BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
Wiadomości
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
wARSzAwA 2014 vARSOvIETOm (vOL.) LXv
2014
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
XV
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
Tom LXV
Wiadomości
ar che oLo gicz ne
Redaguje zespół / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,
mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:
Przewordniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),
prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),
prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski
Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka
Jacek Andrzejowski, Aleksandra Rowińska
Korekta / Proof-reading Autorzy
Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: gliniana kostka z Czerska. Rys. Lidia Kobylińska Cover picture: cubical clay artefact from Czersk. Drawing Lidia Kobylińska Tom wydano przy wsparciu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2014 © Autorzy, 2014
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
Samorządu Województwa Mazowieckiego
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
SPIS TREśCI
Contents
WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE
Tom (Vol.) LXV
RoZPRAWY
Jan S c h u s t e r, Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych
z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie 5 Arrangement and Distribution of Grave offerings in Princely Inhumation Graves
from the First Half of the First Millennium AD in Northern and Central Europe
Adam C i e ś l i ń s k i, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba
nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski 45 Wielbark Culture Mounds in Mazowsze and Podlasie and the Rostołty Type – a New Look at the Relationship
of Barrow Cemeteries of Northern and Eastern Poland
MISCELLANEA
Jacek A n d r z e j o w s k i, Zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskiej z Plebanki na Kujawach 95 Forgotten Gold – an Unknown Cemetery of Przeworsk Culture from Plebanka in the Kujawy Region
Ilya R. A k h m e d o v, Vlasta E. R o d i n k o v a, Irina A. S a p r y k i n a, The ‘Belt’ from Krasny Bor
in the Collection of the State Historical Museum, Moscow 125 „Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie
Piotr K a c z a n o w s k i, Andrzej P r z y c h o d n i, Uwagi o chronologii absolutnej początków
młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej 135 Some Remarks about the Absolute Chronology of the Beginning of the Younger Roman Period
MATERIAŁY
Grzegorz o s i p o w i c z, Michał Ja n k o w s k i, Daniel M a k o w i e c k i, Piotr We c k w e r t h, obozowiska
mezolityczne ze stanowiska Ludowice 6, powiat wąbrzeski, siedlisko zachodnie 149 Mesolithic Camps at Ludowice 6, Wąbrzeźno County, Western Habitation
Magdalena Na t u n i e w i c z - S e k u ł a, Dagmara H. We r r a, Materiały krzemienne z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 197 Flint Artefacts from the Wielbark Culture Cemetery at Weklice, Site 7, Elbląg County
oDKRYCIA
Andrzej Pe l i s i a k, Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich Bieszczadów Wysokich
(rejon Wetliny-Moczarnego) 211
Recent Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Polish Bieszczady Wysokie – the Region Wetlina-Moczarne
Łukasz K a r c z m a r e k, Siekierka brązowa z podniesionymi brzegami ze wschodniego Mazowsza 217 Bronze Flanged Axe from Eastern Mazowsze
Katarzyna K o w a l s k a, Gajew, pow. kutnowski – nowe stanowisko kultury przeworskiej w dorzeczu Bzury 222 Gajew, Kutno County – a New Site of Przeworsk Culture Recorded in the Bzura Drainage Basin
Maria K o r d o w s k a, Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski,
ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 236 Unpublished Finds from Grodzisk, Węgrów County, from the Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw
Tomasz R a k o w s k i, ślad cmentarzyska kultury przeworskiej w Chełstach nad Narwią 251 Traces of a Przeworsk Culture Cemetery at Chełsty on the Narew River
Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Pochówek rodzinny z cmentarzyska
kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 263
A Family Burial in a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in Urzecze
Konstantin N. S k v o r c o v, Zniszczony pochówek z zawieszką lunulowatą z Półwyspu Sambijskiego 277 A Destroyed Burial Containing a Lunula Pendant from Sambian Peninusula
Mirosław R u d n i c k i, Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski 283 Two Scandinavian Plate Brooches from Northern Poland
od Redakcji
Już po przekazaniu do druku LXV tomu „Wiadomości Archeologicznych” dotarła do
nas wiadomość o śmierci Profesora Piotra Kaczanowskiego. Publikowany w tym tomie
artykuł, którego jest współautorem, jest ostatnim tekstem, jaki wyszedł spod Jego pióra.
Żegnamy nie tylko wybitnego archeologa, ale i wieloletniego przyjaciela Państwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, 2014
Jacek andrzeJowski
zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskieJ
z plebanki na kuJawach
Forgotten gold – an unknown cemetery oF the przeworsk culture From plebanka in the kuJawy region
latem 1919 roku Józef kostrzewski, kierownik semina-rium prehistorycznego na wydziale Filozoficznym no-wopowstałego uniwersytetu poznańskiego1 i tymczasowy kierownik dawnego Kaiser Friedrich-Museum2 w pozna-niu, odbył swoją pierwszą kwerendę (wycieczkę) muzeal-ną w wolnej polsce – kilkutygodniowy objazd rozpoczął od włocławka3. zebrane wówczas materiały, zachowane w postaci szkiców i opisów na kartach prywatnej karto-teki4, mają dziś nieocenioną wartość, często są bowiem jedynym śladem zabytków skądinąd nieznanych, a znisz-czonych bądź zaginionych w czasie ii wojny światowej5. Jednym z nich jest duży fragment tordowanego naszyj-nika złotego, w 1919 roku znajdującego się w zbiorach muzeum ziemi kujawskiej we włocławku6 (ryc. 1). za-bytek budzi oczywiste zainteresowanie, należy bowiem do grupy elitarnych ozdób uznawanych obecnie za symbole
1 rok później seminarium przekształcone zostało w instytut
prehistoryczny (a. c z u b i ń s k i 1971, s. 75–80; por. d. m i n t a -- tw o r z o w s k a, w. r ą c z k o w s k i 2013, s. 11). w 1919 roku uniwersytet nosił jeszcze formalnie nazwę wszechnicy piastow-skiej (zob. Rozporządzenie o zmianie nazwy uniwersytetu w
Pozna-niu z dnia 10 kwietnia 1920 r. „dziennik urzędowy ministerstwa
byłej dzielnicy pruskiej” z dnia 26 maja 1920 r., nr 24, poz. 219).
2 do 1902 roku: Provinzial Museum in Posen (k. s c h o t t m ü l
-l e r 1904; g. h a u p t 1904). por. t. i. g r a b s k i 2014, s. 148.
3 r. Ja k i m o w i c z 1948, s. 6–7; J. k o s t r z e w s k i 1970, s. 111,
116–117.
4 k o s t r z e w s k i, spuścizna... .
5 np. emaliowana zapinka typu exner 32 z woli załężnej, pow.
opoczyński (J. a n d r z e j ow s k i, a. m i s t e w i c z, r. p ro c h o -w i c z 2009, s. 675–676, ryc. 2:15).
6 na temat powstania i historii muzeum zob. J. b i e l o w s k i 1929;
k. b i e l a k 1985, s. 15–17; a. ko w a l e w s k a 2008, s. 5–9; r o -c z n i k... 2010, s. 8–13.
władzy, znanych niemal wyłącznie ze skandynawii i po-jedynczych egzemplarzy znalezionych na południowych wybrzeżach bałtyku. w literaturze jest właściwie niezna-ny. sam kostrzewski wspomniał go wyłącznie w trzecim wydaniu swoich pradziejów wielkopolski7, informację tę powtórzył bonifacy zielonka, który jednak, choć nie bez wątpliwości, odniósł ją do innej plebanki, w gminie i po-wiecie radziejowskim8, a później, w formie kodowanej, aleksandra cofta-broniewska9. warto zatem przyjrzeć się bliżej okolicznościom odkrycia i losom tego – wyjąt-kowego przecież – zabytku, a w rezultacie przywrócić go do obiegu naukowego.
kostrzewski zanotował, że ułamek naszyjnika odkryto w miejscowości plebanka, w ówczesnym powiecie nie-szawskim10, nad jez. Ostrowąskiem (…) w owczarni, przy
7 (…) złoty naszyjnik z Plebanek w pow. aleksandrowskim (J. k o
-s t r z e w -s k i 1955, -s. 253). trudno natomia-st wyjaśnić, dlaczego kostrzewski nie wspomniał tegoż naszyjnika w drugim wydaniu swojej książki – jej maszynopis był gotowy w końcu 1920 roku, a redagowanie obfitych przypisów przeciągnęło druk aż do roku 1923 (por. J. k o s t r z e w s k i 1923, s. 4; 1970, s. 128–129).
8 b. z i e l o n k a 1970, s. 163, 203, tabl. 7:10–14. zapewne
dlate-go, iż z tej właśnie plebanki znane były już materiały z przewor-skiej nekropoli z młodszego okresu przedrzymskiego i z okresu wczesnorzymskiego. zabytki te oraz wyniki późniejszych badań tego cmentarzyska, w rzeczywistości położonego na gruntach są-siedniego pruchnowa, opublikowała ostatnio m. a n d r a ł o j ć (1992), która jednak złotego naszyjnika w ogóle nie wspomina.
9 a. c o f t a - b r o n i e w s k a 1979, nr 1390 – już tylko za
katalo-giem zielonki, jako Plebanka, pow. radziejowski.
10 nieszawa była siedzibą władz powiatowych do roku 1932,
kie-dy to przeniesiono je do aleksandrowa kujawskiego, jednak oficjalną nazwę powiatu zmieniono dopiero w roku 1948 (m. k a l -l a s 1978). por. korektę zapisu na fiszce kostrzewskiego (ryc. 1).
kop.[aniu] dołu, pod kam.[ieniem/ieniami] garnek zdo-biony, kości (i uł[amek/amki] złotego naszyjnika i kaw.
[ałek/awałki] miedzi. szkic, zapewne wielkości natural-nej, przedstawia zdeformowaną część obręczy
naszyjni-ka z tordowanego pręta, z zapięciem tzw. gruszkowatym (pękniętym lub przeciętym i odkształconym) i tkwiącym w nim haczykowym zaczepem zakończonym płaskokuli-stym guzkiem; na zewnętrznej powierzchni
gruszkowa-ryc. 1. archiwum Józefa kostrzewskiego – teka 72, karta „plebanka” (skala 1:1) Fig. 1. personal files of Józef kostrzewski – folder 72, file ‘plebanka’ (scale 1:1)
tego zapięcia nie ma żadnych śladów zdobienia. długość tego fragmentu według rysunku wynosi ok. 95 mm, gru-bość obręczy11 ok. 4 mm (ryc. 1).
opis poprzedzony jest notką: syn dyr.
Raczyńskie-go, Ciechocinek (poległ) – pozostaje się tylko domyślać,
czy przekazać miał on zabytek do muzeum, czy także go znaleźć (co chyba mniej prawdopodobne). bez wąt-pienia chodzi tu o Jerzego, syna mariana raczyńskiego (1864–1942), dyrektora uzdrowiska w ciechocinku w la-tach 1894–1927, który zresztą przejął kierowanie kuror-tem po swoim ojcu bolesławie, sprawującym tę funkcję od roku 188112. pojawia się tu jednak pewien problem, pozornie trudny do wyjaśnienia. otóż Jerzy, jedyny syn mariana urodzony w 1892 roku, znany architekt i histo-ryk architektury, ale też zapalony kajakarz, w rzeczywi-stości zginął dopiero w 1930 roku w wypadku na wiśle13.
Jerzy, poddany rosyjski, w latach 1911 –1914 studiował w politechnice berlińskiej w charlottenburgu
(Technis-che Hochschule Berlin), do królestwa wrócił w 1914 roku
po wybuchu wojny i kontynuował naukę na zorganizo-wanych ad hoc jesienią tegoż roku kursach architektu-ry14. znalazły one gościnę w budynku muzeum rzemiosł i sztuki stosowanej w warszawie, które w tych latach znacznie ograniczyło własną aktywność15. w 1915 roku został zmobilizowany i do 1918 pozostawał w rosji, od kwietnia tegoż roku już w oddziałach polskich, w tzw. le-gii rycerskiej przy i korpusie polskim gen. Józefa dow-bor-muśnickiego. po rozwiązaniu korpusu i demobili-zacji żołnierzy legii rycerskiej (demobilizacja faktycznie rozpoczęła się w końcu maja 1918 roku i trwała jeszcze w początkach czerwca16), raczyński wrócił do polski, przebywał jednak w warszawie, gdzie od listopada słu-żył w wojsku polskim17. być może wcześniej do włoc-ławka dotarły jakieś pogłoski o śmierci raczyńskiego, zaś
11 mierzona w poprzek skręconego pręta.
12 m. r a c z y ń s k i 1935, s. 293; d. iw a n o w s k a - J e s k e 1983,
s. 67; J. h i b n e r 1986.
13 Ś.p. Jerzy Raczyński, „kurjer warszawski” z 10.09.1930 (wyd.
poranne), s. 2; m. wa l i c k i 1931; g. J o n k a j t y s - l u b a 1986; e. k r i e g s e i s e n 1995, s. 114.
14 panu dr. arch. grzegorzowi rytlowi z wydziału architektury
po litechniki warszawskiej bardzo dziękuję za sugestie bibliogra-ficzne odnoszące się do początkowego okresu studiów architek-tonicznych w warszawie.
15 z. k a m i ń s k i 1975, s. 490–492; m. d ł u t e k 2011, s. 280; por.
k. r a c z k o w s k a 1994, s. 401.
16 zob. g. o l e c h o w s k i 1919, s. 64–74; h. b a g i ń s k i 1921,
s. 177–179; w. l. z ą b e k 2008, s. 69–71.
17 w publikacjach dotyczących Jerzego raczyńskiego znaleźć
moż-na pewne rozbieżności, zwłaszcza w odniesieniu do wydarzeń wo-jennych. oparłem się tu głównie na informacjach podanych przez michała walickiego, przez krótki okres blisko współpracujące-go z raczyńskim w zakładzie architektury polskiej politechniki warszawskiej – we wspomnieniu pisze on, iż raczyński Powracał
też chętnie myślą do tych wspomnień (m. wa l i c k i 1931, s. 71).
pracownicy muzeum latem 1919 roku mogli jeszcze nie wiedzieć, iż przeżył i mieszka w warszawie.
kwerenda w dzisiejszym muzeum ziemi kujawskiej i dobrzyńskiej we włocławku dała wynik negatywny18 – w zachowanych dokumentach archiwalnych brak in-formacji o samym naszyjniku, unikatowym nie tylko z uwagi na kruszec, ale też o jakichkolwiek odkryciach w plebance. niestety, w czasie ii wojny światowej znisz-czona została większość dokumentacji muzealnej19. za-bytki z plebanki nie figurują też w katalogu zbiorów muzeum, sporządzonym w 1912 roku przez mariana wawrzenieckiego i opublikowanym rok później z uzu-pełnieniami o najnowsze nabytki. wawrzeniecki, wów-czas kustosz działu wykopalisk muzeum przemysłu i rolnictwa w warszawie20, nie mógłby pominąć takie-go przedmiotu, jak złoty naszyjnik. w końcu czerwca 1914 roku muzeum ziemi kujawskiej we włocławku formalnie zawiesiło działalność, a wznowiło ją dopiero w kwietniu 1916 roku21. sprzeczności pomiędzy tymi da-tami a okresem, w którym Jerzy raczyński mógł przeka-zać znaleziony naszyjnik do zbiorów muzealnych – nie wcześniej niż w 1913 roku (naszyjnika nie ma w katalo-gu wawrzenieckiego), a raczej w sierpniu 1914 (powrót raczyńskiego z berlina po wybuchu wojny) i nie później niż latem 1915 roku (mobilizacja do armii rosyjskiej) nie da się obecnie wyjaśnić. można jednak sądzić, że zawie-szenie działalności muzeum nie musiało oznaczać braku jakiejkolwiek aktywności zarządu oddziału kujawskiego polskiego towarzystwa krajoznawczego.
niewiele wiadomo o zbiorach archeologicznych ów-czesnego muzeum ziemi kujawskiej we włocławku sprzed 1945 roku. zabytki, w 1929 roku zgromadzone w dwóch wielkich szafach22, w 1933 roku zostały
upo-rządkowane przez konrada Jażdżewskiego, od 1931 roku asystenta w państwowym muzeum archeologicznym w warszawie, który objął wówczas też funkcję opieku-na nowopowstałego działu archeologicznego muzeum we włocławku23. we wrześniu 1939 roku część zbiorów muzealnych ewakuowano do poznania, gdzie przetrwały wojnę, choć niekompletnie, natomiast część pozostała we włocławku uległa rozproszeniu a cenniejsze przedmio-ty zapewne rozgrabiono – zachowane odzyskano w 1945
18 informacje te zawdzięczam uprzejmości pana pawła sobczyka
z działu archeologicznego mzkid.
19 p. s o b c z y k 1989, s. 8; a. k o w a l e w s k a 2008, s. 8. 20 r. Ja k i m o w i c z 1926; J. wr o ń s k a 1986, s. 77; m. wo ź ny
2009, s. 153.
21 r o c z n i k... 2010, s. 12–13.
22 J. b i e l o w s k i 1929, s. 2; p. s o b c z y k 1989, s. 7.
23 r o c z n i k... 2010, s. 23. w pamiętniku Jażdżewski nie wspomina
tego epizodu swojej aktywności zawodowej, zapewne związanego z badaniami wykopaliskowymi na kujawach, rozpoczętymi prze-zeń właśnie w 1933 roku (k. Ja ż d ż e w s k i 1995, 103).
roku24. nie wiemy, w której grupie był fragment złotego naszyjnika z plebanki – jego jedynym śladem jest dzisiaj karta z archiwum Józefa kostrzewskiego.
wzmianka o garnku zdobionym i znalezionych jedno-cześnie kościach, a także widoczna na szkicu deformacja zachowanego ułamka naszyjnika wskazują, że najpewniej pochodzi on z ciałopalnego grobu popielnicowego. zapi-sek kostrzewskiego o wykopaniu zabytków w owczarni w plebance pozwala na dość dokładną lokalizację miej-sca ich odkrycia. bronisław chlebowski podaje, że ple-banka to folwark o łącznej powierzchni (w 1866 roku) 468 mórg, tj. 262,12 ha25, co w zasadzie odpowiada po-wierzchni gruntów dzisiejszej wsi. mapa w skali 1:100.000 z 1930 roku lokalizuje zabudowania dworu i wsi pleban-ka odpowiednio na północnym brzegu Jez. ostrowąskie-go26 i ok. 2 km na północny zachód od dworu; na mapie 1:25.000, wydanej w 1931 roku, będącej kompilacją map niemieckich i rosyjskich sprzed 1918 roku, przy drodze z folwarku do wsi (opisanej dodatkowo jako
Казино/Ka-zino – dzisiejszy kazin) znajdują się nieokreślone bliżej
budynki (budynek?) należące do plebanki, odległe od za-budowań folwarku ok. 1,2 km od dworu (ryc. 2).
niestety, większość dokumentów odnoszących się do dawnego powiatu nieszawskiego została zniszczona w czasie ii wojny światowej; ich resztki przechowywa-ne są we włocławskim oddziale archiwum państwowe-go w toruniu, jednak nie ma wśród nich jakichkolwiek dokumentów dotyczących majątku plebanka27. Żadnych dokumentów nie ma też w archiwum geodety powiato-wego w aleksandrowie kujawskim, gdzie np. zachował się plan geodezyjny gruntów majątku ostrowąs, sąsia-dującego z plebanką od południowego zachodu, sporzą-dzony w 1923 roku, a opatrzony pieczątką z niemiecką nazwą nieszawy – Nessau – i numerem ewidencyjnym, a zatem pochodzący z zasobu dokumentów przejętych przez niemieckie władze okupacyjne28. Jedynym źródłem informacji pozostaje w tej sytuacji pamięć mieszkańców wsi, zgodnie z którą zabudowania owczarni znajdowały się w prawym skrzydle dawnego folwarku, ok. 80–150 m na północny wschód od zachowanego do dzisiaj dwor-ku29 (ryc. 2, 3).
24 h. k r ó l i k o w s k a 1963, s. 264–265; k. b i e l a k 1985, s. 17;
p. s o b c z y k 1989, s. 8; a. k o w a l e w s k a 2008, s. 8; r o c z -n i k... 2010, s. 27.
25 b. ch., sv. Plebanka, [w:] s ł o w n i k... 1887, s. 243; por. s.v. Morg,
[w:] s ł o w n i k... 1885, s. 677.
26 mieszkańcy wsi plebanka używają nazwy – Jezioro plebanka. 27 informacje te zawdzięczam panu dr. tomaszowi dzikiemu,
kierownikowi oddziału we włocławku.
28 panu Jackowi Żbikowskiemu, geodecie powiatowemu w
alek-sandrowie kujawskim, dziękuję za informacje dotyczące tych ar-chiwaliów.
29 za pomoc i uprzejme zebranie tych wiadomości dziękuję pani
hannie ossowskiej z plebanki.
opis znaleziska wskazuje, że najpewniej chodzi tu o jeden zespół grobowy – ciałopalny pochówek popiel-nicowy. w świetle stanu rozpoznania stanowisk arche-ologicznych na obszarze wsi plebanka przyjąć trzeba, że to ewentualne cmentarzysko nie było dotychczas znane30. w plebance zarejestrowano co prawda kilka stanowisk z materiałami kultury przeworskiej, wszystkie jednak znajdują się na polach, poza dawną i dzisiejszą zabudową. na wyniesieniu na północnym brzegu Jez. ostrowąskie-go, ok. 400–500 m na południe od budynków dawnego folwarku, zlokalizowana jest osada datowana na młod-szy okres przedrzymski, natomiast niespełna 100 m na wschód od północnych domów wsi kazino znajduje się domniemana nekropola z tego okresu; z trzech innych stanowisk pochodzą pojedyncze ułamki ceramiki iden-tyfikowanej ogólnie jako przeworska (ryc. 3).
złote naszyjniki germańskie z okresu późnorzymskie-go były już wielokrotnie przedmiotem zainteresowania badaczy. uznawane są powszechnie za atrybut osób zaj-mujących najwyższe pozycje w hierarchii społecznej31, a w wypadku tordowanych naszyjników z zapięciem gruszkowatym, odpowiadających typowi Äeg 37632,
na-30 badania powierzchniowe Józefa bednarczyka z lat 1981 i 1982
(azp 43-44 i 44-44; archiwum narodowego instytutu dziedzi-ctwa w warszawie) oraz uprzejme informacje pani danuty wal-czewskiej, kierowniczki włocławskiej delegatury kujawsko-pomor-skiego wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków.
31 ostatnio zob. np.: u. l u n d - h a n s e n 1998, s. 348–358; 2001, s. 175–177; p. e t h e l b e r g 2000, s. 64–68; J. s c h u s t e r 2003, s. 262–263; m. b e c k e r 2007; 2010, s. 67–73; a. ab e g g - wi g g 2007, s. 30–34; p h. v o n r u m m e l 2007, s. 360–362. por. też m. s c h m a u d e r 2002, s. 105–116; J. te j r a l 2011, s. 195–199. 32 k. a n d e r s s o n 1993a, ryc. 1; 1995, s. 90–93.
ryc. 2. wieś i folwark p l e b a n k a na mapie topograficznej z 1931 r. (wojskowy instytut geograficzny, arkusz p37 s27 F
– Ciechocinek)
Fig. 2. Village and manor p l e b a n k a on the polish topographic map from 1931 (wojskowy instytut geograficzny, sheet p37 s27 F
ryc. 3. p l e b a n k a, pow. aleksandrowski, i jej najbliższe otoczenie. 1 – grób ze złotym naszyjnikiem; 2 – stanowiska z okresu wczesnorzymskiego; 3 – stanowiska z okresu późnorzymskiego; 4 – stanowiska datowane ogólnie na okres wpływów rzymskich
Fig. 3. p l e b a n k a, aleksandrów kujawski county, and its surroundings. 1 – grave with the golden neckring; 2 – sites from the early roman period; 3 – sites from the late roman period; 4 – sites generally dated to the roman period
wet za atrybut elitarnych jeźdźców, może nawet o znacze-niu insygniów militarnych, choć nie jest to akceptowa-ne bez zastrzeżeń33. tę ostatnią interpretację wzmacniać
może daleko posunięta unifikacja morfologiczna tych naszyjników – poszczególne egzemplarze różnią się co prawda między sobą, ale dotyczy to ich wagi, gęstości tor-dowania, usytuowania zapięcia (w płaszczyźnie obręczy lub w poprzek niej) czy zdobienia zapięcia, a nie ogól-nego pokroju (ryc. 4, 5:a–d). kilkanaście egzemplarzy złotych tordowanych naszyjników z zapięciem gruszko-watym pochodzi przede wszystkim z gotlandii i olan-dii, pozostałe znane są z rejonu jez. mälar we wschodniej szwecji, z bornholmu, wschodniej Jutlandii, lolandii, szlezwiku, z terenów kultury wielbarskiej na wschód od dolnej wisły, a także z obszaru kultury luboszyckiej
33 np.: k. a n d e r s s o n 1995, s. 91; c. v o n c a r n a p - b o r
n-h e i m, J. i l k j æ r 1996a, s. 355; J. s c n-h u s t e r 2003, s. 262– –263; a. ab e g g - wi g g 2007, s. 32–33; d. Q u a s t 2009b, s. 46; a. c i e ś l i ń s k i 2010, s. 75.
(ryc. 6)34; te ostatnie to trzy naszyjniki znalezione przy-padkowo w 1894 roku w dzisiejszej gardei (szlemnie), w pow. kwidzyńskim, w 1924 roku w dzisiejszym do-brocinie (wilamowie), w pow. ostródzkim, oraz w 1823 roku w dzisiejszych gęstowicach w pow. krośnieńskim (odrzańskim). podobnie wygląda zasięg naszyjników z gruszkowatym zapięciem i tordowaną obręczą, wyko-nanych ze srebra i stopów miedzi, które jednak wyraźnie skupiają się na bornholmie oraz w dorzeczu środkowej łaby i niemal wyłącznie pochodzą z grobów o kobiecym modelu wyposażeń35.
34 k. a n d e r s s o n 1995, s. 91, ryc. 56; c. v o n c a r n ap b o r n
-h e i m, J. i l k j æ r 1996b, s. 266–267, ryc. 229; p. e t -h e l b e r g 2000, s. 64–65, ryc. 58; t. r i e s e 2005, s. 342 przyp. 16, mapa 1.
35 zob. np.: c. v o n c a r n a p - b o r n h e i m, J. i l k j æ r 1996a,
s. 355–356, tabl. 41; p. e t h e l b e r g 2000, s. 65–67, ryc. 59; t. r i e s e 2005, s. 341–345, mapa 1; l. h e i d e m a n n l u t z 2010, s. 205–211, ryc. 93–95, mapa 62, aneks ii; m. J. p r z y b y ł a 2010, s. 587–598, ryc. 12–15.
ryc. 4. złote naszyjniki tordowane z zapięciem gruszkowatym (typ Äeg 376) ze stanowisk kultury wielbarskiej (b, c), przeworskiej (a) i luboszyckiej (d). a – p l e b a n k a, pow. aleksandrowski; b – g a r d e j a / s z l e m n o, pow. kwidzyński; c – d o b r o c i n / w i l a m o w o,
pow. ostródzki; d – g ę s t o w i c e, pow. krośnieński. wg: J. kostrzewski, Spuścizna... (a), w. la baume 1934 (b), a. cieśliński 2010 (d), archiwum museum für Vor- und Frühgeschichte w berlinie (d)
Fig. 4. golden twisted bar neckrings with pear-shaped fastening (type Äeg 376) from a wielbark (b, c), przeworsk (a), and luboszyce culture (d) sites. a – p l e b a n k a, aleksandrów kujawski county; b – g a r d e j a / s z l e m n o, kwidzyn county; c – d o b r o c i n / w i l a m o w o, ostróda county; d – g ę s t o w i c e, krosno odrzańskie county. after: J. kostrzewski, Spuścizna... (a),
w. la baume 1934 (b), a. cieśliński 2010 (d), archive of museum für Vor- und Frühgeschichte w berlinie (d)
ryc. 5. tordowane (typ Äeg 376) i gładkie złote naszyjniki z zapięciem gruszkowatym ze skandynawii i europy Środkowej. a – par. k ä l l u n g e, gotlandia (stan pierwotny i rekonstrukcja); b – Va l k e r b y, prow. södermanland; c – i l l e r u p Å d a l, silkeborg
county, Jutlandia (stan zachowania i rekonstrukcja); d – n e u d o r f - b o r n s t e i n, kr. rendsburg-eckernförde, szlezwik-holsztyn; e – k ö r b e c k e, kr. höxter, północna nardenia-westfalia; f – Vo i g t s t e d t, kyffhäuserkreis, turyngia; g – d y n i s s e r, gotlandia; h – c o t t b u s, brandenburgia. wg: o. almgren i b. nerman 1923 (a), k. andersson 1993 (b, g), c. v. carnap-bornheim i J. ilkjær 1996b (c),
a. abegg-wigg 2007 (d), k. hucke 1936 (e, fot.) i b. ortmann 1941 (e, rys.), J. kleemann 1997 (f), a. leube 1975 (h)
Fig. 5. golden twisted bar neckrings with pear-shaped fastening (type Äeg 376) and golden plain bar neckrings with pear-shaped fastening from scandinavia and central europe. a – k ä l l u n g e parish, gotland (original and reconstruction); b – Va l k e r b y, södermanland;
c – i l l e r u p Å d a l, silkeborg county, Jutland (original and reconstruction); d – n e u d o r f - b o r n s t e i n , district rendsburg-eckernförde, schleswig-holstein; e – k ö r b e c k e, kr. höxter, north rhein-westfalia; f – Vo i g t s t e d t, kyffhäuserkreis, thuringia; g – d y n i s s e r, gotland; h – c o t t b u s, urban district, brandenburg. after: o. almgren & b. nerman 1923 (a), k. andersson 1993 (b, g),
c. v. carnap-bornheim & J. ilkjær 1996b (c), a. abegg-wigg 2007 (d), k. hucke 1936 (e, photo) and b. ortmann 1941 (e, drawing), J. kleemann 1997 (f), a. leube 1975 (h)
ryc. 6. rozprzestrzenienie późnorzymskich naszyjników z zapięciem gruszkowatym i tordowaną lub gładką obręczą, wykonanych ze złota oraz srebra lub stopów miedzi. wg: c. v. carnap-bornheim i J. ilkjær 1996b; m. J. przybyła 2010 (przejrzane i uzupełnione).
Fig. 6. distribution of the late roman period neckrings with pear-shaped fastening and twisted or plain bar made of gold and silver or copper-alloy. after: c. v. carnap-bornheim & J. ilkjær 1996b; m. J. przybyła 2010 (revised and supplemented). 1 – p l e b a n k a; 2 – g a r d e j a / s z l e m n o; 3 – d o b r o c i n / w i l a m o w o; 4 – c z a r n ó w k o; 5 – g ę s t o w i c e;
naszyjnik z gardei/szlemna znany jest z krótkiej no-tatki i rysunku36 w sprawozdaniach ówczesnego
West-preußische Provinzial-Museum w gdańsku, później już
tylko powielanej w literaturze37, oraz z fotografii opub-likowanej przez w. la baume’a38. okaz ten miał zostać przypadkowo wykopany na głębokości ok. 1 m, razem z ułamkami kości i popiołem, które otoczone były „licz-nymi” kamieniami i przykryte jednym większym kamie-niem. opis wskazuje, że naszyjnik pochodzi z grobu cia-łopalnego, być może bezpopielnicowego, z dość zwartą konstrukcją kamienną39. o ile groby ciałopalne z obsta-wami kamiennymi nie należą na cmentarzyskach kultury wielbarskiej do wyjątków, to obiekty z obudowami i po-krywami kamiennymi spotykane są dość rzadko; więk-szość z nich zdaje się pochodzić z wczesnej fazy okresu późnorzymskiego40. w 1895 roku w tym samym miejscu, a dokładniej na miedzy (Feldmark) pola należącego do laschinskiego, odkryto kolejny grób, tym razem inhu-macyjny – opis wyposażenia (pary zapinek typów alm-gren 128 i 130, paciorek szklany typu tm18141) pozwala datować go na fazę b2/c1 okresu wpływów rzymskich42.
zgodnie z opisem naszyjnik z gardei/szlemna miał tordowaną obręcz o przekroju ok. 2 mm i długości ok. 420 mm, odpowiadającej średnicy43 ok. 134 mm; wymia-36 amtl. ber. XV, 1894 (1895), s. 31, ryc. 15; h. c o n w e n t z 1905,
tabl. 68:3.
37 e. b l u m e 1912, s. 88, ryc. 106; 1915, s. 141; w. l a b a u m e
1920, ryc. 72; ostatnio np.: p. r o g g e n b u c k 1988, s. 292 nr 956; a. c i e ś l i ń s k i 2010, s. 75.
38 w. l a b a u m e 1934, ryc. 68:d.
39 zgodnie z notatką z „anzeiger des germanischen
national-museums” (1894, s. 48) naszyjnik znaleziono wśród przepalony-ch kości pod skupiskiem kamieni wielkości głowy ludzkiej. inne współczesne wzmianki (np. „centralblatt für anthropologie, eth-nologie und urgeschichte” i, 1896, s. 273; „archiv für anthropo-logie. zeitschrift für naturgeschichte und urgeschichte des men-schen” XXiii–XXiV, 1893–1897, s. 24) nie przynoszą bliższych danych o tym odkryciu.
40 np. bogaty grób z dorotowa, pow. sępoleński (dawn.
Dorotheen-hof, Kr. Flatow; g. v o n h i r s c h f e l d 1880, s. 484–485; 1881,
s. 5–6), grób r373 z czarnówka, pow. lęborski (na temat wyposa-żenia grobu zob. m. m ą c z y ń s k a, d. ru d n i c k a 2004, s. 421– –422), groby 37 i 47 z pierzchał, pow. braniewski (dawn. Pettelkau,
Kr. Braunsberg; a. b e z z e n b e r g e r 1909, s. 114–115, 117–118),
grób 11 z rudzienic, pow. iławski, stan. 38/a (dawn. Raudnitz, Kr.
Rosenberg; w. he y m 1937, s. 171, ryc. 31; por. u. m a r g o s,
m. s t ą p o r e k 2005, s. 313, ryc. 6), grób 8 z tomaryn, pow. ol-sztyński (dawn. Thomareinen, Kr. Osterode; c. e n g e l 1935, s. 96, ryc. 2), czy pochówek z kośćmi złożonymi w pojemniku organicz-nym przykrytym dużą płytą kamienną z grobu 154 z Jartypor, pow. węgrowski (niepublikowane, badania autora w roku 2002).
41 amtl. ber. XVi, 1895 (1896), s. 44; por. o. a l m g r e n 1923,
s. 172; m. te m p e l m a n n - m ą c z y ń s k a 1985, s. 311 nr 1065.
42 por. a. k o k o w s k i 1998, s. 784 nr 109.
43 Średnica zmierzona z rysunku w amtl. ber. XVi wynosiłaby
nie-mal 16 cm, jednak jego skala określona jest jako „ok. ¼”, zatem oparty na nim pomiar nie może być dokładny.
ry naszyjnika zmierzone z fotografii la baume’a wyno-szą ok. 136×138 mm, a przekrój obręczy ok. 2,5–2,7 mm. płytka gruszkowatego zapięcia prawdopodobnie nie była zdobiona44, haczykowaty zaczep zakończony był stoż-kowatym guzkiem. waga naszyjnika wynosiła ok. 30– –40 g45 (ryc. 4:b).
naszyjnik ten zachował się w całości, a sądząc z opub-likowanych ilustracji nie nosił śladów żadnej deforma-cji – ani mechanicznej, ani termicznej. możliwe jest oczy-wiście, że został w takim stanie umieszczony w grobie już po złożeniu w nim spalonych szczątków zmarłego, pamiętać jednak trzeba i o przypadkowym charakterze odkrycia (beim Mergelgraben), co zapewne nie sprzyjało precyzji obserwacji, i o sposobie pozyskania go do muze-um (durch Ankauf) – liczył się tu przede wszystkim spek-takularny zabytek, mniej towarzyszące mu informacje. naszyjnik nie trafił jednak do muzeum gdańskiego bez-pośrednio, pierwotnie bowiem jego właściciel gustav la-schinski przesłał go z ofertą sprzedaży do królewskiego muzeum etnologicznego (Königliches Museum für
Völ-kerkunde) w berlinie. w archiwum dzisiejszego
muse-um für Vor- und Frühgeschichte w berlinie zachowała się korespondencja z kwietnia i maja 1894 roku dotyczą-ca tegoż naszyjnika46. wynika z niej, iż dr albert Voß, dyrektor zbiorów starożytności (Sammlung
vaterländis-cher und anderer vorgeschichtlivaterländis-cher Altertümer) muzeum
berlińskiego w latach 1886–190647, odstąpił od zakupu wskutek usilnych nalegań dr. paula kumma, kustosza muzeum prowincjalnego prus zachodnich, i zabiegów dr. maksa brücknera, starosty kwidzyńskiego, który osta-tecznie kupił naszyjnik od laschinskiego i przekazał go do zbiorów gdańskich48. latem 1894 roku muzeum
ber-44 w. l a b a u m e (1934, s. 140) napisał, że Der schlichte goldene
Halsreif d [tj. ryc. 68:d] weist als einzige Verzierung nachgeahm-te Drehung auf (…).
45 wagę 30 g znajdujemy w krótkiej wzmiance o naszyjniku z
Garn-seedorf w „anzeiger des germanischen nationalmuseums” (1894,
s. 48); bez większych wątpliwości założyć można, że jest to wiel-kość przybliżona. w liście do a. Vossa z 19.04.1894 (smb-pk/ mVF, iXd 1, ia 2, bd. 3, e 546/94) p. kumm podaje, iż „pewien złotnik” – przypuszczalnie carl döll z grudziądza (zob. przyp. 51) – oszacował wartość złota tegoż naszyjnika na 113 marek, co odpowiadałoby wadze ok. 40 g (jako że niemiecka Goldmark rów-na była 0,358423 g czystego złota; http://de.wikipedia.org/wiki/ mark_(1871); 28.11.2013).
46 smb-pk/mVF, iXd 1, ia 2, bd. 3, e 546/94, 570/94, 577/94,
603/94 i 666/94. dr. heino neumayerowi, kustoszowi w museum für Vor- und Frühgeschichte w berlinie, dziękuję za udostępnienie tych archiwaliów, zaś prof. dr. hab. Janowi schusterowi z instytutu archeologii uniwersytetu łódzkiego i prof. dr. hab. wojciechowi nowakowskiemu z instytutu archeologii uniwersytetu warszaw-skiego za wsparcie w lekturze pisanych odręcznie dokumentów.
47 h. Ju n k e r, h. wi e d e r 2005, s. 535.
48 paul kumm został mianowany kustoszem 1 kwietnia 1894 roku
(amtl. ber. XV, 1894 [1895], s. 6), zapewne więc szczególnie za-leżało mu na sukcesie, jakim niewątpliwie byłoby zdobycie tego
lińskie nabyło kopię tegoż naszyjnika49, która jednak nie zachowała się w tamtejszych zbiorach50.
wyjaśnienia wymaga kwestia lokalizacji miejsca od-krycia naszyjnika, opisanego jako Abbau Garnseedorf, jako że budziła ona wątpliwości51, dochodziło nawet do multiplikacji znaleziska52. dawna wieś Garnseedorf (szlemno vel Ślemno)53 od północy sąsiadowała
bezpo-zabytku. udział brücknera w pozyskaniu naszyjnika został spe-cjalnie podkreślony w notatce w rocznym sprawozdaniu z prac muzeum gdańskiego (tamże, s. 31).
49 Amtliche Berichte aus den Königlichem Kunstsammlungen 1.,
1.07–31.09.1894, „Jahrbuch der königlich preussischen
kunst-sammlungen” 16, 1895, szp. X.
50 Nota bene, wykonawcą tej kopii mógł być jubiler i stomatolog
carl döll, działający w grudziądzu od lat 80. XiX wieku do roku 1910 lub 1911 (zob. Adreß-Buch Graudenz 1889, s. 7; 1895, s. 7; 1909, s. 21; 1911, s. 21). chyba nieprzypadkowo list do alberta Vossa z końca kwietnia 1894 roku gustav laschinski napisał na firmowym papierze tego właśnie zakładu.
51 np. c. v o n c a r n ap - b o r n h e i m, J. i l k j æ r 1996b, s. 266;
c. v o n c a r n a p - b o r n h e i m 1997.
52 na ten temat: J. a n d r z e j o w s k i, a. b u r s c h e 1987, s. 371. 53 e. we r n i c k e 1934, s. 31–37. odnośnie do polskiej nazwy wsi
zob. w. kę t r z y ń s k i 1879, szp. 89; kś. F. [ks. r. Frydrychowicz],
s.v. Gardeja, [w:] s ł o w n i k... 1881, s. 491; por. s.v. Garnseedorf,
[w:] s ł o w n i k... 1881, s. 494; kś. Fr. [ks. r. Frydrychowicz], s.v.
Szlemno, [w:] s ł o w n i k... 1890, s. 959; w. c h o j n a c k i 1946,
s. 2; h. g ó r n o w i c z 1980, s. 54, 158; por. też k. ry m u t 1987, s. 71; w. iw i c k i 2008, s. 167, 170. panu ryszardowi bartosiakowi
średnio z miasteczkiem Garnsee (gardeja), Kr.
Marien-werder (kwidzyn), zaś Abbau Garnseedorf to jedno z
kil-kunastu pojedynczych gospodarstw, rozproszonych do 2,5 km na wschód, południe, zachód i północny zachód od zwartej zabudowy wsi (ryc. 7). niestety, nie wiado-mo właścicielem którego z nich był gustav laschin-ski. w 1936 roku wieś Garnseedorf została przyłączona do miasteczka Garnsee54. po ii wojnie światowej wsku-tek zniszczeń gardeja utraciła prawa miejskie – dawne
Szlemno55 jest dzisiaj częścią wsi gardeja w pow.
kwidzyń-z gardei (kwidzyń-zob. http://www.kwidzyń-zs.gardeja.ckj.edu.pl/wmgg/; 9.10.2014) serdecznie dziękuję za możliwość zapoznania się z trudno dostępną pracą wernickego.
54 m. r a d e m a c h e r, Deutsche Verwaltungsgeschichte 1871– 1990
[http://www.verwaltungsgeschichte.de/marienwerder_op.html; 28.11.2013]. zob. też http://www.westpreussen.de/cms/ct/ortsver-zeichnis/details.php?id=1754 [28.11.2013]. panu prof. Janowi schusterowi dziękuję za dotarcie do księgi pamiątkowej gardei i okolic pióra h. s c h a c h s c h n e i d e r a (1970), co pozwoliło stwierdzić, iż nie zawiera ona żadnych informacji na ten temat.
55 nazwa ta pojawiła się po wojnie w Zarządzeniu Prezesa Rady
Mi-nistrów z dnia 3 listopada 1950 r. w sprawie przywrócenia i ustalenia urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych
(„mo-nitor polski” nr 134 z 29.12.1950), choć chyba nie była już uży-wana w praktyce, bowiem Rozporządzenie Ministrów:
Administra-cji i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości („monitor polski” nr 142
z 16.12.1946) dla dawnego Garnsee wprowadza nazwę: gardeja.
ryc. 7. G a r n s e e i G a r n s e e d o r f na niemieckiej mapie topograficznej z 1934 r. (reichsamt für landesaufnahme, arkusz 987 – Garnsee) Fig. 7. G a r n s e e and G a r n s e e d o r f on the german map from 1934 (reichsamt für landesaufnahme, sheet 987 – Garnsee)
skim; miejsce odkrycia grobu znajduje się najpewniej na obszarze określanym jako gardeja druga i gardeja trze-cia – wydaje się, że najbezpieczniej jest cytować je pod nazwą „gardeja/szlemno”. podczas badań powierzchnio-wych przeprowadzonych tu w 1980 roku56 zarejestrowa-no tylko trzy stazarejestrowa-nowiska datowane na okres wpływów rzymskich, określone jednak jako osady. pochodzi z nich od siedmiu (gardeja, stan. 7) do 17–19 fragmentów ce-ramiki (gardeja, stan. 2 i 3), zidentyfikowanej bądź to jako wielbarska z okresu wpływów rzymskich (stan. 3 i 7), bądź nieokreślonej kulturowo i datowanej ogólnie od okresu halsztackiego do okresu wpływów rzymskich57 (stan. 2). dwa z nich (stan. 2 i 3) położone są w gardei iii, na północny zachód od zwartej zabudowy wsi, po-między ulicami sołecką i ukośną, w odległości ok. 500 m od siebie – być może cmentarzysko odkryte w daw-nym Abbau Garnseedorf leży właśnie w ich sąsiedztwie (ryc. 8). brak informacji o znaleziskach na cmentarzysku w gardei/szlemnie późniejszych niż rok 1895, a jedno-cześnie wielkość lepiej rozpoznanych wielbarskich nekro-poli w tym rejonie58 sugerują, że chodzić tu może o obiekt stosunkowo duży i przypuszczalnie dobrze zachowany.
inaczej wygląda sytuacja złotego naszyjnika z do-brocina/wilamowa, ostatnio wyczerpująco omówione-go przez adama cieślińskieomówione-go59. egzemplarz ten, przed ii wojną światową znajdujący się w zbiorach prywat-nych, a dzisiaj przechowywany w ostpreußisches lande-smuseum w lüneburgu60, znaleziony został w niewielkiej żwirowni na małym wzniesieniu61 na gruntach folwar-ku Klein Wilmsdorf, pomiędzy wsiami Groß Bestendorf i Wilmsdorf, Kr. Mohrungen (obecnie odpowiednio
wi-56 tereny dawnych Garnsee i Garnseedorf znajdują się w zasięgu
ar-kuszy azp 27-46 i 27-47 (badania Jerzego guli i adama walusia) oraz odpowiednio ne i nw skraju arkuszy 28-46 i 28-47 (bada-nia ryszarda kirkowskiego i ryszarda boguwolskiego, odpowied-nio w latach 1980 i 1985). Nota bene, archiwalne cmentarzysko z Abbau Garnseedorf nie zostało uwzględnione na żadnym z nich (archiwum narodowego instytutu dziedzictwa w warszawie).
57 pomijam tu stan. 5 z gardei, z którego pochodzą dwa ułamki
ceramiki, datowane w takich samych ramach.
58 grudziądz-rządz, pow. grudziądzki (dawn. Rondsen, Kr.
Graudenz; s. a n g e r 1890), linowo, pow. grudziądzki (m. ku r z y ń
-s k a 2011 – tam -star-sza literatura).
59 a. c i e ś l i ń s k i 2010, s. 75, 232 nr 30, tabl. 22:a.
60 odkryty został w końcu marca 1924 roku na gruntach należących
do barona siegfrida von der goltz-domhardta z Groß Besten dorf (dobrocina), którego córka podarowała go rodzicom z okazji ich srebrnego wesela, przypadającego 27 maja tego roku (w. g a e r -t e 1926, 310; h-t-tp://gw.geneane-t.org/pmlhennings?lang=de;pz=pe ter;nz=hennings;ocz=0;p=siegfried;n=von+der+goltz+domhardt; 8.07.2014]. dzięki temu naszyjnik nie podzielił losu zbiorów
Prus-sia-Museum w królewcu, gdzie zapewne trafiłby w innej sytuacji.
61 w. g a e r t e (1926, s. 311), który wizytował to miejsce 30 maja,
rozmiary żwirowni określa na ok. 2,30×12 m; wobec całkowitego zniszczenia (żwir użyto do naprawy drogi) uznał, że badania we-ryfikacyjne w tym miejscu są bezcelowe.
lamówko, dobrocin i wilamowo, pow. ostródzki); dzi-siaj obszar ten należy do wsi wilamowo. w literaturze przyjęto jednak nazwę „dobrocin/groß bestendorf”62, choć nawet w najnowszych publikacjach nazwa niemie-cka bywa jeszcze mylnie identyfikowana63 bądź też cy-towana wyłącznie w tym brzmieniu64. z odkrytego tu przypadkowo grobu inhumacyjnego, prawdopodob-nie odosobnionego65, oprócz naszyjnika pochodzi para ostróg, jednoznacznie wskazująca na pochówek męski, i kolisty przedmiot z brązowych tarczek połączonych zawiaskiem i zdobionych wytłaczaną blaszką złotą i ni-tami srebrnymi66, podkreślający ponadprzeciętny sta-tus zmarłego; grób jest datowany na fazę c1b. złoty
na-szyjnik ma średnicę 182–185 mm67, średnicę przekroju obręczy 4,7––5,0 mm, płytkę zapięcia o wymiarach ok. 37×17 mm; jego waga wynosi 151,2 g. stożkowaty guzek haczyka pokryty jest stempelkami w kształcie odwróco-nej litery V, a nasadę płytki zapięcia zdobią trzy odciski stempla o wzorze współśrodkowych kółek68 (ryc. 4:c). oba motywy znane są z kruszcowych ozdób skandynaw-skich z okresu wpływów rzymskandynaw-skich69; na całej zewnętrznej stronie gruszkowatego zapięcia, lub tylko u jego nasady, odciskami stempelków o różnych wzorach dekorowana jest większość naszyjników typu Äeg 37670.
właściwie nic nie było dotychczas wiadomo o naszyj-niku z gęstowic71. w 1823 roku, podczas prac ziemnych na wcześniejszym nieużytku rolnym pomiędzy wsiami
Tammendorf i odległą o niespełna 4 km na południowy 62 np. p. r o g g e n b u c k 1988, s. 291 nr 946. 63 zob. c. v o n c a r n ap - b o r n h e i m, J. i l k j æ r 1996b, s. 266; c. v o n c a r n a p - b o r n h e i m 1997; t. r i e s e 2005, s. 342 przyp. 16; m. b e c k e r 2010, s. 73. 64 g. r a u 1972, s. 150 nr 41; e. k e l l e r 1979, s. 130 nr 15; p. e t h e l b e r g 2000, s. 64 nr 6.
65 zgodnie z relacją g a e r t e g o (1926, s. 311) starsi mieszkańcy
wspominali o odkrytych tu wcześniej garnkach (Töpfe) i srebrnym pucharku (silberner Pokal), które miał ukraść służący poprzednie-go właściciela (folwarku?). nie wiadomo jednak, czy relacje te są wiarygodne, tym bardziej też, czy wspomniane przedmioty jaki-kolwiek miały związek z udokumentowanym grobem.
66 zob. a. c i e ś l i ń s k i 2010, s. 98–99. wcześniej przedmiot
uznawany był powszechnie za wisiorek kapsułkowaty.
67 m. b e c k e r (2010, s. 719 tab. 1 no. 4) omyłkowo oszacował te
wymiary na podstawie fotografii opublikowanej przez la baume’a na 134×151 mm.
68 a. c i e ś l i ń s k i (2010, s. 232) opisuje je jako współśrodkowe
kółka z umieszczonym wewnątrz motywem półksiężycowatym.
69 zob. k. a n d e r s s o n 1993a, odpowiednio ryc. 6:28 i 6:2. 70 k. a n d e r s s o n 1993a, nr. 287, 572c, 998, 1071a, 1113b, 1184,
1318.
71 t. r i e s e (2005, s. 342 przyp. 16, mapa 1) błędnie identyfi kuje
Tammendorf jako dzisiejszą słotwinę – w rzeczywistości sło t
wi-na to dawwi-na Kolonie Tammendorf, położowi-na wi-na północny zachód od Tammendorf (zob. „monitor polski” 59 z 28.06.1948, s. 19; por. mapa 1:100 000 p40 s20, wojskowy instytut geograficzny, war-szawa 1933).
wschód wsią Kurtschow, Kr. Crossen a. Oder (odpowied-nio gęstowice i korczyców, pow. krośnieński), na głę-bokości ponad 1,5 m (!) odkryto grób popielnicowy72, w którym obok rzymskiej gemmy z wyobrażeniem an-tropomorficznym, złotego pierścienia, srebrnego oku-cia zamka i żelaznych nożyc znaleziono liczne, częścio-wo przetopione przedmioty złote i srebrne73. wśród nich był fragment złotego naszyjnika o tordowanej obręczy, z gruszkowatym zapięciem jednostronnie zdobionym odciskanymi kółeczkami74. w 1898 roku zabytki
z gro-72 Tammendorf (...) woselbst im März 1823 beim Umgraben und
Ur-barmachen eines früher wüste gelegenen Feldes (...) zwischen jenem Dorfe und Kurtschow, 5 bis 6 Fuß tief, zwischen den Scherben einer großen zerfallenen Urne folgende interessante Gegenstände gefunden wurden (l. von ledebur 1838, s. 69). stopa obowiązująca wówczas
w prusach wynosiła ok. 31,3854 cm (http://de.wikipedia.org/wiki/ alte_maße_und_gewichte_%28preußen%29; 10.10.2014).
73 l. v o n l e d e b u r 1838, s. 69–70; r. b e r g a u 1885, s. 744–
–745; a. g ö t z e 1897, s. 62, 63, 68; h. J e n t s c h 1897, s. (170). zgodnie z informacją v o n l e d e b u r a (1838, s. 70) kruszec z tego grobu miał wartość 136 talarów, co odpowiadało wówczas ok. 2,25 kg srebra (por. (http://de.wikipedia.org/wiki/deutsche_ währungsgeschichte_vor_1871; 15.10.2014).
74 Fragment einer spiralförmig gedrehten Stange feinen Goldes
(II. 304.), deren eines Ende in eine hufeisenförmige Platte, die auf
bu z Tammendorf prezentowano w „złotej sali”
Muse-um für Völkerkunde w berlinie75. identyfikację formalną
naszyjnika z Tammendorf potwierdza gustaw kossin-na, który nie wymienia go wprawdzie wprost, ale pisząc o rozprzestrzenieniu tordowanych naszyjników wydzie-lonego przez siebie typu ii (tj. z gruszkowatym zapię-ciem) wspomina o ich obecności na terenie Kr. Krossen
a. Oder, skąd to nie znamy ani egzemplarzy srebrnych,
ani brązowych76. później informacja o złotych zabytkach z Tammendorf właściwie znika z literatury77 – w
szczeeiner Seite mit eingeprägten Ringen verziert ist (l. v o n l e d e
-b u r 1838, s. 69); Ein -bei Tammendorf gefundenes Bruchstück
ge-hört wohl einem goldenen Halsringe mit birnenförmiger Verschluß-öhse an (a. götze 1897, s. 62).
75 z wyjątkiem nożyc prezentowanych w innej części wystawy
(Führer durch das Museum für Völkerkunde [wyd. 7], berlin 1898, s. 25 i 29).
76 g. ko s s i n n a 1905, s. 400; por. m. J. p r z y by ł a 2010, ryc. 15. 77 wspominany jest tylko sam pierścień (c h. b e c k m a n n 1969,
s. 86 nr 568 [za götze’em]; g. d o m a ń s k i 1979, s. 89 [także za götze’em, ale omyłkowo jako pierścień z gemmą]). ciekawe też, że zespołu z Tammendorf/gęstowic nie ma w katalogach impor-tów rzymskich (zob. np. k. m a j e w s k i 1949; h. J. e g g e r s 1951; e. k o n i k 1959; J. wi e l o w i e j s k i 1970). na opubliko-wanej ostatnio mapie importów z terenów nadodrzańskich
ryc. 8. stanowiska z okresu wpływów rzymskich w g a r d e i, pow. kwidzyński, zarejestrowane w czasie badań azp (arkusze 27-46 i 27-47) Fig. 8. archaeological sites in the vicinity of g a r d e j a, kwidzyn county, registered during azp (sheets 27-46 and 27-47)
gólności brak jej w dotyczących „kultury burgundzkiej” czy kultury luboszyckiej pracach dietricha bohnsacka i grzegorza domańskiego78. ten ostatni odnosi zespół,
wprawdzie z wątpliwościami, do i–ii fazy kultury lubo-szyckiej, odpowiadającej fazom b2b–c1a/c1b79, nie
poda-je poda-jednak przesłanek na rzecz datowania tego zespołu. Jedynym lepiej znanym przedmiotem są żelazne nożyce o pierścieniowatym kabłąku – w kulturze luboszyckiej nie mają one walorów datujących, natomiast w kulturze przeworskiej, gdzie odpowiadają grupie iV, w zasadzie nie są spotykane w okresie późnorzymskim80.
ponownie na zespół z gęstowic zwrócił uwagę Jerzy kolendo w komentarzach do własnego artykułu dotyczą-cego importów rzymskich na terenie kultury luboszyckiej, wskazując na potrzebę pełnego opracowania zabytków z tego bogatego grobu (książęcego?)81. niestety, postulat
(g. d o m a ń s k i, a. l e u b e, e. s c hu l t z e 2002, ryc. 129) znaj-duje się wprawdzie punkt umieszczony w rejonie krosna odrzań-skiego, chodzi tu jednak o błędnie zidentyfikowane i zlokalizowa-ne stanowisko z dawzlokalizowa-nej miejscowości Eichberg, Kr. Glogau (zob. „schlesiens Vor zeit in bild und schrift” nF Vi, 1912, s. 228; por. k. ta c k e n b e r g 1925, s. 22), czyli z dzisiejszego dębczy na (przy-siółek wsi krążkowo) lub dębiny (nieistniejący już folwark w po-bliżu krzepielowa), oba w gm. sława w pow. wschowskim (J. g. k n i e 1830, s. 132; w. p a s t e r n i a k, h. s z c z e g ó ł a 1963, s. 42, 43, 113; J. b. s a d o w s k i 2002, s. 12, 21, 26). miejscowość (a właściwie folwark) Eichberg, Kr. Glogau została bądź to omył-kowo utożsamiona z przysiółkiem dąb (dawn. Eichberg Kol.) wsi lubogoszcz (dawn. Laubegast, Kr. Freystadt) w tejże gminie, nie-odległym zresztą od dębczyna i dębiny, ale skartowana zgodnie z położeniem innej lubogoszczy, leżącej w gm. maszewo w pow. krośnieńskim (dawn. Eichberg, Kr. Krossen a. Oder), bądź bezpośrednio zidentyfikowana jako ta właśnie lubogoszcz (zob. e. ko -n i k 1959, s. 133 -nr 481, mapa; J. wi e l o w i e j s k i 1960, s. 338 nr 713; za nim m. te m p e l m a n n - m ą c z y ń s k a 1985, s. 283 nr 839, mapa zał. 1; por. k. ry m u t 2005, s. 213). Źródłem po-myłek mogły być też niespójne zapisy dotyczące miejscowości
Eich berg w obu częściach powszechnie wykorzystywanego
słow-nika wydanego pod redakcją stanisława r o s p o n d a (zob. 1951/1, s. 169; 1951/2, s. 471, 472).
78 d. b o h n s a c k 1940, s. 1107 (tu akapit poświęcony
naszyjni-kom); g. d o m a ń s k i 1979, s. 39, 174–175 (odpowiednio cy-tujący znaleziska naszyjników oraz groby wyposażone w przed-mioty złote i srebrne).
79 g. d o m a ń s k i 1979, s. 230 nr 203, por. s. 97–98 (gęstowic
nie ma jednak na mapie osadnictwa luboszyckiego z faz b2b–b2/c1
– zob. g. d o m a ń s k i 1989, ryc. 1). skądinąd dowiadujemy się natomiast, że w grobach kultury luboszyckiej złoto występuje tyl-ko w jej iii fazie, odpowiadającej fazom c1b–d (g. d o m a ń s k i
1979, s. 175, por. s. 99).
80 d. b o h n s a c k 1940, tabl. 454:8. por. a. g ö t z e 1897, s. 63,
ryc. 102; g. d o m a ń s k i 1979, s. 56; 1982, s. 62; por. a. k n a a c k 1978, s. 21, 22; i. Ja k u b c z y k 2008, s. 38–39.
81 J. k o l e n d o 1998, s. 25 (tu błędnie zapisana nazwa
miejsco-wości). w zespole z Tammendorf znaleziono też Fragment eines
kleinen silbernen Schlosses (l. v o n l e d e b u r 1838, s. 70). Jeśli
rzeczywiście było to okucie zamka skrzyneczki, to potwierdzało-by ponadprzeciętny charakter grobu i bardzo wysoki status po-chowanej tu osoby, jako że skrzyneczki z okuciami srebrnymi są
ten napotyka na zasadniczą przeszkodę – w połowie 1923 roku złote zabytki z grobu z Tammendorf przestały ist-nieć, bowiem na mocy decyzji carla schuchhardta, ów-czesnego dyrektora działu starożytności (Prähistorische
Abteilung) Museum für Völkerkunde, zostały sprzedane
berlińskiej filii przedsiębiorstwa Deutsche Gold- und
Sil-ber Scheideanstalt, zajmującego się rafinacją kruszców82.
z ekonomicznego punktu widzenia decyzja ta, w czasie galopującej już inflacji (ostateczny dokument sankcjo-nujący sprzedaż zabytków nosi datę 23 czerwca83),
zda-je się być zda-jedynie mało rozsądna – muzeum uzyskało 93 460 000 marek, wartych 769,22 dolarów, po miesią-cu 267,03 dolara, po dwóch ledwie 18,40 dolara84, nato-miast z naukowego i muzealnego dramatyczna, bo nie-odwracalna. z dokumentów dotyczących tej transakcji dowiadujemy się, że fragment tordowanego naszyjnika ważył 20,6 g, oraz że wśród złotych przedmiotów były też fragmenty masywnej zapinki bądź zapinek; łączna waga sprzedanego złota próby 982 (tj. 23,57 karata) wynosiła 133,3 g. pewną szansę „odzyskania” zespołu z
Tammen-dorf dają kopie inwentarzy dawnego Museum für Völker-kunde, ich jakość pozostawia jednak wiele do życzenia,
a pełne odczytanie odręcznych opisów poszczególnych zabytków wymagać będzie odpowiedniego czasu85. zgod-nie z rysunkiem (ryc. 4:d) płytka zapięcia zdobiona była wzorem współśrodkowych kółek a zachowana część na-szyjnika miała długość ok. 105 mm – przyjmując, iż
nale-zupełnie wyjątkowe (J. s c h u s t e r 2010, s. 122), pochodzą bo-wiem tylko z dwóch grobów tzw. książęcych: z grobu 8 z haßleben w turyngii (w. s c h u l z 1933, tabl. V:7.8; b. s c h m i d t 1982, tabl. 11/6[4]:93–97; por. b. s c h m i d t, J. b e m m a n n 2008, s. 158 – tu: versilberte Beschläge oraz silberner Riegel) i z grobu iii z wroc-ławia-zakrzowa (w. g r e m p l e r 1888, s. 10, 11, tabl. V:11, Vii:7 [może także s. 11, tabl. Vi:4]; niejasna jest sprawa srebrnego sprę-żynowego rygla z grobu ii [w. g r e m p l e r 1888, s. 7, tabl. ii:16], bowiem inne elementy zamka skrzyneczki z tego grobu, w tym podobny rygiel, wykonane są ze stopu miedzi [w. g r e m p l e r 1888, s. 7, tabl. ii:6–15] – w rzeczywistości może on także po-chodził z grobu iii, a do zespołu zabytków z grobu ii dołączono go omyłkowo). osoba pochowana w grobie z Tammendorf nale-żała do elity społecznej, co powoduje, że skrzyneczka raczej nie powinna być traktowana jako wyznacznik płci (por. J. s c h u s -t e r 2010, s. 144).
82 praktyka pozbywania się przez schuchhardta tzw. dubletów,
także w drodze sprzedaży zabytków, miała skalę na tyle poważną, że już w końcu 1922 roku wywołała, skądinąd bezskuteczne, for-malne protesty kustosza działu starożytności alfreda götze’ego (w. me n g h i n 2005, s. 147–148, 151).
83 dokumenty w archiwum museum für Vor- und Frühgeschichte
– staatliche museen zu berlin (smb-spk/mVF, iXd 1/230, iid, bd. 3, 79, 80, 83, 87, 88, 92). pani mgr izabeli szter i panu dr. horstowi Junckerowi z muzeum berlińskiego serdecznie dziękuję za kwe-rendę archiwaliów dotyczących zespołu z dawnego Tammendorf.
84 zob. tabele kursu marki z 1923 roku (http://www.moneypedia.
de/index.php/wechselkurs_zum_dollar; 18.01.2015).
85 zespół z Tammendorf i jego historia będą przedmiotem
żał on do osoby dorosłej, prawdopodobnie mężczyzny86, jego pierwotną średnicę określić można na nie mniej niż 14 cm, i chyba nie więcej niż ok. 18 cm (jak w wypadku dobrocina/wilamowa), zatem zachowana część to odpo-wiednio nieco mniej niż ¼ bądź 1∕5 pierwotnego obwodu. opierając się na tych założeniach przypuszczalną wagę naszyjnika można zamknąć w granicach ok. 85–115 g.
nie wiemy, czy grób z gęstowic należał do większej nekropoli, czy też był obiektem odosobnionym. w pa-sie pomiędzy gęstowicami a korczycowem badania po-wierzchniowe ujawniły tylko jedno stanowisko datowa-ne na okres wpływów rzymskich, na podstawie ceramiki i fragmentu ciężarka tkackiego określone jako osada (gę-stowice, stan. 17); miejsca odkrycia opisywanego grobu nie udało się wówczas zlokalizować87 (ryc. 9).
największym i najcięższym spośród naszyjników typu Äeg 376 zachowanych w całości jest egzemplarz z do-brocina/wilamowa. inne okazy wykonane są ze złotych
86 por. e. me y e r 1976, s. 134; k. c z a r n e c k a 1990, s. 43, 49;
i. Ja k u b c z y k 2008, s. 49–51; J. z a g ó r s k a - te l e g a 2013, s. 227.
87 arkusz azp 57-08, badania edwarda dąbrowskiego w 1985 roku
(archiwum narodowego instytutu dziedzictwa w warszawie).
prętów o grubości ok. 2,5–6 mm, zewnętrzne średnice ich obręczy wynoszą ok. 125–145 mm (istad, källun-ge sn., Valkerby, neudorf-bornstein, illerup, gardeja/ szlemno). waga całych egzemplarzy waha się od ok. 30– –40 g do ponad 131 g. najlżejszym z nich był egzemplarz z gardei/szlemna, kolejny, z parafii källunge na gotlan-dii, waży już 51,75 g przy średnicy obręczy ok. 130 mm i przekroju pręta ok. 3 mm, naszyjniki z istad na olan-dii i neudorf-bornstein w szlezwiku odpowiednio 100,5 i 90 g przy podobnej średnicy obręczy, ale przekroju pręta 4–5 mm, zaś egzemplarz z Valkerby w prow. söderman-land waży 131,4 g, przy średnicy obręczy 141–143 mm i przekroju 5 –6 mm88. łączna waga trzech części pogię-tego i połamanego naszyjnika z depozytu a w illerup na Jutlandii wynosi 71 g, przy szacowanej średnicy ok. 135 mm i grubości obręczy 4 mm89. egzemplarze zacho-wane niekompletnie były, sądząc po wadze ich
fragmen-88 w. ho l m q v i s t 1959, ryc. 4; k. a n d e r s s o n 1993, s. 231 nr
1307, ryc. 60; 1995, ryc. 62. pani dr ninie persson ze szwedzkiego muzeum historycznego (statens historiska museum) w sztokhol-mie wdzięczny jestem za szczegółowe informacje o tym naszyjniku.
89 c. v o n c a r n ap - b o r n h e i m, J. i l k j æ r 1996a, s. 172,
351, ryc. 138; 1996b, s. 167–168, ryc. 227; 1996c, tabl. 253:kaig.
ryc. 9. stanowiska z okresu wpływów rzymskich w rejonie g ę s t o w i c i k o r c z y c o w a, pow. krośnieński, zarejestrowane w czasie badań azp (arkusz 57-08)
Fig. 9. archaeological sites in the vicinity of g ę s t o w i c e and k o r c z y c ó w, krosno odrzańskie county, registered during azp (sheet 57-08)
tów, równie ciężkie. wymiary naszyjnika z dobrocina/ wilamowa wyraźnie przekraczają wymiary innych ty-pów złotych naszyjników germańskich z okresu późno-rzymskiego, a przypuszczalnie również parametry bio-metryczne jego potencjalnego użytkownika90.
zbliżoną doń wagę mają inne złote naszyjniki ger-mańskie z późnorzymskich zespołów z europy Środ-kowej i północnej. tordowany naszyjnik z oplecionymi końcami i zapięciem pętlicowym z grobu iii z wroc-ławia-zakrzowa (dawn. Sackrau, Kr. Oels) ważył 75 g, przy wymiarach 130×142 mm i grubości obręczy 4 mm (ryc. 10:a), a podobny, lecz gładki naszyjnik z grobu i już 177,6 g, przy wymiarach 150×165 mm i grubości obrę-czy 4 mm91 (ryc. 10:b), zaś gładki naszyjnik z zapięciem gruszkowatym, znaleziony przypadkowo w okolicy gło-gowa na dolnym Śląsku (dawn. Glogau, Kr. Glogau), wa-żył 188,5 g, przy średnicy 16 cm92 (ryc. 10:d). trzy gładkie naszyjniki z gruszkowatym zapięciem pochodzą z tu-ryngii: egzemplarz z Voigtstedt waży 107 lub 120 g, przy średnicy obręczy ok. 170 mm i grubości 4 mm93 (ryc. 5:f), kolejny z nordhausen 71,5 g, przy średnicy obrę-czy 151×161 mm i grubości ok. 2,9–3,3 mm94, i najlżej-szy z nich, zaginiony okaz z Flurstedt, ważący ok. 66 g95; podobną wagę (89,95 g) ma naszyjnik ze skarbu z cho-ciebuża (cottbus) w brandenburgii96(ryc. 5:h). w tych granicach mieści się też waga gładkich złotych naszyj-ników z gruszkowatym zapięciem z solberga na olan-dii i z dynisser (ryc. 5:g) na gotlanolan-dii, wynosząca od-powiednio 63,04 g i 99,365 g97. podobny do nich złoty naszyjnik z grobu 8 z haßleben w turyngii, ale z częś-ciowo rozklepaną i zdobioną obręczą, jest już znacznie cięższy, waży bowiem 127,8 g98. stosunkowo ciężki był
90 por. m. b e c k e r 2007, s. 359–360; 2010, s. 61–66, 719 tab. 1. 91 odpowiednio w. g r e m p l e r 1888, s. 12, tabl. Vii:10, oraz
w. g r e m p l e r 1887, s. 13, tabl. V:21. d. Q u a s t (2009b, s. 46) w odniesieniu do naszyjnika z grobu i podaje wagę 196,8 g, któ-ra w rzeczywistości odnosi się do masywnej bktó-ransolety kolbo-watej z tego grobu (por. w. g r e m p l e r 1887, s. 13, tabl. V:20).
92 r. Vi r c h o w 1883, s. 49, ryc. 23; o. me r t i n s 1906, s. 120, ryc. 308; k. ta c k e n b e r g 1925, s. 52, tabl. 25:3. 93 a. g ö t z e, p. h ö f e r, p. z s c h i e s c h e 1909, s. 150, tabl. XX: 298; J. k l e e m a n n 1997, s. 10, ryc. 5; b. s c h m i d t, J. b e m -m a n n 2008, s. 174, tabl. 237/179(4):1. 94 r. Fe u s t e l 1984, 143, tabl. Xi:1; b. s c h m i d t, J. b e m m a n n 2008, s. 168, tabl. 225/169:1. 95 g. k ö r n e r 1951, s. 153, tabl. XXX; b. s c h m i d t 1982, tabl. 7:2; r. F e u s t e l 1984, s. 143; b. s c h m i d t, J. b e m m a n n 2008, s. 150, tabl. 208/148/1:7. 96 d. b o h n s a c k 1940, s. 1107, tabl. 458; a. l e u b e 1975, s. 112,
ryc. 12:3; ostatnio w. me n g h i n 2007, s. 40, ryc. 6, kat. nr 0.4.2 (tu jednak datowany zdecydowanie zbyt późno; por. d. Q u a s t 2013, s. 177, przyp. 29).
97 k. a n d e r s s o n 1993a, nr 1017 i nr 1122.
98 w. s c h u l z 1933, tabl. i:1; b. s c h m i d t 1982, tabl. 11/6[2]:37;
r. F e u s t e l 1984, s. 143.
też chyba gładki złoty naszyjnik ze „skarbu” z körbecke (borgentreich-k.), kr. höxter we wschodniej westfalii. ten egzemplarz, o średnicy ok. 175–180 mm, wykonano z pręta ogrubości od 3 do 5 mm; gruszkowata płytka za-pięcia nie była zdobiona99 (ryc. 5:e). znacznie lżejszy jest wykonany z cienkiego drutu naszyjnik znaleziony wo-kolicach bratysławy – przy wymiarach ok. 155×135 mm waży on jedynie 37 g100, co odpowiada wadze tordowa-nego naszyjnika z gardei/szlemna.
dyskusyjne jest datowanie obu ostatnich naszyjni-ków, odnoszonych bądź to do okresu późnorzymskie-go, bądź do wczesnej fazy okresu wędrówek ludów101. przy nieznanych (bratysława) bądź niejasnych (körbe-cke) okolicznościach ich odkrycia102 bardziej prawdopo-dobne wydaje się łączenie ich – podobnie jak naszyjnika z głogowa, również znalezionego przypadkowo – z gru-pą środkowoeuropejskich naszyjników z gruszkowatym zapięciem z okresu późnorzymskiego103. pamiętać jednak
trzeba, że bardzo podobne okazy z gładkiego drutu zło-tego spotykane są, wprawdzie sporadycznie, także w ze-społach dowodnie późniejszych, już z V wieku104, można jednak zastanawiać się, czy nie są to już swoiste archaika.
na tym tle wyróżniają się masywne naszyjniki z kolbo-watymi zakończeniami, o wadze od 504,5 g (gommern w saksonii-anhalcie) do 756,8 g (havnsø na północno- -zachodniej zelandii)105. równie ciężki (708 g) był uni-katowy złoty naszyjnik z rozetkowym zapięciem zdo-bionym w tzw. stylu polichromicznym, odkryty podczas kopania ziemniaków na polu w rędzinie (dawn.
Ran-sern, Kr. Breslau)106, dzisiejszej północnej części
dzielni-99 g. k o s s i n n a 1905, s. 401; w. s c h u l z 1913, s. 49, tabl. V
(ryc. 10); k. hu c k e 1936, s. 408, tabl. XXiX:13; b. o r t m a n n 1941; crFb deutschland 7: Land Nordhein-Westfalen, Landesteile
Westfalen und Lippe (red. s. berke), bonn 2009, s. 143 (X-04-3/7.1).
100 l. Ja n s o v á 1925, s. 469, tabl. lXiX:6. wg rysunku w
publika-cji m. p i c h l e r o v e j (1992, s. 103, ryc. 17) wymiary naszyjnika wynoszą 155×135 mm.
101 np. m. s c h m a u d e r datuje naszyjnik z körbecke na okres
późnorzymski (2002, s. 101, lista 16:5), zaś egzemplarz z bratysła-wy na okres wędrówek ludów (2002, s. 106, lista 18:26).
102 naszyjnik bratysławski zakupiono (od odkrywcy?) w 1922 roku
do muzeum narodowego w pradze (l. Ja n s ov á 1925, s. 469), eg-zemplarz z körbecke miał być wyorany (razem ze złotym pierście-niem) w 1865 roku i przez pośrednika sprzedany do ówczesnego
Museum für Völkerkunde w berlinie (b. o r t m a n n 1941, s. 2).
103 por. m. s c h m a u d e r 2002, s. 101.
104 zob. niemal identyczne naszyjniki ze skarbów z Velp, prow.
gelderland, i beilen, prov. drenthe, w holandii, ważące odpo-wiednio 41,6 oraz 42,3 g (d. Q u a s t 2009a, s. 212 nr 7, ryc. 5:4, 7 oraz ryc. 15).
105 m. b e c k e r 2010, s. 67 i przyp. 1–3.
106 zob. np. w. g r e m p l e r 1901; g. k o s s i n n a 1905, s. 401,
402 przyp. 1; o. me r t i n s 1906, s. 124–125, ryc. 322; w. h o f f -m a n n 1941, s. 23, ryc. 36 (tu starsza lit.); e. k o n i k 1959, s. 170 nr 744, tabl. XV:50. grempler pisze wprawdzie, że inkrustację wy-konano z karneoli, ale już kossinna, mertins i hoffmann
wspo-ryc. 10. inne złote naszyjniki ze stanowisk kultury przeworskiej (a, b, d) i wielbarskiej (c). a – wr o c ł a w - z a k r z ó w, grób iii; b – wr o c ł a w - z a k r z ó w, grób i; c – d o r o t o w o, pow. sępoleński; d – g ł o g ó w, pow. loco
wg: w. grempler 1888 (a), w. grempler 1887 (b), w. la baume 1934 (c), k. tackenberg 1925 (d)
Fig. 10. other golden neckrings from the area of przeworsk (a, b, d) and wielbark culture (c). a – wr o c ł a w - z a k r z ó w, grave iii; b – wr o c ł a w - z a k r z ó w, grave i; c – d o r o t o w o, sępólno krajeńskie county; d – g ł o g ó w, głogów county.
after: w. grempler 1888 (a), w. grempler 1887 (b), w. la baume 1934 (c), k. tackenberg 1925 (d)
cy psie pole we wrocławiu107 (ryc. 11). ten egzemplarz, pochodzący z pierwszej połowy V wieku, wiąże się już
minają o granatach; prawdopodobnie były to almandyny, po-wszechnie stosowane w wyrobach w stylu polichromicznym (por. m. m ą c z y ń s k a 1999, s. 28; 2013, s. 101–105).
107 por. w. h o f f m a n n 1941, s. 23, ryc. 1; k. d e m i d z i u k
1998, s. 300.
jednak z terenami nadczarnomorskimi i kulturą ludów koczowniczych108.
108 k. g o d ł o w s k i 1979, s. 36; 1985, s. 120; m. m ą c z y ń s k a
1999, s. 28; m. s c h m a u d e r 2002, s. 106, ryc. 28. wzór zdo-bienia odpowiada iV stylowi polichromicznemu, odnoszonemu do przełomu iV i V wieku oraz 1. połowy wieku V (i. p. z a s e c -k a â 1982, s. 20–22, ryc. 5:1; 1994, s. 72, ryc. 15). złoty naszyjni-k o podobnym kształcie i wadze, choć z nieco innym zapięciem i bez
