• Nie Znaleziono Wyników

Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Andrzej Redelbach

Skarga konstytucyjna w systemie

ochrony praw człowieka w Polsce

Palestra 41/11-12(479-480), 40-50

(2)

Skarga konstytucyjna

w systemie ochrony

praw człowieka w Polsce

Losy naszego kraju splotły się z reali­ zacją idei totalitarnych w Europie środ­ kowej i wschodniej. Na ochronie praw człow ieka zaważyło ich ujęcie w Kon­ stytucji z 1952 roku i rzeczywiste zna­ czenie tego aktu normatywnego w prak­ tyce ustrojowej. Realizując koncepcję k o le k ty w is ty c z n o - u n iw e rs a lis ty c z n ą chroniono prawa nie jednostki ludzkiej, a „ludu pracującego miast i w si” zaan­ gażowanego w przekształceniach „rewo­ lucji socjalistycznej” 1.

Nacisk położono w Polsce na prawa socjalne ujęte na tyle ogólnikowo i w da­ lekiej perspektywie, że bardziej rozbu­ dzono niż zaspokajano oczekiwania spo­ łeczne. Realizow ana wtedy dyktatura proletariatu przyniosła znaczne ograni­ czenie kręgu „obdarzonych” przez wła­ dzę ludową ochroną ich praw. Akcent położono na „wolność do” , przede wszystkim aktywności w budowie soc­ jalizm u, wskazując jednocześnie, że

„w olność o d ” jest burżuazyjnym prze­ żytkiem.

Na ochronę praw człow ieka miały wpływ takie rewolucyjne i klasowe has­ ła, ja k to, że „nie ma demokracji dla wrogów dem okracji” . W okresie tym nie uform ow ano systemu formalnych

gwarancji praw i wolności, zadowalając się stwierdzeniem, że państwo ludzi pra­ cy n ieu ch ro n n ie działa dla ich dobra. Rolę Konstytucji ograniczono w prak­ tyce ustrojowej Polski Ludowej do do­ starczania aksjologicznego i zm iennego w czasie wzorca kształtowania systemu prawa. Stąd też wykluczono możliwość bezpośredniego jej stosowania oraz bez­ pośredniego odw oływ ania się do Kon­ stytucji w ocenie obowiązującego prawa dokonywanej przez sądy.

Nikła rola sądów w wym iarze spra­ wiedliwości zw iązana była z koncepcją, którą W.I. Lenin przejął od J.J.Rousseau, zakładającą jed n o lito ść w sposobie spra­ wowania władzy państwowej. Sądy nie stanowiły w niej trzeciego i równorzęd­ nego ogniwa w systemie sprawowania władzy państwowej. Polska Ludowa by­ ła w pełni nie „państw em sędziów” , a „państwem ustaw ” (w którym jako ustawę traktowano każde prawo, także „pow ielaczow e” ). W państwie takim funkcja sądu ogranicza się do roli „ust ustawy” , przy całej dyspozycyjności urzędników państwa.

Sytuację taką ilustruje dowcip rysun­ kowy przedstawiający ulicę, na której sędzia w todze i łańcuchu oraz z aktami

(3)

S karga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

pod pachą udaje się z sądu na drugą stronę ulicy do budynku, na którym wid­ nieje napis „Komitet Powiatowy PZPR” . Pod rysunkiem widniał napis: „Sąd uda­ je się na naradę” . W arto też przypo­ mnieć słowa ówczesnego I Sekretarza jednego z Komitetów Powiatowych PZPR w W ielkopolsce wygłoszone na naradzie aktywu: „Prokurator - to wy­ ciągnięte ramię I Sekretarza K P” .

W przedstawionych okolicznościach Konstytucja nie mogła funkcjonować ja ­ ko „norma podstaw ow a” systemu pra­ wa, a prawa obywatelskie nie były za­ strzeżone dla „materii ustaw ow ej” i stąd wpływały na nie znacząco okólniki, wy­ tyczne oraz instrukcje różnorodnych or­ ganów. W rezultacie ofiara naruszenia praw człowieka próbowała szukać po­ mocy nie w instytucjach wymiaru spra­ wiedliwości, a w system ie komitetów partyjnych. Rozbudowano wtedy nie­ zmiernie w aparacie partyjnym piony rozpatrywania skarg i listów obywateli. W praktyce jako podstawowe ośrodki władzy sytuowały się nie organy państ­ wowe, a komitety partyjne.

M ożna stwierdzić, że „aksam itna re­ wolucja” w Polsce przejawiła się w zmianie orientacji w sferze ochrony praw człowieka; z Konstytucji usunięto anachroniczne gwarancje materialne praw człowieka, zagwarantowano wol­ ność tworzenia partii politycznych i działalności gospodarczej, przywróco­ no własności charakter prawa podm ioto­ wego, a znaczenie odzyskała klasyczna reguła prawnicza wskazująca, że to co nie jest zakazane, jest dozw olone2. Stop­ niowo pojawiły się nowe ustawy; o pra­ wie prasowym oraz o zniesieniu cenzury i radiofonii, prawo o zgromadzeniach i partiach politycznych. W ochronie

praw obywateli istotną rolę poczęło od­ grywać sądownictwo adm inistracyjne oraz Rzecznik Praw Obywatelskich, a następnie Trybunał Konstytucyjny. Decyzje państwa dotyczące obywateli poddano także kontroli organów m ię­ dzynarodowych.

W dyskusjach nad tekstem K onstytu­ cji RP z 1997 roku ścierały się rem inis­ cencje socjalistycznego pozytywizm u prawniczego (ciążącego nad m yśleniem wielu pokoleń Polaków i zasadzającego się na założeniu, że o prawach człow ieka decyduje suwerennie państwo) oraz filo­ zofia prawno-naturalna zakładająca pry­ mat praw odwiecznych i przypisanych człowiekowi. Równocześnie z przeję­ ciem treści i sposobu regulacji praw człow ieka w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka zwyciężyło w Polsce ujęcie prawno-naturalne. Trafność takie­ go rozwiązania dopatrywać m ożna w tym, że nie sposób jest dopatrzeć się jakiegoś absolutnego systemu wartości, do którego mogłaby odwołać się każda konstytuanta.3

Hierarchia praw i wolności w K on­ stytucji RP zasadza się na założeniu, że podstawową wartością w funkcjonow a­ niu państwa jest przyrodzona i niezbyw a­ lna godność człow ieka4, a stąd na pierw ­ szym miejscu usytuowano wolność czło­ w ieka5 dom inującą w sytuacji jednostki w okresie przedpaństwowym, przyjm u­ jąc jednocześnie jako kluczow ą prze­ słankę w pojmowaniu jego obecnej sytu­ acji zasadę in dubio pro humanitate. W szelkie ingerencje w sferę wolności zastrzeżono jako element „m aterii usta­ wow ej” , a poszanowanie i ochronę w ol­ ności uznano za obowiązek władz pub­ licznych (art. 30). U podstaw tychże ingerencji leżeć muszą takie ściśle okre­

(4)

ślone konieczności w społeczeństwie de­ mokratycznym , jak: służące ochronie je ­ go bezpieczeństwa i porządku publicz­ nego, ochronie środowiska, zdrowia i moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób. W prowadzenie w życie stosownych ograniczeń nie mo­ że jednak naruszać zasady proporcjonal­ ności i zagrażać samej istocie chronio­ nych wolności i praw.

R ozdział II Konstytucji RP poświęco­ ny ochronie praw człow ieka zawiera ta­ kie przesłanki interpretacyjne tychże praw, jak: zasadę równości wobec prawa (art. 32), zasadę ochrony praw obywate­ la w kraju i za granicą (art. 34 i 36), zasadę poszanowania praw mniejszości narodowych i etnicznych (art. 35). Przy­ jęto także zasadę ochrony każdej osoby podległej jurysdykcji RP, przy ustawo­ wych ograniczeniach w sytuacji prawnej cudzoziem ców (art. 37).

Dla wykładni teleologicznej praw czło­ wieka w RP kluczowe znaczenie ma Roz­ dział I Konstytucji, w którym zapisano wśród zasad prawa, że państwo jest dob­ rem wspólnym wszystkich obywateli i urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej, zapewnia prawa i wolności człowieka i obywatela oraz strzeże bez­ pieczeństwa obywateli (art. 1, 2 i 5). Prawa człowieka zyskują w Polsce charak­ ter praw podmiotowych, bowiem organy władzy publicznej mogą działać wyłącznie na podstawie i w granicach prawa (art. 7), a przepisy konstytucyjne o prawach czło­ wieka stosuje się bezpośrednio (art. 8).

W śród wolności i praw osobistych w ym ienia się na pierwszym miejscu pra­ wo do życia (art. 38 i 39). Przyjęta regulacja nie rozwiązuje kwestii dopusz­ czalności aborcji, kary śmierci, eutanazji aktywnej i biernej; zakazuje się jednak

eksperymentów medycznych i nauko­ wych, bez dobrowolnie wyrażonej zgo­ dy. Zakazuje się tortur i traktowania poniżającego (art. 40). Zapewnia się pra­ wo do bezpieczeństwa osobistego (art. 41). W prowadza się prawo do obrony, domniemanie niewinności i zakaz retro­ akcji w działaniu prawa; przy jednoczes­ nym przyjęciu zasady nieprzedawniania zbrodni wojennych i przeciwko ludzko­ ści (art. 42 i 43). W zorując się na art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człow ie­ ka i Obywatela wprowadzono zasadę rzetelności postępowania, a w tym pra­ wo do niezawisłego sądu rozpatrującego - bez nieuzasadnionej zwłoki - każdą kwestię dotyczącą sytuacji prawnej oby­ watela (art. 45). Ujęto prawo do poszano­ wania życia prywatnego, rodzinnego i ta­ jem nicy korespondencji (art. 47-52), wolność sumienia i religii (art. 53), wol­ ność słowa (art. 54). W śród wolności i praw politycznych wymieniono: w ol­ ność zgromadzeń (art. 57), wolność zrzeszania się (art. 58 i 59, włącznie z art. 11 i 12). M ożność uczestniczenia w życiu publicznym gwarantują także prawo wyborcze i udziału w referendum (art. 62), oraz prawo petycji (art. 63). Na regulacji praw ekonom icznych, socjal­ nych i kulturalnych (art. 64-76), które wychodzą w swej istocie poza zakres niniejszych rozważań, zaważyła w pew­ nym stopniu koncepcja opiekuńczej roli państwa6.

Konstytucja RP wyróżnia takie obo­ wiązki obywatela, jak: wierność RP (art. 82), przestrzeganie prawa RP (art. 83), ponoszenie ciężarów i świadczeń pub­ licznych, w tym podatków (art. 84), obrona Ojczyzny, przy jednoczesnym zagwarantowaniu możliwości służby za­ stępczej dyktowanej względami religij­

(5)

Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

nymi lub moralnym i (art. 85), dbałość o stan środowiska naturalnego (art. 86).

Podmiotowy charakter praw i wolno­ ści zawartych w Konstytucji RP znajduje swoje wsparcie w przewidzianych środ­ kach ich ochrony, a w tym w prawie dostępu do sądu w razie ich naruszenia (art. 77), w prawie wystąpienia z prośbą o pomoc do R zecznika Praw Obywatels­ kich (art. 80) oraz w prawie wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79).

Regulacja

skargi konstytucyjnej w Polsce

Instytucja skargi konstytucyjnej wesz­ ła w życie wraz z nową Konstytucją RP oraz ustaw ą z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1997 r., Nr 102, poz. 643). W art. 79 Konstytucji przyznaje się prawo do skar­ gi każdemu, czyjego konstytucyjne wol­ ności lub prawa zostały naruszone. W y­ jaśnienia wym aga zakres znaczeniowy

terminu „każdy” . Art. 37 Konstytucji stanowi, że z praw i wolności zapew­ nionych w Konstytucji korzysta ten: „K to znajduje się pod władzą RP...” . Sform ułowanie takie dotyczy bez wąt­ pienia „osoby fizycznej” .

Praktyka orzeczenia Trybunału roz­ strzygnie na ile w zakresie znaczenio­ wym term inu m ieszczą się „osoby praw­ ne” . Sform ułowania art. 11 i 12 Kon­ stytucji wskazują, że uprawnionymi do wniesienia skargi mogą być: partie poli­ tyczne, związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników, stowa­ rzyszenia, ruchy obywatelskie, inne dob­ rowolne zrzeszenia i fundacje. Art. 64 Konstytucji chroniąc własność i inne prawa m ajątkowe nadaje prawo do wnie­ sienia skargi konstytucyjnej podmiotom

gospodarczym , jak osoby prawne prawa handlowego.

Złożony charakter będzie m iała od­ powiedź na pytanie, na ile podstawą skargi konstytucyjnej będzie naruszone prawo osoby prawnej jak o takiej, na ile prawo zbiorowości stanowiącej jej za­ plecze, a w jakim stopniu prawo kon­ kretnego członka tejże zbiorowości. Inną kwestią będzie odpowiedź na pytanie, kto w danym przypadku będzie mógł wystąpić jako pokrzywdzony krokami podjętymi przeciwko osobie prawnej. Określone rozwiązania dostarcza prak­ tyka Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który ustalił, że udziałowiec spółki, tylko w sytuacji gdy ma pakiet kontrolny albo większość udziałów (ak­ cji) w spółce może wystąpić w takim charakterze. Trybunał Europejski przy­ jął, że nie można naruszać konstrukcji osobowości prawnej spółki i w jej im ie­ niu mogą wystąpić wyłącznie organy statutowe (Agrotexim i inni v Grecja,

1995)7. W innym rozstrzygnięciu Komi­ sja Europejska stwierdziła, że jako po­ szkodowany w naruszeniu prawa do zgromadzeń wystąpić może organizator spotkania (jak partia polityczna) oraz osoby, które miały zamiar w spotkaniu uczestniczyć (A. Association i H. v Aus­ tria, 1984).

Art. 79 Konstytucji zakreśla granice skargi konstytucyjnej wskazując, że w y­ stąpić m uszą łącznie różnorodne prze­ słanki:

1) zakwestionowanie zgodności z Kon­ stytucją ustawy lub innego aktu norm a­ tywnego,

2) które były podstawą rozstrzygnięcia przez sąd lub organ adm inistracji, 3) o wolnościach lub prawach albo obo­ wiązkach skarżącego,

(6)

4) a podjęta decyzja ma charakter osta­ teczny.

1* Ujęcie przedmiotu skargi powoduje, że przede wszystkim służy ona ochronie Konstytucji przed jej naruszaniem przez tworzących prawo. Nie może być nato­ miast przedm iotem skargi błędne zasto­ sowanie albo niezastosowanie prawa. Je­ śli przedmiotem skargi konstytucyjnej nie są akty stosowania prawa, nie przy­ nosi ona bezpośredniego rozwiązania konkretnej sytuacji prawnej. Nie można też stąd wykluczyć sytuacji, w której stwierdzenie przez Trybunał Konstytu­ cyjny błędnej interpretacji przepisów przez organ rozstrzygający nie przynie­ sie wzruszenia podjętej decyzji w spra­ wie skarżącego. W innych okolicznoś­ ciach skuteczność wniesionej skargi m o­ że jedynie stworzyć warunki dla pod­ jęcia środków nadzwyczajnych, jak wznowienie postępowania.

W ustawie o Trybunale Konstytucyj­ nym sformułowano takie wymogi wobec skargi, jak: dokładne określenie aktu prawnego i konkretnego przepisu będą­ cego podstawą rozstrzygnięcia (art. 47), bowiem Trybunał orzeka tylko w za­ kresie objętym skargą (art. 20 stanowi, że w postępowaniu stosuje się odpo­ wiednio przepisy k.p.c.). Uzasadnienie skargi zawierać musi dokładny opis sta­ nu faktycznego, a załączyć trzeba wy­ rok, decyzję albo inne rozstrzygnięcie wydane na podstawie zakwestionowane­ go aktu prawnego.

2* Nie m ożna składać skargi na bez­ czynność o rg a n u , gdyż poprzedzić ją musi rozstrzygnięcie indywidualnej sprawy. Ograniczenie takie jest tym bar­ dziej dotkliwe, że ujęcie konstytucyjne praw i wolności obywateli znacznie wy­ przedza obecnie stopień ich ochrony

w niższych aktach prawnych. Stan taki tak długo nie będzie mógł być przed­ miotem skargi, dopóki przepis aktu prawnego sprzeczny z Konstytucją nie będzie podstawą decyzji zindywiduali­ zowanej. Długotrwałość postępowania, częsta w realiach stosowania prawa RP, blokować może wniesienie skargi kon­ stytucyjnej na długie okresy czasu. Bez­ pieczeństwo prawne osoby podległej ju ­ rysdykcji RP może być tym bardziej zachwiane, jeśli obowiązki nakładane na jednostkę ludzką nie będą wymagały rozstrzygnięcia w jednostkowej sprawie. 3* Dla wniesienia skargi konieczne jest naruszenie k o n k re tn e j wolności, prawa albo obowiązku, określonych w Konsty­ tucji. Przedmiotem skargi nie może być jednak najistotniejsze prawo dla cudzo­

ziem ców w Polsce, prawo azylu w RP (art. 79 ust. 2 w związku z art. 56 Konstytucji). Zgodnie z art. 47 ustawy wskazać trzeba stąd ja k ie konstytucyjne wolności lub prawa i w ja k i sposób zostały naruszone8. Skarga konstytucyj­ na dotyczy w rezultacie każdego postę­ powania, którego wynik ma rozstrzyga­ jące znaczenie dla sytuacji prawnej pod­ miotu konstytucyjnych wolności, praw i obowiązków. Skargą konstytucyjną ob­ jęte są decyzje podejmowane zarówno w sferze prawa publicznego, jak i pry­ watnego. Ujęcie takie jest bliskie współ­ czesnem u rozumieniu art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka regulujące­ go zasadę rzetelności postępowania9. 4* Zgodnie z art. 46 ustawy skarga mo­ że być wniesiona po wyczerpaniu toku instancji oraz wydaniu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. W obo­ wiązującym w Polsce stanie prawnym pojęcie „ostatecznego rozstrzygnięcia”

(7)

S k arg a konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

może budzić różnorodne wątpliwości. Trybunał Konstytucyjny będzie m usiał rozstrzygnąć, czy kasacja w sprawach cywilnych i karnych musi z zasady po­ przedzać wniesienie tejże skargi. W po­ stępowaniu karnym kasacja nie mieści się w postępowaniu instancyjnym. O d­ powiedzi wym aga pytanie, czy skarga konstytucyjna musi być poprzedzona wykorzystaniem m ożliwości wniesienia skargi do Naczelnego Sądu A dm inist­ racyjnego na o sta te c z n ą przecież decy­ zję organów adm inistracyjnych. M ożli­ wość wniesienia skargi konstytucyjnej mogłaby być tym bardziej wydłużona w czasie, jeśli uruchomione zostaną dwie instancje w postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

P ostępow anie w sp raw ie sk arg i ko n sty tu cy jn ej

Zgodnie z art. 48 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym skargę może wnieść w imieniu skarżącego jedynie adwokat lub radca prawny, z wyłączeniem sytua­ cji gdy skarżącym jest sędzia, prokura­ tor, notariusz, profesor lub doktor habili­ towany nauk prawnych, a d z ia ła ją we w łasnej sp ra w ie osobistej (m ożliwość taka nie dotyczy więc sędziego, który podpisałby skargę w imieniu kierowanej przez siebie jednostki organizacyjnej w resorcie wym iaru sprawiedliwości). Każdy kto nie m oże ponieść kosztów pomocy prawnej może się jednak zw ró­ cić do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania o usta­ nowienie adw okata lub radcy prawnego z urzędu. Przymus adwokacki występuje ju ż na poziomie kasacji, co nie ograni­ cza, zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, p ra w a d o stęp u do są ­

du, bowiem istotą postępow ania kasa­ cyjnego jest jego większy formalizm (Levages Prestations Services v Francja,

1996). Trudno nie dostrzec, że postępo­ wanie przed Trybunałem K onstytucyj­ nym bezwzględnie w ym aga udziału pra­ wników i to o najwyższych kwalifikac­ jach.

Skargę należy wnieść w ciągu dw óch m iesięcy od doręczenia skarżącemu ostatecznego rozstrzygnięcia (art. 46 ustawy), a stąd w skardze należy podać datę doręczenia tejże decyzji (art. 47 ustawy). Terminu tego nie m ożna przy­ wrócić, jednak nie biegnie on do czasu rozpatrzenia przez sąd wniosku o usta­ nowienie adwokata lub radcy z urzędu (art. 48 ustawy). R ozw iązanie takie nie może satysfakcjonować ustanawianych z urzędu pełnom ocników, gdyż realis­ tycznie patrząc, od powiadom ienia ich o wyznaczeniu w danej sprawie do upły­ wu terminu może pozostać zaledwie kil­ ka dni. W nosząc skargę należy obecnie uiścić wpis w wysokości 50 zł.

Prezes Trybunału kieruje skargę do wstępnego rozpoznania na posiedzeniu niejawnym przez wyznaczonego przez siebie sędziego (art. 49 w zw. z art. 36 ustawy). W pierwszej fazie bada się czy skarga spełnia wymogi pism a proceso­ wego, a wtedy albo sprawie nadaje się bieg, albo skargę odrzuca - jeśli złam a­ no przymus adw okacko-radcow ski, czy też przekroczono term in dwóch m iesię­ cy. Jeżeli skarga nie odpow iada innym warunkom formalnym , sędzia Trybunału wzywa do usunięcia braków w terminie 7 dni od daty zawiadom ienia. Sędzia może wydać postanowienie o odmowie nadania sprawie dalszego biegu, gdy skarga jest bezzasadna lub braki nie zostały usunięte w określonym terminie.

(8)

Na postanowienie takie skarżącemu przysługuje zażalenie do Trybunału w terminie 7 dni od daty jego doręcze­ nia, zażalenie wniesione w okresie póź­ niejszym pozostaw ia się na posiedzeniu niejawnym Trybunału bez rozpoznania (nie przewiduje się w tej sytuacji środka odwoławczego). Jeśli zażalenie w niesio­ no w term inie, zostaje skierowane do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, a w przypadku jego uwzględnienia kie­ ruje się sprawę do rozpoznania na roz­ prawie.

Trybunał informuje o wszczęciu po­ stępowania R zecznika Praw Obyw atels­ kich oraz pozostałych uczestników po­ stępowania (organ tworzący kw estiono­ wane prawo oraz Prokurator Generalny), przekazując im odpisy skargi oraz po­ ucza o prawie złożenia pisem nych wyja­ śnień (art. 51 i 52 w zw. z art. 33 oraz 27). Rzecznik Praw Obywatelskich ma 14 dni na zgłoszenie udziału w postępo­ waniu.

Art. 50 ustawy przewiduje możliwość wydania przez Trybunał postanowienia

tym czasowego o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, jeżeli wykonanie rozstrzyg­ nięcia ostatecznego mogłoby spowodo­ wać skutki nieodwracalne i wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub, gdy wym aga tego ważny interes publiczny albo ważny inny interes skarżącego. Jednoznaczny charakter ma klauzula „skutki nieodwracalne” . Orze­ cznictwo Trybunału przyniesie interpre­ tację pozostałych przesłanek o charak­ terze wyraźnie aksjologicznym. A nalizo­ wany artykuł ustawy stwierdza następ­ nie, że postanowienie tymczasowe uchy­ la się, jeśli ustaną przyczyny, dla których zostało wydane.

Zgodnie z art. 19 ustawy Trybunał winien samodzielnie zbadać wszystkie istotne okoliczności sprawy dla w szech­ stronnego jej wyjaśnienia. Sądy oraz in­ ne organy państwa powinny na żądanie Trybunału przedłożyć stosowne akta po­ stępowania, które zwracane są następnie właściwemu organowi bez zbędnej zwłoki (art. 21). Istotne znaczenie ma postanowienie, że Sąd Najwyższy oraz Naczelny Sąd Adm inistracyjny winny udzielić informacji dotyczących wykła­ dni określonego przepisu prawnego (art. 22).

Jeśli przedm iotem skargi jest kwestia zgodności ustawy z Konstytucją, sprawę rozpatruje skład pięciu sędziów Trybu­ nału; a jeśli zagadnienie zgodności in­ nych aktów prawnych z Konstytucją, właściwy jest skład trzech sędziów (art. 46 w zw. z art. 25 ustawy). Jeśli jednak sprawa jest szczególnie zawiła lub też skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego zawartego w orzecze­ niu wydanym w pełnym składzie Trybu­ nału, dla jej rozpatrzenia jest właściwy pełny skład Trybunału (co najmniej 9 sę­ dziów). Zgodnie z art. 26 ustawy sędzia podlega wyłączeniu z udziału w roz­ strzyganiu sprawy, jeśli uczestniczył w wydaniu kwestionowanego aktu praw­ nego, wyroku, decyzji administracyjnej lub innego rozstrzygnięcia, wystąpił wcześniej w charakterze przedstawicie­ la, pełnomocnika, radcy prawnego, dora­ dcy jednego z uczestników postępowa­ nia, a także z innych przyczyn wskaza­ nych w k.p.c. (art. 26 ustawy).

Regułą jest orzekanie Trybunału na rozprawach (zwoływanych nie wcześniej niż po upływie 14 dni od daty zawiado­ mienia uczestników postępowania - art. 60 ustawy), jednak jeżeli z pisemnej

(9)

Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

opinii uczestników postępowania bez­

spornie wynika, że akt normatywny jest

niezgodny z Konstytucją, sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejaw­ nym, a wydane wtedy orzeczenie następ­ nie się ogłasza (art. 59 ustawy).

Jako zasadę w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym przyjęto jaw ność rozpraw, która może być wyłą­ czona ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwo­ wej (art. 23 ustawy). Sędziów Trybunału upoważnia się do dostępu w sprawie do niezbędnych wiadom ości stanowiących tajem nicę państwową, a świadek i biegły może być przesłuchany w tej mierze po zwolnieniu z obowiązku zachowania tej­ że tajemnicy.

Rozprawa przed Trybunałem odbywa się niezależnie od stawiennictwa uczest­ ników postępowania (ich stanowisko może przedstawić sędzia sprawozdaw­ ca), jednak jeśli jest to stawiennictwo obowiązkowe, Trybunał może odroczyć rozprawę i wyznaczyć nowy termin z urzędu. W związku z tym, że obecność wnioskodawcy na rozprawie jest obo­ wiązkowa, jego niestawiennictwo pow o­ duje bądź umorzenie sprawy, bądź jej odroczenie (art. 60 ustawy). Trybunał może odroczyć rozprawę w razie braku dowodu doręczenia wysłanego zawiado­ m ienia lub innych względów.

Trybunał wydaje orzeczenia po nie­ jaw nej naradzie składu sędziowskiego i jest związany granicam i skargi (art. 66 i 67 ustawy). W ydanie orzeczenia z waż­ nych powodów może być odroczone na okres nie przekraczający 14 dni. O rze­ czenia Trybunału zapadają większością głosów, sędziow ie głosują według ich wieku, poczynając od najmłodszego, a Przewodniczący składu głosuje ostatni

(art. 68 ustawy). O rzeczenia podpisuje cały skład, nie w yłączając sędziego przegłosowanego.

W yrok Trybunału w sprawie dotyczą­

cej skargi może odnosić się do całego aktu prawnego albo do poszczególnych przepisów (art. 69 w zw. z art. 70 usta­ wy). W orzeczeniu określa się między innymi termin utraty mocy obowiązują­ cej danego aktu prawnego, jeśli nie jest nim termin ogłoszenia wyroku. Uzasad­ nienie orzeczenia sporządza się w ter­ minie jednego m iesiąca od daty jego ogłoszenia, a następnie niezwłocznie do­ ręcza się je wraz z ogłoszonym orzecze­ niem uczestnikom postępowania (art. 78 w zw. z art. 77 i 71 ustawy). Uzasad­ nienie sporządza się także dla postano­ wień kończących postępowanie, a wyda­ wanych na posiedzeniu niejawnym.

Zgodnie z art. 24 ustawy koszty po­ stępowania przed Trybunałem ponosi Skarb Państwa, w przypadku wyroku uwzględniającego skargę konstytucyjną postanowieniem, ustala się zwrot kosz­ tów postępowania na rzecz skarżącego od organu, który wydał akt normatywny będący przedmiotem skargi. W uzasad­ nionym przypadku możliwe jest przy­ znanie zwrotu kosztów także w przypad­ ku nieuwzględnienia skargi. Koszty za­ stępstwa skarżącego przez adwokata lub radcę prawnego ustala Trybunał stosow­ nie do charakteru sprawy i wkładu peł­ nom ocnika w jej wyjaśnienie i rozstrzy­ gnięcie.

Skład orzekający Trybunału nie jest związany czasem w wydaniu postano­ wienia o sprostowaniu w orzeczeniu i je ­ go uzasadnieniu niedokładności, błędów pisarskich lub rachunkowych i innych oczywistych omyłek. W ątpliwości zgło­ szone przez uczestnika postępowania co

(10)

do treści orzeczenia i jego uzasadnienia rozstrzyga skład orzekający (skład o ta­ kim samym składzie) na posiedzeniu niejawnym (art. 74 ustawy).

Istotne znaczenie ma przepis przejś­ ciowy stwierdzający, że w okresie dwóch lat od dnia wejścia w życie Konstytucji RP orzeczenia Trybunału o niezgodności z Konstytucją ustaw uchwalonych przed jej wejściem w życie nie są ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, któ­ ry w okresie sześciu miesięcy od dnia ich przedłożenia, może je odrzucić większoś­ cią 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 239 Konstytucji i art. 89 ustawy).

Jeśli orzeczenia Trybunału Sejm nie rozpatrzył, bądź je nie odrzucił, a nie zmienił prawa, orzeczenie jest o statecz­ ne i powoduje uchylenie ustawy w cało­ ści albo w części z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Obwieszczenia Pre­ zesa Trybunału o utracie mocy obowią­ zującej. W yroki Trybunału orzekające niezgodność innych aktów prawnych z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą, ogłasza się w dzienniku pro­ mulgacyjnym, w którym akt ten był ogłoszony, a jeśli akt nie był ogłoszony, w Dzienniku Urzędowym RP „M onitor Polski” (art. 79 ustawy).

K onkluzje

W ejście w życie Konstytucji RP z 1997 roku przynosi jakościow o nową sytuację w sferze ochrony praw człow ie­ ka, gdyż prawa te zyskały charakter p ra w podm iotow ych, które muszą zna­ leźć pełne odzwierciedlenie w rodzimym system ie ustaw. Okres przejściowy bę­ dzie szczególnie trudny, bowiem wszyst­ kie przepisy dotyczące sytuacji prawnej

osób podległych jurysdykcji państwa polskiego należy zw eryfikować z tego punktu widzenia. W pierwszym okresie u podstaw skargi konstytucyjnej znajdą się zarówno przepisy sprzeczne z nową konstytucją, jak i przepisy rozbieżne ze starą konstytucją, a zgodne z obecną. Rozstrzygać trzeba będzie konsekwencje sytuacji, w której przepis poprzednio konstytucyjny będzie sprzeczny z nową konstytucją.

Skarga konstytucyjna winna stać się znaczącym środkiem w ochronie praw człowieka, chociaż orzeczenie T rybuna­ łu Konstytucyjnego o niezgodności aktu prawnego z Konstytucją, um ową m ię­ dzynarodową lub ustawą nie wpływa bezpośrednio na uzdrowienie sytuacji prawnej osoby fizycznej i prawnej, a ot­ wierać może jedynie drogę do skargi 0 wznowienie postępowania zakończo­ nego ostatecznym rozstrzygnięciem. Przepisy przejściowe ustawy o Trybuna­ le Konstytucyjnym zmieniły postano­ wienia kodeksu postępowania adm inist­ racyjnego (nowy art. 145a), a także ko­ deksu postępowania cywilnego (nowy art. 401'), w myśl których w term inie 1 m iesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału m ożna wnieść skargę o wznowienie postępowania. Ograniczenie takie nie występuje w zmienionym kodeksie postępowania karnego (nowy pkt 3 § 1 art. 474 oraz § 3 art. 476), który stanowi, że powodem wznowienia postępowania może być wy­ rok skazujący wydany na podstawie ustawy uznanej przez Trybunał za nie­ zgodną z Konstytucją, a wznowienie ta­ kie może się dokonać tylko na korzyść skazanego.

Orzeczenia Trybunału m ogą być także podstawą uchylenia prawomocnych

(11)

S karga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce

orzeczeń, nakazów karnych i postano­ wień o odmowie wszczęcia lub um orze­ nia postępowania w sprawach o wykro­ czenia (zmieniony art. 112 odnośnej ustawy) oraz prawom ocnych rozstrzyg­ nięć w postępowaniu karno-skarbowym (nowy pkt 3 art. 227 właściwej ustawy), jeśli ich podstawą był akt normatywny sprzeczny z Konstytucją, umową m ię­ dzynarodową lub ustawą.

Najbliższy okres czasu pokaże na ile trafna jest przyjęta konstrukcja skargi konstytucyjnej. Brak bezpośredniej kon­ troli aktów stosowania prawa może wpłynąć na opory organów państwo­ wych w bezpośrednim stosowaniu prze­ pisów Konstytucji chroniących prawa człowieka. Nie budzi wątpliwości, że ogromną rolę odegrać powinien udział adwokatów w postępowaniu adm inistra­ cyjnym i sądowym. Adwokaci polscy zapisali się ju ż złotymi zgłoskami w ochronie praw człowieka. Obecnie, szczególnie młode pokolenie adw oka­ tów powinno zrozumieć, że w jego rę­ kach leży wykorzystanie konstytucyj­ nych narzędzi ochrony praw człowieka. Współczesny pełnom ocnik procesowy wykazać się musi znajom ością przepi­ sów Konstytucji chroniących jednostkę ludzką. Jeśli przepisy te są w dużej mierze wzorowane na Europejskiej Kon­ wencji Praw Człowieka do czasu skrys­ talizowania się ich interpretacji w orze­ cznictwie Trybunału Konstytucyjnego, niezbędna jest znajomość orzecznictwa organów Konwencji w Strasburgu.

Rozwinąć może się nowa linia orzecz­ nictwa adwokackich organów dyscypli­ narnych, które jako działanie na nieko­ rzyść klienta mogą potraktować niezdol­ ność adwokata do uruchomienia w po­ stępowaniu argumentacji płynącej z po­ stanowień chroniących prawa człowieka. Tym bardziej, jeśli wniesiona później skarga do Komisji i Trybunału w Stras­ burgu zostanie odrzucona w związku z niewyczerpaniem środków krajowych w tej mierze (Trybunał: Ahmet Sadik przeciwko Grecji, 1996). Analogicznie charakter deliktu adwokackiego zyskać może pieniactwo i całkowity brak argu­ mentów prawnych okazane przy wnosze­ niu kasacji, czy też skargi konstytucyjnej. Kończąc przytoczyć trzeba stanowis­ ko Europejskiego Trybunału Praw C zło­ wieka w sprawie Sussmann przeciwko Niem com (1996)10, który zakres stoso­ wania zasady rzetelności postępowania rozszerzył na postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej. Trybunał nie uznał zasadności stanowiska władz nie­ mieckich twierdzących, że Konwencja Europejska nie ma zastosowania w tejże sprawie, bowiem Trybunał Konstytucyj­ ny nie jest zwykłym sądem, a jest naj­ wyższym strażnikiem Konstytucji, któ­ rego rola jest podobna do Trybunału w Strasburgu. W rezultacie należy stwierdzić, że rozpoznanie skargi kon­ stytucyjnej w RP nie tam uje drogi do późniejszego złożenia skargi przeciwko państwu polskiemu opartej o Europejską Konwencję Praw Człowieka.

(12)

P rzypisy:

' Por. szerzej: W. Zakrzew ski: Podstawowe wolności, praw a i obowiązki człow ieka i obyw atela, (w:)

Polskie praw o konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 1997 r.

2 Por. Ibidem , s. 181.

3 Por. szerzej: Z. Kędzia: Uwagi o aksologii konstytucji, (w:) Prawa człowieka w społeczeństwie

obywatelskim , red. A. Rzepliński, W arszaw a 1993, s. 33 i n.

4 Por. szerzej: J. Zajadło: Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, „R uch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1989, II kw, s. 103 i n.

5 Por. szerzej: A. Redelbach: W olność a konieczność w sferze ochrony pra w człow ieka (w świetle

orzecznictwa organów K onw encji Europejskiej), referat w ygłoszony na Konferencji zorganizow anej przez

Stow arzyszenie Przyjaźni Prawników Polskich i Frankońskich w Łodzi w dniu 24 października 1997 r. 6 Por. szerzej: W. Zakrzewski: op. cit., s. 188 i n.

7 A. Redelbach: Strasbourg bliżej, op. cit., s. 40.

8 Trudno je s t przyjąć by konsekw encje praw ne rodziło pom inięcie w pkt 2 ust. 1 w skazanego artykułu ustawy kategorii „obow iązki” .

9 Por. szerzej: A. Redelbach: Zasada rzetelności postępow ania w rozstrzygnięciach organów strasbur-

skich, „R uch Praw niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1997, z. 2, s. 13 i n.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Specyfika europejska spotyka się z całkowitym niezrozu- mieniem innych regionalnych systemów ochrony praw czło- wieka i państw azjatyckich, w których korzystanie z praw

Celem twórców Konwencji było stworzenie zbiorowego systemu ochrony praw człowieka w oparciu o prawa zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez

Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności

Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom

Możliwość wystąpienia przez osobę prawną prawa prywatnego ze skargą konstytucyjną w imieniu osoby trzeciej – konieczność kumulatywnego spełnienia trzech

bij clustering nogal eens groepen met geheel verschillende kenmerken bij elkaar gevoegd worden, zijn de eigenschappen van deze groepen minder benoembaar dan bij

Zgodnie ze stanowiskiem sądu konstytucyjnego potraktowanie tych zasad jako podstawy skargi jest dopuszczalne jedynie w sytuacji ich współ stosowania z innymi normami

Table 1 shows the energy consumption of the knee joints, the ankle joints and the total energy consumption of the standard gait and the two versions of the new gait.. The table