ze w zględów technicznych w obu tablicach podajem y tylko początko­ w e litery nazwisk pisarzy (D = D ą b r o w s k a , N = N a ł k o w s k a , Or = O r k a n , O = O r z e s z k o w a , P = P r u s , R = R e y m o n t , S — S i e n k i e w i c z , W = W a s i l e w s k a , Ż = Ż e r o m s k i ) .