Andrzej Redelbach
Skarga konstytucyjna w systemie
ochrony praw człowieka w Polsce
Palestra 41/11-12(479-480), 40-50
Skarga konstytucyjna
w systemie ochrony
praw człowieka w Polsce
Losy naszego kraju splotły się z reali zacją idei totalitarnych w Europie środ kowej i wschodniej. Na ochronie praw człow ieka zaważyło ich ujęcie w Kon stytucji z 1952 roku i rzeczywiste zna czenie tego aktu normatywnego w prak tyce ustrojowej. Realizując koncepcję k o le k ty w is ty c z n o - u n iw e rs a lis ty c z n ą chroniono prawa nie jednostki ludzkiej, a „ludu pracującego miast i w si” zaan gażowanego w przekształceniach „rewo lucji socjalistycznej” 1.
Nacisk położono w Polsce na prawa socjalne ujęte na tyle ogólnikowo i w da lekiej perspektywie, że bardziej rozbu dzono niż zaspokajano oczekiwania spo łeczne. Realizow ana wtedy dyktatura proletariatu przyniosła znaczne ograni czenie kręgu „obdarzonych” przez wła dzę ludową ochroną ich praw. Akcent położono na „wolność do” , przede wszystkim aktywności w budowie soc jalizm u, wskazując jednocześnie, że
„w olność o d ” jest burżuazyjnym prze żytkiem.
Na ochronę praw człow ieka miały wpływ takie rewolucyjne i klasowe has ła, ja k to, że „nie ma demokracji dla wrogów dem okracji” . W okresie tym nie uform ow ano systemu formalnych
gwarancji praw i wolności, zadowalając się stwierdzeniem, że państwo ludzi pra cy n ieu ch ro n n ie działa dla ich dobra. Rolę Konstytucji ograniczono w prak tyce ustrojowej Polski Ludowej do do starczania aksjologicznego i zm iennego w czasie wzorca kształtowania systemu prawa. Stąd też wykluczono możliwość bezpośredniego jej stosowania oraz bez pośredniego odw oływ ania się do Kon stytucji w ocenie obowiązującego prawa dokonywanej przez sądy.
Nikła rola sądów w wym iarze spra wiedliwości zw iązana była z koncepcją, którą W.I. Lenin przejął od J.J.Rousseau, zakładającą jed n o lito ść w sposobie spra wowania władzy państwowej. Sądy nie stanowiły w niej trzeciego i równorzęd nego ogniwa w systemie sprawowania władzy państwowej. Polska Ludowa by ła w pełni nie „państw em sędziów” , a „państwem ustaw ” (w którym jako ustawę traktowano każde prawo, także „pow ielaczow e” ). W państwie takim funkcja sądu ogranicza się do roli „ust ustawy” , przy całej dyspozycyjności urzędników państwa.
Sytuację taką ilustruje dowcip rysun kowy przedstawiający ulicę, na której sędzia w todze i łańcuchu oraz z aktami
S karga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce
pod pachą udaje się z sądu na drugą stronę ulicy do budynku, na którym wid nieje napis „Komitet Powiatowy PZPR” . Pod rysunkiem widniał napis: „Sąd uda je się na naradę” . W arto też przypo mnieć słowa ówczesnego I Sekretarza jednego z Komitetów Powiatowych PZPR w W ielkopolsce wygłoszone na naradzie aktywu: „Prokurator - to wy ciągnięte ramię I Sekretarza K P” .
W przedstawionych okolicznościach Konstytucja nie mogła funkcjonować ja ko „norma podstaw ow a” systemu pra wa, a prawa obywatelskie nie były za strzeżone dla „materii ustaw ow ej” i stąd wpływały na nie znacząco okólniki, wy tyczne oraz instrukcje różnorodnych or ganów. W rezultacie ofiara naruszenia praw człowieka próbowała szukać po mocy nie w instytucjach wymiaru spra wiedliwości, a w system ie komitetów partyjnych. Rozbudowano wtedy nie zmiernie w aparacie partyjnym piony rozpatrywania skarg i listów obywateli. W praktyce jako podstawowe ośrodki władzy sytuowały się nie organy państ wowe, a komitety partyjne.
M ożna stwierdzić, że „aksam itna re wolucja” w Polsce przejawiła się w zmianie orientacji w sferze ochrony praw człowieka; z Konstytucji usunięto anachroniczne gwarancje materialne praw człowieka, zagwarantowano wol ność tworzenia partii politycznych i działalności gospodarczej, przywróco no własności charakter prawa podm ioto wego, a znaczenie odzyskała klasyczna reguła prawnicza wskazująca, że to co nie jest zakazane, jest dozw olone2. Stop niowo pojawiły się nowe ustawy; o pra wie prasowym oraz o zniesieniu cenzury i radiofonii, prawo o zgromadzeniach i partiach politycznych. W ochronie
praw obywateli istotną rolę poczęło od grywać sądownictwo adm inistracyjne oraz Rzecznik Praw Obywatelskich, a następnie Trybunał Konstytucyjny. Decyzje państwa dotyczące obywateli poddano także kontroli organów m ię dzynarodowych.
W dyskusjach nad tekstem K onstytu cji RP z 1997 roku ścierały się rem inis cencje socjalistycznego pozytywizm u prawniczego (ciążącego nad m yśleniem wielu pokoleń Polaków i zasadzającego się na założeniu, że o prawach człow ieka decyduje suwerennie państwo) oraz filo zofia prawno-naturalna zakładająca pry mat praw odwiecznych i przypisanych człowiekowi. Równocześnie z przeję ciem treści i sposobu regulacji praw człow ieka w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka zwyciężyło w Polsce ujęcie prawno-naturalne. Trafność takie go rozwiązania dopatrywać m ożna w tym, że nie sposób jest dopatrzeć się jakiegoś absolutnego systemu wartości, do którego mogłaby odwołać się każda konstytuanta.3
Hierarchia praw i wolności w K on stytucji RP zasadza się na założeniu, że podstawową wartością w funkcjonow a niu państwa jest przyrodzona i niezbyw a lna godność człow ieka4, a stąd na pierw szym miejscu usytuowano wolność czło w ieka5 dom inującą w sytuacji jednostki w okresie przedpaństwowym, przyjm u jąc jednocześnie jako kluczow ą prze słankę w pojmowaniu jego obecnej sytu acji zasadę in dubio pro humanitate. W szelkie ingerencje w sferę wolności zastrzeżono jako element „m aterii usta wow ej” , a poszanowanie i ochronę w ol ności uznano za obowiązek władz pub licznych (art. 30). U podstaw tychże ingerencji leżeć muszą takie ściśle okre
ślone konieczności w społeczeństwie de mokratycznym , jak: służące ochronie je go bezpieczeństwa i porządku publicz nego, ochronie środowiska, zdrowia i moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób. W prowadzenie w życie stosownych ograniczeń nie mo że jednak naruszać zasady proporcjonal ności i zagrażać samej istocie chronio nych wolności i praw.
R ozdział II Konstytucji RP poświęco ny ochronie praw człow ieka zawiera ta kie przesłanki interpretacyjne tychże praw, jak: zasadę równości wobec prawa (art. 32), zasadę ochrony praw obywate la w kraju i za granicą (art. 34 i 36), zasadę poszanowania praw mniejszości narodowych i etnicznych (art. 35). Przy jęto także zasadę ochrony każdej osoby podległej jurysdykcji RP, przy ustawo wych ograniczeniach w sytuacji prawnej cudzoziem ców (art. 37).
Dla wykładni teleologicznej praw czło wieka w RP kluczowe znaczenie ma Roz dział I Konstytucji, w którym zapisano wśród zasad prawa, że państwo jest dob rem wspólnym wszystkich obywateli i urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej, zapewnia prawa i wolności człowieka i obywatela oraz strzeże bez pieczeństwa obywateli (art. 1, 2 i 5). Prawa człowieka zyskują w Polsce charak ter praw podmiotowych, bowiem organy władzy publicznej mogą działać wyłącznie na podstawie i w granicach prawa (art. 7), a przepisy konstytucyjne o prawach czło wieka stosuje się bezpośrednio (art. 8).
W śród wolności i praw osobistych w ym ienia się na pierwszym miejscu pra wo do życia (art. 38 i 39). Przyjęta regulacja nie rozwiązuje kwestii dopusz czalności aborcji, kary śmierci, eutanazji aktywnej i biernej; zakazuje się jednak
eksperymentów medycznych i nauko wych, bez dobrowolnie wyrażonej zgo dy. Zakazuje się tortur i traktowania poniżającego (art. 40). Zapewnia się pra wo do bezpieczeństwa osobistego (art. 41). W prowadza się prawo do obrony, domniemanie niewinności i zakaz retro akcji w działaniu prawa; przy jednoczes nym przyjęciu zasady nieprzedawniania zbrodni wojennych i przeciwko ludzko ści (art. 42 i 43). W zorując się na art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człow ie ka i Obywatela wprowadzono zasadę rzetelności postępowania, a w tym pra wo do niezawisłego sądu rozpatrującego - bez nieuzasadnionej zwłoki - każdą kwestię dotyczącą sytuacji prawnej oby watela (art. 45). Ujęto prawo do poszano wania życia prywatnego, rodzinnego i ta jem nicy korespondencji (art. 47-52), wolność sumienia i religii (art. 53), wol ność słowa (art. 54). W śród wolności i praw politycznych wymieniono: w ol ność zgromadzeń (art. 57), wolność zrzeszania się (art. 58 i 59, włącznie z art. 11 i 12). M ożność uczestniczenia w życiu publicznym gwarantują także prawo wyborcze i udziału w referendum (art. 62), oraz prawo petycji (art. 63). Na regulacji praw ekonom icznych, socjal nych i kulturalnych (art. 64-76), które wychodzą w swej istocie poza zakres niniejszych rozważań, zaważyła w pew nym stopniu koncepcja opiekuńczej roli państwa6.
Konstytucja RP wyróżnia takie obo wiązki obywatela, jak: wierność RP (art. 82), przestrzeganie prawa RP (art. 83), ponoszenie ciężarów i świadczeń pub licznych, w tym podatków (art. 84), obrona Ojczyzny, przy jednoczesnym zagwarantowaniu możliwości służby za stępczej dyktowanej względami religij
Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce
nymi lub moralnym i (art. 85), dbałość o stan środowiska naturalnego (art. 86).
Podmiotowy charakter praw i wolno ści zawartych w Konstytucji RP znajduje swoje wsparcie w przewidzianych środ kach ich ochrony, a w tym w prawie dostępu do sądu w razie ich naruszenia (art. 77), w prawie wystąpienia z prośbą o pomoc do R zecznika Praw Obywatels kich (art. 80) oraz w prawie wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79).
Regulacja
skargi konstytucyjnej w Polsce
Instytucja skargi konstytucyjnej wesz ła w życie wraz z nową Konstytucją RP oraz ustaw ą z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1997 r., Nr 102, poz. 643). W art. 79 Konstytucji przyznaje się prawo do skar gi każdemu, czyjego konstytucyjne wol ności lub prawa zostały naruszone. W y jaśnienia wym aga zakres znaczeniowy
terminu „każdy” . Art. 37 Konstytucji stanowi, że z praw i wolności zapew nionych w Konstytucji korzysta ten: „K to znajduje się pod władzą RP...” . Sform ułowanie takie dotyczy bez wąt pienia „osoby fizycznej” .
Praktyka orzeczenia Trybunału roz strzygnie na ile w zakresie znaczenio wym term inu m ieszczą się „osoby praw ne” . Sform ułowania art. 11 i 12 Kon stytucji wskazują, że uprawnionymi do wniesienia skargi mogą być: partie poli tyczne, związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników, stowa rzyszenia, ruchy obywatelskie, inne dob rowolne zrzeszenia i fundacje. Art. 64 Konstytucji chroniąc własność i inne prawa m ajątkowe nadaje prawo do wnie sienia skargi konstytucyjnej podmiotom
gospodarczym , jak osoby prawne prawa handlowego.
Złożony charakter będzie m iała od powiedź na pytanie, na ile podstawą skargi konstytucyjnej będzie naruszone prawo osoby prawnej jak o takiej, na ile prawo zbiorowości stanowiącej jej za plecze, a w jakim stopniu prawo kon kretnego członka tejże zbiorowości. Inną kwestią będzie odpowiedź na pytanie, kto w danym przypadku będzie mógł wystąpić jako pokrzywdzony krokami podjętymi przeciwko osobie prawnej. Określone rozwiązania dostarcza prak tyka Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który ustalił, że udziałowiec spółki, tylko w sytuacji gdy ma pakiet kontrolny albo większość udziałów (ak cji) w spółce może wystąpić w takim charakterze. Trybunał Europejski przy jął, że nie można naruszać konstrukcji osobowości prawnej spółki i w jej im ie niu mogą wystąpić wyłącznie organy statutowe (Agrotexim i inni v Grecja,
1995)7. W innym rozstrzygnięciu Komi sja Europejska stwierdziła, że jako po szkodowany w naruszeniu prawa do zgromadzeń wystąpić może organizator spotkania (jak partia polityczna) oraz osoby, które miały zamiar w spotkaniu uczestniczyć (A. Association i H. v Aus tria, 1984).
Art. 79 Konstytucji zakreśla granice skargi konstytucyjnej wskazując, że w y stąpić m uszą łącznie różnorodne prze słanki:
1) zakwestionowanie zgodności z Kon stytucją ustawy lub innego aktu norm a tywnego,
2) które były podstawą rozstrzygnięcia przez sąd lub organ adm inistracji, 3) o wolnościach lub prawach albo obo wiązkach skarżącego,
4) a podjęta decyzja ma charakter osta teczny.
1* Ujęcie przedmiotu skargi powoduje, że przede wszystkim służy ona ochronie Konstytucji przed jej naruszaniem przez tworzących prawo. Nie może być nato miast przedm iotem skargi błędne zasto sowanie albo niezastosowanie prawa. Je śli przedmiotem skargi konstytucyjnej nie są akty stosowania prawa, nie przy nosi ona bezpośredniego rozwiązania konkretnej sytuacji prawnej. Nie można też stąd wykluczyć sytuacji, w której stwierdzenie przez Trybunał Konstytu cyjny błędnej interpretacji przepisów przez organ rozstrzygający nie przynie sie wzruszenia podjętej decyzji w spra wie skarżącego. W innych okolicznoś ciach skuteczność wniesionej skargi m o że jedynie stworzyć warunki dla pod jęcia środków nadzwyczajnych, jak wznowienie postępowania.
W ustawie o Trybunale Konstytucyj nym sformułowano takie wymogi wobec skargi, jak: dokładne określenie aktu prawnego i konkretnego przepisu będą cego podstawą rozstrzygnięcia (art. 47), bowiem Trybunał orzeka tylko w za kresie objętym skargą (art. 20 stanowi, że w postępowaniu stosuje się odpo wiednio przepisy k.p.c.). Uzasadnienie skargi zawierać musi dokładny opis sta nu faktycznego, a załączyć trzeba wy rok, decyzję albo inne rozstrzygnięcie wydane na podstawie zakwestionowane go aktu prawnego.
2* Nie m ożna składać skargi na bez czynność o rg a n u , gdyż poprzedzić ją musi rozstrzygnięcie indywidualnej sprawy. Ograniczenie takie jest tym bar dziej dotkliwe, że ujęcie konstytucyjne praw i wolności obywateli znacznie wy przedza obecnie stopień ich ochrony
w niższych aktach prawnych. Stan taki tak długo nie będzie mógł być przed miotem skargi, dopóki przepis aktu prawnego sprzeczny z Konstytucją nie będzie podstawą decyzji zindywiduali zowanej. Długotrwałość postępowania, częsta w realiach stosowania prawa RP, blokować może wniesienie skargi kon stytucyjnej na długie okresy czasu. Bez pieczeństwo prawne osoby podległej ju rysdykcji RP może być tym bardziej zachwiane, jeśli obowiązki nakładane na jednostkę ludzką nie będą wymagały rozstrzygnięcia w jednostkowej sprawie. 3* Dla wniesienia skargi konieczne jest naruszenie k o n k re tn e j wolności, prawa albo obowiązku, określonych w Konsty tucji. Przedmiotem skargi nie może być jednak najistotniejsze prawo dla cudzo
ziem ców w Polsce, prawo azylu w RP (art. 79 ust. 2 w związku z art. 56 Konstytucji). Zgodnie z art. 47 ustawy wskazać trzeba stąd ja k ie konstytucyjne wolności lub prawa i w ja k i sposób zostały naruszone8. Skarga konstytucyj na dotyczy w rezultacie każdego postę powania, którego wynik ma rozstrzyga jące znaczenie dla sytuacji prawnej pod miotu konstytucyjnych wolności, praw i obowiązków. Skargą konstytucyjną ob jęte są decyzje podejmowane zarówno w sferze prawa publicznego, jak i pry watnego. Ujęcie takie jest bliskie współ czesnem u rozumieniu art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka regulujące go zasadę rzetelności postępowania9. 4* Zgodnie z art. 46 ustawy skarga mo że być wniesiona po wyczerpaniu toku instancji oraz wydaniu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. W obo wiązującym w Polsce stanie prawnym pojęcie „ostatecznego rozstrzygnięcia”
S k arg a konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce
może budzić różnorodne wątpliwości. Trybunał Konstytucyjny będzie m usiał rozstrzygnąć, czy kasacja w sprawach cywilnych i karnych musi z zasady po przedzać wniesienie tejże skargi. W po stępowaniu karnym kasacja nie mieści się w postępowaniu instancyjnym. O d powiedzi wym aga pytanie, czy skarga konstytucyjna musi być poprzedzona wykorzystaniem m ożliwości wniesienia skargi do Naczelnego Sądu A dm inist racyjnego na o sta te c z n ą przecież decy zję organów adm inistracyjnych. M ożli wość wniesienia skargi konstytucyjnej mogłaby być tym bardziej wydłużona w czasie, jeśli uruchomione zostaną dwie instancje w postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
P ostępow anie w sp raw ie sk arg i ko n sty tu cy jn ej
Zgodnie z art. 48 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym skargę może wnieść w imieniu skarżącego jedynie adwokat lub radca prawny, z wyłączeniem sytua cji gdy skarżącym jest sędzia, prokura tor, notariusz, profesor lub doktor habili towany nauk prawnych, a d z ia ła ją we w łasnej sp ra w ie osobistej (m ożliwość taka nie dotyczy więc sędziego, który podpisałby skargę w imieniu kierowanej przez siebie jednostki organizacyjnej w resorcie wym iaru sprawiedliwości). Każdy kto nie m oże ponieść kosztów pomocy prawnej może się jednak zw ró cić do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania o usta nowienie adw okata lub radcy prawnego z urzędu. Przymus adwokacki występuje ju ż na poziomie kasacji, co nie ograni cza, zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, p ra w a d o stęp u do są
du, bowiem istotą postępow ania kasa cyjnego jest jego większy formalizm (Levages Prestations Services v Francja,
1996). Trudno nie dostrzec, że postępo wanie przed Trybunałem K onstytucyj nym bezwzględnie w ym aga udziału pra wników i to o najwyższych kwalifikac jach.
Skargę należy wnieść w ciągu dw óch m iesięcy od doręczenia skarżącemu ostatecznego rozstrzygnięcia (art. 46 ustawy), a stąd w skardze należy podać datę doręczenia tejże decyzji (art. 47 ustawy). Terminu tego nie m ożna przy wrócić, jednak nie biegnie on do czasu rozpatrzenia przez sąd wniosku o usta nowienie adwokata lub radcy z urzędu (art. 48 ustawy). R ozw iązanie takie nie może satysfakcjonować ustanawianych z urzędu pełnom ocników, gdyż realis tycznie patrząc, od powiadom ienia ich o wyznaczeniu w danej sprawie do upły wu terminu może pozostać zaledwie kil ka dni. W nosząc skargę należy obecnie uiścić wpis w wysokości 50 zł.
Prezes Trybunału kieruje skargę do wstępnego rozpoznania na posiedzeniu niejawnym przez wyznaczonego przez siebie sędziego (art. 49 w zw. z art. 36 ustawy). W pierwszej fazie bada się czy skarga spełnia wymogi pism a proceso wego, a wtedy albo sprawie nadaje się bieg, albo skargę odrzuca - jeśli złam a no przymus adw okacko-radcow ski, czy też przekroczono term in dwóch m iesię cy. Jeżeli skarga nie odpow iada innym warunkom formalnym , sędzia Trybunału wzywa do usunięcia braków w terminie 7 dni od daty zawiadom ienia. Sędzia może wydać postanowienie o odmowie nadania sprawie dalszego biegu, gdy skarga jest bezzasadna lub braki nie zostały usunięte w określonym terminie.
Na postanowienie takie skarżącemu przysługuje zażalenie do Trybunału w terminie 7 dni od daty jego doręcze nia, zażalenie wniesione w okresie póź niejszym pozostaw ia się na posiedzeniu niejawnym Trybunału bez rozpoznania (nie przewiduje się w tej sytuacji środka odwoławczego). Jeśli zażalenie w niesio no w term inie, zostaje skierowane do rozpoznania na posiedzeniu niejawnym, a w przypadku jego uwzględnienia kie ruje się sprawę do rozpoznania na roz prawie.
Trybunał informuje o wszczęciu po stępowania R zecznika Praw Obyw atels kich oraz pozostałych uczestników po stępowania (organ tworzący kw estiono wane prawo oraz Prokurator Generalny), przekazując im odpisy skargi oraz po ucza o prawie złożenia pisem nych wyja śnień (art. 51 i 52 w zw. z art. 33 oraz 27). Rzecznik Praw Obywatelskich ma 14 dni na zgłoszenie udziału w postępo waniu.
Art. 50 ustawy przewiduje możliwość wydania przez Trybunał postanowienia
tym czasowego o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, jeżeli wykonanie rozstrzyg nięcia ostatecznego mogłoby spowodo wać skutki nieodwracalne i wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub, gdy wym aga tego ważny interes publiczny albo ważny inny interes skarżącego. Jednoznaczny charakter ma klauzula „skutki nieodwracalne” . Orze cznictwo Trybunału przyniesie interpre tację pozostałych przesłanek o charak terze wyraźnie aksjologicznym. A nalizo wany artykuł ustawy stwierdza następ nie, że postanowienie tymczasowe uchy la się, jeśli ustaną przyczyny, dla których zostało wydane.
Zgodnie z art. 19 ustawy Trybunał winien samodzielnie zbadać wszystkie istotne okoliczności sprawy dla w szech stronnego jej wyjaśnienia. Sądy oraz in ne organy państwa powinny na żądanie Trybunału przedłożyć stosowne akta po stępowania, które zwracane są następnie właściwemu organowi bez zbędnej zwłoki (art. 21). Istotne znaczenie ma postanowienie, że Sąd Najwyższy oraz Naczelny Sąd Adm inistracyjny winny udzielić informacji dotyczących wykła dni określonego przepisu prawnego (art. 22).
Jeśli przedm iotem skargi jest kwestia zgodności ustawy z Konstytucją, sprawę rozpatruje skład pięciu sędziów Trybu nału; a jeśli zagadnienie zgodności in nych aktów prawnych z Konstytucją, właściwy jest skład trzech sędziów (art. 46 w zw. z art. 25 ustawy). Jeśli jednak sprawa jest szczególnie zawiła lub też skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego zawartego w orzecze niu wydanym w pełnym składzie Trybu nału, dla jej rozpatrzenia jest właściwy pełny skład Trybunału (co najmniej 9 sę dziów). Zgodnie z art. 26 ustawy sędzia podlega wyłączeniu z udziału w roz strzyganiu sprawy, jeśli uczestniczył w wydaniu kwestionowanego aktu praw nego, wyroku, decyzji administracyjnej lub innego rozstrzygnięcia, wystąpił wcześniej w charakterze przedstawicie la, pełnomocnika, radcy prawnego, dora dcy jednego z uczestników postępowa nia, a także z innych przyczyn wskaza nych w k.p.c. (art. 26 ustawy).
Regułą jest orzekanie Trybunału na rozprawach (zwoływanych nie wcześniej niż po upływie 14 dni od daty zawiado mienia uczestników postępowania - art. 60 ustawy), jednak jeżeli z pisemnej
Skarga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce
opinii uczestników postępowania bez
spornie wynika, że akt normatywny jest
niezgodny z Konstytucją, sprawa może być rozpoznana na posiedzeniu niejaw nym, a wydane wtedy orzeczenie następ nie się ogłasza (art. 59 ustawy).
Jako zasadę w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym przyjęto jaw ność rozpraw, która może być wyłą czona ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę tajemnicy państwo wej (art. 23 ustawy). Sędziów Trybunału upoważnia się do dostępu w sprawie do niezbędnych wiadom ości stanowiących tajem nicę państwową, a świadek i biegły może być przesłuchany w tej mierze po zwolnieniu z obowiązku zachowania tej że tajemnicy.
Rozprawa przed Trybunałem odbywa się niezależnie od stawiennictwa uczest ników postępowania (ich stanowisko może przedstawić sędzia sprawozdaw ca), jednak jeśli jest to stawiennictwo obowiązkowe, Trybunał może odroczyć rozprawę i wyznaczyć nowy termin z urzędu. W związku z tym, że obecność wnioskodawcy na rozprawie jest obo wiązkowa, jego niestawiennictwo pow o duje bądź umorzenie sprawy, bądź jej odroczenie (art. 60 ustawy). Trybunał może odroczyć rozprawę w razie braku dowodu doręczenia wysłanego zawiado m ienia lub innych względów.
Trybunał wydaje orzeczenia po nie jaw nej naradzie składu sędziowskiego i jest związany granicam i skargi (art. 66 i 67 ustawy). W ydanie orzeczenia z waż nych powodów może być odroczone na okres nie przekraczający 14 dni. O rze czenia Trybunału zapadają większością głosów, sędziow ie głosują według ich wieku, poczynając od najmłodszego, a Przewodniczący składu głosuje ostatni
(art. 68 ustawy). O rzeczenia podpisuje cały skład, nie w yłączając sędziego przegłosowanego.
W yrok Trybunału w sprawie dotyczą
cej skargi może odnosić się do całego aktu prawnego albo do poszczególnych przepisów (art. 69 w zw. z art. 70 usta wy). W orzeczeniu określa się między innymi termin utraty mocy obowiązują cej danego aktu prawnego, jeśli nie jest nim termin ogłoszenia wyroku. Uzasad nienie orzeczenia sporządza się w ter minie jednego m iesiąca od daty jego ogłoszenia, a następnie niezwłocznie do ręcza się je wraz z ogłoszonym orzecze niem uczestnikom postępowania (art. 78 w zw. z art. 77 i 71 ustawy). Uzasad nienie sporządza się także dla postano wień kończących postępowanie, a wyda wanych na posiedzeniu niejawnym.
Zgodnie z art. 24 ustawy koszty po stępowania przed Trybunałem ponosi Skarb Państwa, w przypadku wyroku uwzględniającego skargę konstytucyjną postanowieniem, ustala się zwrot kosz tów postępowania na rzecz skarżącego od organu, który wydał akt normatywny będący przedmiotem skargi. W uzasad nionym przypadku możliwe jest przy znanie zwrotu kosztów także w przypad ku nieuwzględnienia skargi. Koszty za stępstwa skarżącego przez adwokata lub radcę prawnego ustala Trybunał stosow nie do charakteru sprawy i wkładu peł nom ocnika w jej wyjaśnienie i rozstrzy gnięcie.
Skład orzekający Trybunału nie jest związany czasem w wydaniu postano wienia o sprostowaniu w orzeczeniu i je go uzasadnieniu niedokładności, błędów pisarskich lub rachunkowych i innych oczywistych omyłek. W ątpliwości zgło szone przez uczestnika postępowania co
do treści orzeczenia i jego uzasadnienia rozstrzyga skład orzekający (skład o ta kim samym składzie) na posiedzeniu niejawnym (art. 74 ustawy).
Istotne znaczenie ma przepis przejś ciowy stwierdzający, że w okresie dwóch lat od dnia wejścia w życie Konstytucji RP orzeczenia Trybunału o niezgodności z Konstytucją ustaw uchwalonych przed jej wejściem w życie nie są ostateczne i podlegają rozpatrzeniu przez Sejm, któ ry w okresie sześciu miesięcy od dnia ich przedłożenia, może je odrzucić większoś cią 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 239 Konstytucji i art. 89 ustawy).
Jeśli orzeczenia Trybunału Sejm nie rozpatrzył, bądź je nie odrzucił, a nie zmienił prawa, orzeczenie jest o statecz ne i powoduje uchylenie ustawy w cało ści albo w części z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Obwieszczenia Pre zesa Trybunału o utracie mocy obowią zującej. W yroki Trybunału orzekające niezgodność innych aktów prawnych z Konstytucją, umową międzynarodową lub ustawą, ogłasza się w dzienniku pro mulgacyjnym, w którym akt ten był ogłoszony, a jeśli akt nie był ogłoszony, w Dzienniku Urzędowym RP „M onitor Polski” (art. 79 ustawy).
K onkluzje
W ejście w życie Konstytucji RP z 1997 roku przynosi jakościow o nową sytuację w sferze ochrony praw człow ie ka, gdyż prawa te zyskały charakter p ra w podm iotow ych, które muszą zna leźć pełne odzwierciedlenie w rodzimym system ie ustaw. Okres przejściowy bę dzie szczególnie trudny, bowiem wszyst kie przepisy dotyczące sytuacji prawnej
osób podległych jurysdykcji państwa polskiego należy zw eryfikować z tego punktu widzenia. W pierwszym okresie u podstaw skargi konstytucyjnej znajdą się zarówno przepisy sprzeczne z nową konstytucją, jak i przepisy rozbieżne ze starą konstytucją, a zgodne z obecną. Rozstrzygać trzeba będzie konsekwencje sytuacji, w której przepis poprzednio konstytucyjny będzie sprzeczny z nową konstytucją.
Skarga konstytucyjna winna stać się znaczącym środkiem w ochronie praw człowieka, chociaż orzeczenie T rybuna łu Konstytucyjnego o niezgodności aktu prawnego z Konstytucją, um ową m ię dzynarodową lub ustawą nie wpływa bezpośrednio na uzdrowienie sytuacji prawnej osoby fizycznej i prawnej, a ot wierać może jedynie drogę do skargi 0 wznowienie postępowania zakończo nego ostatecznym rozstrzygnięciem. Przepisy przejściowe ustawy o Trybuna le Konstytucyjnym zmieniły postano wienia kodeksu postępowania adm inist racyjnego (nowy art. 145a), a także ko deksu postępowania cywilnego (nowy art. 401'), w myśl których w term inie 1 m iesiąca od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału m ożna wnieść skargę o wznowienie postępowania. Ograniczenie takie nie występuje w zmienionym kodeksie postępowania karnego (nowy pkt 3 § 1 art. 474 oraz § 3 art. 476), który stanowi, że powodem wznowienia postępowania może być wy rok skazujący wydany na podstawie ustawy uznanej przez Trybunał za nie zgodną z Konstytucją, a wznowienie ta kie może się dokonać tylko na korzyść skazanego.
Orzeczenia Trybunału m ogą być także podstawą uchylenia prawomocnych
S karga konstytucyjna w systemie ochrony praw człowieka w Polsce
orzeczeń, nakazów karnych i postano wień o odmowie wszczęcia lub um orze nia postępowania w sprawach o wykro czenia (zmieniony art. 112 odnośnej ustawy) oraz prawom ocnych rozstrzyg nięć w postępowaniu karno-skarbowym (nowy pkt 3 art. 227 właściwej ustawy), jeśli ich podstawą był akt normatywny sprzeczny z Konstytucją, umową m ię dzynarodową lub ustawą.
Najbliższy okres czasu pokaże na ile trafna jest przyjęta konstrukcja skargi konstytucyjnej. Brak bezpośredniej kon troli aktów stosowania prawa może wpłynąć na opory organów państwo wych w bezpośrednim stosowaniu prze pisów Konstytucji chroniących prawa człowieka. Nie budzi wątpliwości, że ogromną rolę odegrać powinien udział adwokatów w postępowaniu adm inistra cyjnym i sądowym. Adwokaci polscy zapisali się ju ż złotymi zgłoskami w ochronie praw człowieka. Obecnie, szczególnie młode pokolenie adw oka tów powinno zrozumieć, że w jego rę kach leży wykorzystanie konstytucyj nych narzędzi ochrony praw człowieka. Współczesny pełnom ocnik procesowy wykazać się musi znajom ością przepi sów Konstytucji chroniących jednostkę ludzką. Jeśli przepisy te są w dużej mierze wzorowane na Europejskiej Kon wencji Praw Człowieka do czasu skrys talizowania się ich interpretacji w orze cznictwie Trybunału Konstytucyjnego, niezbędna jest znajomość orzecznictwa organów Konwencji w Strasburgu.
Rozwinąć może się nowa linia orzecz nictwa adwokackich organów dyscypli narnych, które jako działanie na nieko rzyść klienta mogą potraktować niezdol ność adwokata do uruchomienia w po stępowaniu argumentacji płynącej z po stanowień chroniących prawa człowieka. Tym bardziej, jeśli wniesiona później skarga do Komisji i Trybunału w Stras burgu zostanie odrzucona w związku z niewyczerpaniem środków krajowych w tej mierze (Trybunał: Ahmet Sadik przeciwko Grecji, 1996). Analogicznie charakter deliktu adwokackiego zyskać może pieniactwo i całkowity brak argu mentów prawnych okazane przy wnosze niu kasacji, czy też skargi konstytucyjnej. Kończąc przytoczyć trzeba stanowis ko Europejskiego Trybunału Praw C zło wieka w sprawie Sussmann przeciwko Niem com (1996)10, który zakres stoso wania zasady rzetelności postępowania rozszerzył na postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej. Trybunał nie uznał zasadności stanowiska władz nie mieckich twierdzących, że Konwencja Europejska nie ma zastosowania w tejże sprawie, bowiem Trybunał Konstytucyj ny nie jest zwykłym sądem, a jest naj wyższym strażnikiem Konstytucji, któ rego rola jest podobna do Trybunału w Strasburgu. W rezultacie należy stwierdzić, że rozpoznanie skargi kon stytucyjnej w RP nie tam uje drogi do późniejszego złożenia skargi przeciwko państwu polskiemu opartej o Europejską Konwencję Praw Człowieka.
P rzypisy:
' Por. szerzej: W. Zakrzew ski: Podstawowe wolności, praw a i obowiązki człow ieka i obyw atela, (w:)
Polskie praw o konstytucyjne, red. W. Skrzydło, Lublin 1997 r.
2 Por. Ibidem , s. 181.
3 Por. szerzej: Z. Kędzia: Uwagi o aksologii konstytucji, (w:) Prawa człowieka w społeczeństwie
obywatelskim , red. A. Rzepliński, W arszaw a 1993, s. 33 i n.
4 Por. szerzej: J. Zajadło: Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, „R uch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1989, II kw, s. 103 i n.
5 Por. szerzej: A. Redelbach: W olność a konieczność w sferze ochrony pra w człow ieka (w świetle
orzecznictwa organów K onw encji Europejskiej), referat w ygłoszony na Konferencji zorganizow anej przez
Stow arzyszenie Przyjaźni Prawników Polskich i Frankońskich w Łodzi w dniu 24 października 1997 r. 6 Por. szerzej: W. Zakrzewski: op. cit., s. 188 i n.
7 A. Redelbach: Strasbourg bliżej, op. cit., s. 40.
8 Trudno je s t przyjąć by konsekw encje praw ne rodziło pom inięcie w pkt 2 ust. 1 w skazanego artykułu ustawy kategorii „obow iązki” .
9 Por. szerzej: A. Redelbach: Zasada rzetelności postępow ania w rozstrzygnięciach organów strasbur-
skich, „R uch Praw niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1997, z. 2, s. 13 i n.