R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V , Z . 2, W A R S Z A W A 1965
ROMAN MORACZEWSKI
W PŁY W N A W OŻEN IA I U R U C H A M IA JĄ CEG O SIĘ AZOTU TO R FO W ISK A NA SK ŁAD FLO RY STY C ZN Y
I PLO N O W A N IE Ł Ą K I T R W A Ł E J Katedra U prawy Łąk i Pastw isk, SGGW W arszawa
WSTĘP
Na odw odnionych to rfo w isk ach w szacie roślin n ej w z ra sta stopniow o ilość g atu n k ó w m ezofitycznych, a n iekied y n aw et k serom orfity cznych, p rzy jednoczesnym zaniku ro ślin h ig rofitycznych, n ajm n iej w y trz y m a łych na suszę. Rów nolegle z ty m i zm ianam i, w m iarę zubożenia to rfo w iska, zn ik ają g a tu n k i eu tro ficzn e i m ezotroficzne, a p o jaw ia ją się ro ś lin y oligotroficzne, nie w y m ag ające żyznego podłoża.
N a ogół je d n a k zm ian y w układzie zbiorow isk ro ślin n y ch w y stę p u ją w olniej niż w układ zie stosunków chem icznych w to rfow isku zm elioro w anym , poniew aż tra c i ono sk ład n ik i p okarm ow e dlatego, że p o b iera ją je ro ślin y w sk u te k odpływ u rozpuszczalnych składników z w odam i gru ntow y m i. Ta pow olność zm ian w szacie ro ślin n ej i tru d n o ści w przy sto sow aniu się ro ślin do zm ieniający ch się w a ru n k ó w ekologicz nych sied liska p ro w ad zi do okresow ego obnażania się gleby z roślinności i m u rsz e n ia torfow iska. N aw ożenie i u ży tk o w an ie to rfo w isk a m oże p ro ces te n przyspieszyć lub opóźnić. F a l k o w s k i [8] tw ierd zi, że „zbio row isk a ro ślin n e łąkow e się nie sta rz eją , w olno jed n a k m ówić o ich d e g rado w an iu się, tzn. zm niejszan iu ich akty w no ści biologicznej głów nie z pow odu spadk ów plonó w ” .
W edług tego a u to ra przyspieszenie procesów d e g ra d a c ji szaty ro ślin nej i środow iska glebow ego trw a ły c h uży tk ów zielonych n a stę p u je w sk u tek niedostatecznego zao patrzen ia ro ślin łąkow ych w po k arm y , jed n o stronnego naw ożenia, zbędnego w apnow ania, niew łaściw ego u ży tk o w a nia oraz w adliw ych stosunków wodnych.
F a l k o w s k i zw rócił ró w n ież uw agę [6], że w to rfa c h p od legających procesow i m urszen ia i in ten sy w n ie naw ożonych nie m a w y raźn ej w spół zależności m iędzy zespołem ro ślin łąkow ych, u legającym dużym zm ia nom , a zespołem m ik ro flo ry glebow ej. D la p ra k ty k i rolniczej w ażne jest stw ierd zen ie, że istn ieje m ożliw ość zw iększenia p ro d u k cy jn o ści łąk i po p raw ie n ia ich sk ładu botanicznego na to rfie m urszow ym .
G r z y m a ł a po d k reśla [12], że d eg rad acji gleby to rfow ej m ożna jed y n ie zapobiec przez u trz y m an ie silnego zadarnien ia. Podobne poglą dy re p re z e n tu ją R o g u s k i [28, 29] i W ł o d a r c z y k [31], zalecając w celu odnow ienia d a rn i „zdziczałych” łąk zastosow anie uderzen io w ej daw ki naw ozow ej.
W ta k p rzed staw io n y m p rob lem ie dw a w ażne p y ta n ia p ozostały jesz cze bez odpowiedzi:
— ja k i sta n to rfo w isk a lu b ja k i u k ład flo ry sty czn y pozw ala, n ie uciekając się do o rk i lu b podsiew u, ty lk o drogą naw ożenia zw iększyć w niedługim okresie czasu p rod u k cy jn o ść łąk i i uzyskać p ełn ą re g e n e ra cję jej roślinności?
— jak ie naw ożenie n ależy stosow ać, b y w zm ienionych w a ru n k a ch tro ficzn y ch torfo w isk a m ożna było zapew nić trw a le w ysokie plonow a nie łąki?
W ty m celu b ad aliśm y w p ły w u ru ch am iającego się azotu z to rfu na p lonow anie łąk i i re g e n e ra c ję roślinn o ści w zm ieniającej się w ilgotności podłoża. Jednocześnie badano w p ły w środków naw ozow ych na ro ślin ność łąki.
METODYKA BADAŃ
B adając dy n am ik ę azotanów i am oniaku n a świeżo zm eliorow anym torfow isk u „B iel” prow adzono jednocześnie ścisłe ob serw acje n ad zm ia n am i flo ry sty czn y m i oraz w pływ em ró żnych środków naw ozow ych na te zm iany.
Począw szy od 1960 r. w pierw szy m i d ru g im pokosie oznaczono zie loną m asę i p lo n siana. Po skoszeniu i zw ażeniu zieloną m asę ro ztrzą sa no na całej p o w ierzchni skoszonego p o letk a i suszono. Po w ysuszeniu i ponow nym zw ażeniu siano z p o letek dośw iadczalnych usuw ano i w te dy dopiero koszono p asy ochronne. Z arów no w ażenia zielonej m asy, ja k i siana dokonyw ano na w adze bezm ianow ej iz dokładnością do 100 g. T erm in sp rzętu I i II pokosu p o d aje tab . 1.
Torfow isko „B iel” do 1959 r. było to rfo w isk iem dzikim , zabagnio- nym , n a k tó ry m przez w iększą część o kresu w egetacyjnego u trz y m y w a ła się woda. Nie pozw alało to na n o rm aln e użytk ow anie torfow iska, a po ra s ta ją c a je roślinność skład ała się w p rzew ażającej m ierze z m chów b ru n a tn y c h , tu rz y c i w ełn ian ek (tab. 2). Z tra w jed y m e k ostrzew a
czer-N aw ożenie a skład floiystyczny i plonowanie łąki 475
T a b e l a 1
Terminy koszenia z ie lo n e j masy i sp rzętu siana I i I I pokosu Grass cu tin g and hay h arvestin g dates ( f i r s t and second cut)
Pokos Cut
Przedm iot s p rz ę tu
S u b ject o f mowing 1959 i 960 I 96I I 962 1963
I z ie lo n a masa - g ra s s 15. VI 23. VI 13. VI 18. VI 1 7 .VI
sia n o - hay - 26. VI 2 0 .VI 2 0 .VI 24. VI
II z ie lo n a masa - g ra s s 3.IX 2 6 .VIII 2 8 .VIII 29. VIII 2 1 .VIII
sia n o - hay - 2 9 .VIII 3 1 .VIII 3.IX 2 5 .VIII
T a b e l a 2
Skład botaniczno-wagowy siana I pokosu w 1959 r.w % B otanical com position o f hay f i r s t cut 1959 in weight % Nawożenie
^""■■^^Treatment Nazwa g a t . ^ ^ ^ ^ ^ r o ś lin y - P la n t ^ ^ ^ ^ ^
0 К KP KPN KPCa KPZn KPMn KPCu KPB KPMo KPCo Obornik
Manu re Festuca rubra 8 ,6 10,0 10,6 9 ,8 12,3 8 ,3 13,9 13,2 11,2 14,3 13,4 6,3 A grostis alba 1 ,5 1 ,5 1 ,2 0 ,9 0 ,9 0 ,8 1 ,1 0 ,9 0 ,9 1 ,6 0 ,9 1 ,3 Calamagrostis canescens 1 ,1 1 ,7 0 ,8 1,3 1 ,6 1 ,9 1 ,9 1,5 1 ,6 1 ,7 1 ,8 1 ,2 Phragmites communis 0,3 0 ,3 - 0 ,1 - 1 ,1 0 ,4 0 ,0 _ 0 ,6 Eriophorum angustifolium 5 ,4 2 ,9 3 ,6 1 ,6 6 ,0 9,3 5 ,4 2 ,0 3 ,5 1 ,8 1 ,4 4 ,8 Carex sp. 1 7,6 20,8 21,5 16,5 17,4 17,7 13,3 16,2 22,6 15,9 15,0 29,3 Caltha p a lu s tr is 0 ,1 1 ,0 0 ,3 0 ,6 0 ,4 0,3 0 ,3 0 ,2 0,3 0 ,0 0 ,2 0 ,3
Galium palu stre 0 ,2 0 ,4 0 ,5 0 ,2 0 ,8 0 ,4 0 ,5 0 ,1 0 ,4 0 ,4 0 ,4 0 ,5
S te lla r ia graminea 0 ,1 - 0 ,0 0 ,1 0 ,3 0 ,0 0 ,0 0 ,0 _ J 0 ,0 0 ,0
Ijthrum s a lic a r ia 0 ,0 - 0 ,0 0 ,1 0 ,0 - 0 ,0 0 ,0 _
0 ,0 0 ,0
Cardamine p ra ten sis 0 ,1 - 0 ,0 0 ,0 0 ,2 0 ,0 - 0 ,1 0 ,0
0 ,0 0 ,0
Epilobium p alu stre 0 ,0 - 0 ,0 0 ,0 0 ,1 - _ _ 0 ,1 0 ,0
Equisetum p alu stre 0 ,2 0 ,2 0,5 0 ,2 0 ,1 0 ,2 0 ,9 0 ,2 0 ,2 0 ,3 0 ,5 0 ,2
Equisetum lim os um 0 ,0 - 0 ,0 0 ,0 0 ,1 - 0 ,1 0 ,0 0 ,2
0 ,1 0 ,2 0 ,0
Bryales sp. 64,8 61,2 6 1 ,0 68,6 5 9 ,8 60,0 62,2 65,6 5 9,1 63,8 65,6 5 6 ,1
Razem - Total
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w ona F estuca ru bra, m ietlica b iaław a A grostis alba i trz c in n ik lan ceto w a ty C alam agrostis canescens stan o w iły nieznaczny odsetek w analizie w agow ej. W śród ro ślin w y stęp u jący ch na b ad any m torfow isku, a nie w ykazanych w analizie b otaniczno-w agow ej, należy w ym ienić C om arum
polu stre i M enyanthes, a w śród tu rzy c C arex fusca, C arex panicea i Ca- r e x vulpina.
W 1959 r. po p rzep ro w ad zen iu m elio racji nastąpiło dość szybko od w odnienie torfow iska. Ju ż 30 m aja poziom w ody guntow ej obniżył się
do 40 cm osiągając sw oje m in im u m w p ierw szej dekadzie w rześnia. Procesow i szybkiego odw odnienia to rfo w isk a w 1959 r. s p rz y ja ł w y ją t kowo k o rzy stn y p rzeb ieg pogody. Stosunkow o niew ielka ilość opadów w k w ie tn iu i m aju oraz w ysokie śred n ie dobow e te m p e ra tu ry spraw iły, że ju ż 15 czerw ca p rz y słonecznej pogodzie m ożna było p rzy stą p ić do sp rz ę tu I, w 3 w rześnia do zbioru II pokosu. Ś re d n i plon zielonej m asy z obu pokosów w ynosił 114,9 q/ha, p rz y wa'haniach od 86,8 do 148,4 q/ha. Stosun ek m asy I pokosu do II w ynosił średnio ja k 4 : 1 na korzyść I po kosu.
S przątnięcie I i II pokosu w 1959 r. m iało c h a ra k te r p o rząd kujący. Szczególnie sprzęt I pokosu b y ł w ażnym zabiegiem pielęg n acy jn y m , gdyż p ierw o tn a roślinność, nie w ykoszona po odw odnieniu torfow iska, u tw o rzy ła dość g ru b ą i p u sz y stą w a rstw ę (15— 20 cm), sk ład ającą się głów nie z m chów i ro ślin tu rzy co w aty ch . W arstw a ta została dokładnie w ykoszona, a n astęp n ie w y g rab io na i jako siano ściółkow e u su n ięta z łąki.
N a ta k przy g o to w an ą łąkę jesienią 1959 r. w yw ieziono obornik i w ap no, a od w io sn y 1960 r. corocznie stosow ano naw ozy w g sch em atu po danego w p ra c y po przedniej [24]. A nalizy botaniczno-w agow e sia n a w y konyw ano d la pierw szego pokosu z każdego p o letk a osobno, a w tab elach podano śred n ie z 5 pow tórzeń.
WYNIKI BADAŃ
Zastosow ane podstaw ow e naw ożenie K P w ilości w y n ik ającej z po trz e b naw ozow ych gleb, w y w arło silny w p ływ już w pierw szy m ro k u u żytk o w an ia łąki. Ilość g atun k ów ro ślin w analizie botaniczno-w agow ej zw iększyła się z 15 do 22, a plon zielonej m asy podniósł się znacznie. P rzed staw io n o to w tab. 3. J a k z niej w yn ik a, isto tn y w p ływ na plono w anie łąk i w pierw szym ro k u u ży tk ow ania m iało naw ożenie potasow e, azotow e, m olibdenow e i obornik. W pozostałych ko m binacjach działanie m ikron a wozów nie zostało udow odnione staty sty czn ie, chociaż w kom bi nacji z cynkiem w okresie II pokosu zaznaczyła się pow ażna ted e n c ja zniżkow a. B ardzo silna re a k c ja na naw ożenie potasow e w y n ikła z ubós tw a gleby w te n składnik. N ato m iast uzasadn ienia w ysokiej re a k c ji na naw ożenie azotow e n ależy szukać w zb y t spóźnionej i zim nej w iośnie (średnia dobow a te m p e ra tu ra d la k w ie tn ia 1960 r. w ynosiła bow iem za ledw ie + 6,4 °C i b y ła najniższa spośród la t 1959— 1963).
Mimo to w glebie łąki stw ierdzono w iosną znaczne ilości azotanów i am oniaku (praw dopodobnie nagrom adzonego z okresu la ta i jesieni 1959 r.). Ilości te je d n a k okazały się niew y starczające, aby p okryć po trz e b y b u jn ie rozw ijającej się roślinności.
N aw ożenie a skład florystyczny i plonowanie łąki 477
T a b e l a 3
Plon z ie lo n e j masy I i II pokosu I960 r . w q/ha Green grass y i e l d from f i r s t and second cut i 960 q/ha
Kombinacja nawozowa F e r t i l i z e r treatment I pokos cut II pokos cut I + II razem t o t a l Plon względny R ela tiv e crop percen tage Różnica w stosunku do PK w q/ha D ifferen ce in respekt to PK <i/ha 0 1 8,2 2 6 ,0 4 4 ,2 100 - 5 9 ,2 К 4 2 ,6 5 3 ,2 95,8 216 - 7 ,6 KP 4 9 ,0 5 4 ,4 103,4 234 _ KPN 124,8 63,8 188,6 426 + 8 5,2 KPCa 4 4 ,0 5 5 ,8 99,8 228 - 3 ,6 KPZn 4 6 ,2 67,4 113,6 257 + 1 0 ,2 KHin 4 7 ,0 6 3,0 110,0 249 + 6 ,6 KPCu 4 7 ,0 5 8 ,2 105,2 238 ♦ 1 ,8 KPB 4 2 ,6 6 2,6 105,2 238 + 1 ,8 к т о 4 9 ,6 73,4 122,4 277 + 19,0
л Obornik - Farmyard manure 6 1 ,0 74,2 135,2 305 . + 31,8 P rzęd zią ł u fn o ści przy P-5% i FG-44
Conf<interv. w ith P-5% and FG-44 4 ,7 1 1 ,1 1 0,8 -
-Uwaga; Na kombinacji KPCo w roku i 960 wysiano tylko fo sfo r i p otas, a kobalt zastosowano do* p iero wiosną 1961 r . Dlatego plonów z tych p o letek nie podajem y/
In treatment w ith KPCo only phosphorus and potassium was given in i 960, w hile cobalt was applied la t e r (in spring 1961), fo r which, reason no crop fig u r e s are noted here.
Rys. 1. Odrastanie turzyc po w ypaleniu w iosną I960 r. w ierzchnicy (wierzchniej warstw y) zmeliorowanego torfo
w iska „Biel” w pow. Otwock
R egrowth of sedges after burning in spring 1960 of the up per layer of the am eliorated peatland „Biel” (district
Otwock)
Z roślinn o ści tra w ia s te j n a jin te n sy w n ie j na poletkach ro zw ijała się kostrzew a czerw ona F estuca rubra, m ietlica biała A grostis alba i trz c in - nik lan c e to w a ty C alam agrostic canescens. M ech n ato m iast, poza p o let
kam i k o n tro ln y m i, zanikł p raw ie całkow icie. Z nikły tak że tu rzy ce oraz w ełnian ka w ąskolistna E riophorum a n gu stifoliu m , k tó ra ani w analizie botaniczno-w agow ej, ani też na łące nie b yła widoczna. Z roślin d w u liściennych p o jaw iły się k arm n ik k olan k o w aty Sagina nodosa, p rzy tu lia błotna G alium p a lu stre , m niszek lek arsk i T araxaum officinale, ostrożeń b ło tn y C irisum palustre, oraz rd est P o lyg o n u m lap ath ifoliu m , a z roślin tra w ia sty c h — w iechlina zw yczajna Poa trivialis, w iechlina łąkow a Poa
pratensis i ty m o tk a P h le u m pratense. Poza ty m na po letkach naw ożonych
obornikiem m asow o w y stąp iły koniczyny, lu cern a n erk o w ata, kom nica bło tn a i groszek łąkow y.
Rys. 2. Na poletkach bez nawożenia degradacja roślin i torfu zaczęła się już wiosną 1960 r.
On the unfertilized plots degradation of plants and peat began already in spring 1960
Roślin ty ch nie stw ierdzono oczywiście w analizie botaniczno-w ago w ej I pokosu, gdyż zn alazły się poniżej poziom u koszenia. D opiero w II pokosie w p ełn i się ro zw in ęły i b y ły w idoczne n aw et z daleka (rys. 3). N atom iast na poletkach k o n tro ln y c h ju ż w pierw szym pokosie nastąp iła silna d e g ra d a c ja ro ślin (rys. 2), skład b otan iczny zubożał, a ro śliny w okresie drugiego pokosu zupełnie z b ru n a tn ia ły , m ech zginął p raw ie zu pełnie.
D eg rad acja roślin, a częściowo i to rfu , jeszcze silniej w y stąp iła w 1961 r. Ju ż w okresie I pokosu na p o letk ach k o n tro ln y ch (rys. 5) roz począł się zu pełn y zan ik roślinności, ta k że w okresie II pokosu p o w ie rz chnia obnażonego zupełnie z roślinności to rfu dochodziła do 50%.
Naw ożenie a skład florystyczny i plonowanie łąki
Rys. 3. Na łące nawożonej obornikiem już w drugim pokosie I960 r. rozw inęły się rośliny m otylkow e, tworząc zwarte
poszycie runi łąkow ej
On the manured m eadow the papilionaceae w ere present already in the second cut 1960 form ing a continous vegeta
tive cover
Rys. 4. Na łąkach intensyw nie nawożonych nawozam i m in e ralnym i (NPK) w przewadze w ystępow ała kostrzewa czer wona (Festuca ru bra L. i trzcinnik lancetow aty C alam agros-
tis canescens L.)
On m eadows w ith in tensive m ineral treatm ent (NPK) pro dominated the red fescue F estuca ru bra L. and the reed
grass C alam agrostis canescens
chw astów . Pom im o tego w śród w y stęp u jący ch ro ślin dom inow ała jed n a k ko strzew a czerw ona Festuca rubra. Je d y n y w y ją te k stan o w iły po letk a naw ożone obornikiem , gdzie u dział k o strzew y czerw onej w ynosił 47,9% , a więc w zrósł ty lk o około 16%. N a p o letkach ty ch in ten sy w n ie ro zw ijały się ro ślin y m otylkow e. A naliza botaniczno-w agow a w ykazała ich 26,6%. W rzeczyw istości jed n a k w sam ym p o k ry ciu było ro ślin m otylkow ych znacznie w ięcej. N ie oznaczono ich, poniew aż w czasie suszenia pró b ek
Rys. 5. Stan łąki w czerwcu 1961 r. na poletkach bez na wożenia
State on m eadow in June 1961 on unfertilized plots
oraz w czasie w yk o nyw ania analiz część tych ro ślin po p ro stu się w y k ru szyła. T rzeba też uw zględnić, że w 1961 r. w iosna była bardzo w czesna, w sk u tek czego w egetacja ru szy ła wcześnie. 6 k w ietn ia knieć b łotn a Cal-
tha p lu stris m iała ju ż p ą k i kw iatow e, a ro ślin y m oty lko w e zaczęły w śród
rozrzuconego ob ornika w yraźn ie się zielenić. Jed n ak że m iędzy 8— 10 k w ie tn ia nagle obniżyła się te m p e ra tu ra . P e w n a ilość k w iató w i p ąkó w k nieci zm arzła, a części nadziem ne ro ślin m o tylko w ych w sk u te k p rz y g ru n to - w ych przym rożk ów u leg ły zniszczeniu. R ośliny te m u siały w ypuścić no w e pędy, k tó re ro zw in ęły się iz opóźnieniem , a m asa ich się zm niejszyła. P om im o tego zakłócenia w rozw o ju ro ślin m otylkow ych plon zielonej m asy pierw szego pokosu na o b o rn ik u b y ł bardzo d u ży i znacznie już przew yższał p lon z k o m b in acji K P N (tab. 4).
J e s t rzeczą c h a ra k te ry sty c z n ą , że sto su n e k plonu I do II pokosu je dynie n a oborniku w 1961 r. b y ł jak 1 : 1, na in n y ch k om bin acjach n a w ozow ych b y ł m niejszy. N a p o letk ach k o n tro ln y c h p lo n obniżył się o dalsze 39% na K P N w zrósł o około 8% (przy bardzo silnej re a k c ji na
N aw ożenie a skład florystyczny i plonowanie łąki 481
T a b e l a 4
Plon z ie lo n e j masy I i I I pokosu 1961 r . w q/ha Green g ra ss y i e l d from f i r s t and second cut I 96I q/ha
Wariant nawozowy Treatment I pokos cut I I pokos cut I i II razem t o t a l Plon względny R e la tiv e crop percentage Różnica w stosunku do KP D ifference f t Ï Ï V Ü 0 10 ,8 16,6 27И 100 - 9 3,8 К 60,4 5 7 ,8 i i s , 2 431 - 3 ,0 KP 6 1,8 5 9 ,4 121,'2 442 -KPN 141,4 6 1,8 2 03,2 741 + 8 2 ,0 KPCa 75,2 6 1 ,2 156,4 497 + 1 5 ,2 KPZn 68,4 6 3 ,0 131,4 479 + 1 0 ,2 Ш п 63,0 61,2 125,0 456 + 3 ,8 KPCu 61,4 60,2 121,6 443 + 0 ,4 KPB 65,4 6 0,2 125,6 458 + 4 ,4 m o 68,8 61,8 130,6 476 + 9 ,4 KPCo 70,6 5 9 ,2 129,8 473 + 8 ,6
Obornik - Farmyard manure 152,0 152,4 30 4 ,4 1110 + 183,2
P rzed ział u fn ości przy P-5% i FG-44
C o n f.in terv . with P-5% and FG-44 12,2 11,6 21,7 -
-naw ożenie azotow e w pierw szym pokosie), a na oborniku plo n w zrósł o ponad 225% w sto su n k u do p lo nu z 1960 r.
T en o grom ny p lo n należy chyba przy pisać du żej sile naw ozow ej obor nika i w prow adzen iu w raz z nim na łąk ę n asion roślin m otylkow ych [23]. Na pozostałych kom binacjach z a re je stro w an a zw yżka plonów zielonej m asy nie została udow odniona istatystycznie. M ożna je d n a k było zau w ażyć p ew n e ten d en cje, a m ianow icie: w I pokosie na poletk ach kom bi n a c ji K PC a zaznaczyła się w y raźn ie zw yżka w sto su n k u do K P . W kom b in ac ji K P C u nie stw ierdzono p raw ie żadnej zw yżki w p o ró w n an iu do K P. N a poletk ach naw ożonych cynkiem uzyskano id en ty czn ą zw yżkę ja k i w 1960 r., nato m iast na m olibdenie n a stą p ił znaczny sp adek w po ró w n a n iu ze zw yżką z 1960 r. w p o ró w n an iu do K P.
N astęp n y ro k (1962) b y ł w zasadzie ro k iem klęskow ym d la łąk. Z im na w iosna oraz n a d m ie rn a ilość opadów w m a ju i czerw cu spow odow ały, że w iele u ży tk ó w zielonych w k r a ju było przez d łuższy okres czasu z alan e wodą. N a pow ierzch ni to rfo w isk a „B iel” u trz y m y w a ła się w oda od 8 m a ja do 6 czerw ca, a więc około 28 dni. W płynęło to u jem n ie n a plon pierw szego pokosu. R ów nocześnie nastąp iło w y raźn e zaham ow anie p ro cesu m u rszenia to rfu na p o letk ach k o n tro ln ych. W ystąpiło rów nież z ja wisko c h a ra k te ry sty c z n e d la procesu błotnego: p o jaw iły się m ch y w eł- nianki, a n a w e t b o b rek tró jlistn y . P lo n zielonej m asy w 1962 r. podany
jest w tab. 5. J a k z niej w ynika, re a k c ja na naw ożenie w I pokosie b yła niew ielka. Poza ty m część now ych gatu n k ó w roślin, k tó re w kroczyły na torfow isko po jego odw odnieniu w 1959 r., została przez wodę zniszczo na. Szczególnie pod ty m w zględem u cierp iały po letk a naw ożone o b o rn i kiem . Na p oletk ach ty ch w końcu m a ja w idać było żółknącą koniczynę czerw oną i białoróżow ą. M niej u cierp iała koniczyna biała, a p raw ię zu p ełnie nie została uszkodzona kom onica błotna. Ta o statn ia w okresie T a b e l a 5
Plon z ie lo n e j masy I i II pokosu 1962 r . w q/ha Green grass y ie ld from f i r s t and second cut 1362 q/ha
Ïïarient nawożony Treatment I pokos cut II pokos cut I i II razem t o t a l Plon względny R ela tiv e crop percentage Różnica w stosunku do KP D ifferen ce in resp ect to KP q/ha 0 8 ,0 3 6,2 44 ,2 100 65,4 К 54 ,2 52,4 106,6 241 _ 3 ,0 KP 56,4 53 ,2 109,6 248 KPN* 73,6 106,4 180,0 407 + 70,4 KPCa 77,2 61,2 138,4 313 + 28,8 KPZn 64,0 51,4 115,4 261 + 5 ,8 KPUn 57,8 52,0 109,8 248 + 0 ,2 KPCu 64,2 4 2 ,0 106,2 240 _ 3 ,4 KPB 63,2 53,2 116,4 263 + 6,8 Effio 6 l,4 49,8 111,2 252 + 1 ,6 KPCo 64,2 52,8 117,0 264 + 7,4
Obornik - Farmyard manure 135,2 192,2 327,4 740
+ 217,8 p rzed ział u fn ości przy p- ęj% i FG-44
C cn f.in terv . with P-5% and FG-44 15,9 13,5 21,7 -
-* V/ rcku I960 azot wysiano w dwóch dawkach: 6 3 ,2 kg wiosną i 63,2 kg na ha po pierwszym pokosie
In i 960 N was sown in two p ortions: 6 3,2 kg in spring and 63,2 kg/ha a fte r I cut
II pokosu bardzo in ten sy w n ie się rozw in ęła d ając rek o rd o w y p lo n zie lonej m asy z h e k ta ra . T rzeba podkreślić, że zastosow ane po p ierw szy m pokosie naw ożenie azotow e dało znacznie w iększą zw yżkę plonu niż w io sną. W sum ie jed n ak, m im o nie sp rz y ja ją c y ch w a ru n k ó w w stosunku do
1961 r., plon zielonej m asy na o b o rn ik u b y ł w yższy o 23 q, a na kom b in acji K P N niższy o ponad 23q, chociaż łączna daw ka azotu w 1962 r. w ynosiła aż 126 kg N /ha.
W 1962 r. u jaw n iła się w y raźn a i udow odniona staty sty czn ie re a k c ja na w apń. Na p rzy k ła d p lo n 'zielonej m asy na tej kom b inacji w I pokosie przew yższał p lon p o letek z K PN . Z w yżka zielonej m asy w kom b inacji K P C a w ynosiła z obu pokosów p raw ie 29 q/ha, co oczywiście m a ju ż pew ne znaczenie gospodarcze. Rów nocześnie odnotow ano nieznaczny sp a dek plonów na k o m b in acji K P C u i stop niow y zanik re k a c ji na pozostałe m ik ro n a wozy. W k o m b in acji k o n tro ln e j, choć w I pokosie roślinność sil
N aw ożenie a skład florystyezny i plonowanie łąki 483
nie u cierp iała (rys. 6), w II pokosie n astąp ił rap to w n y jej rozw ój i w r e zultacie su m ary czn y p lon obu pokosów był znacznie w yższy w stosunku do 1961 г., a rów nie du ży ja k w 1960 r. Ta znaczna zw yżka plonów zie
lonej m asy w II pokosie b y ła w yn ik iem użyźnienia gleby w y lew am i w ody w okresie m a ja i czerw ca. W oda nie tylko użyźniała poletka, ale p rzyn io sła też nasiona m ietlicy płożącej i w ielu inn y ch chw astów . Toteż na p o letk ach k o n tro ln y ch w okresie drugiego pokosu rozw inęły się: len
Rys. 6. Czerwiec 1962 r. Na poletkach bez nawożenia nastą piła prawie zupełna degradacja roślinności i torfu In Juni 1962 the unfertilized plots showed alm ost complete
degradation of vegetation and peat
przeczyszczający L in u m catharticum , p rzy tu lic a b ło tn a G alium palustre, skrzyp b ło tn y E q u isetu m palustre, k a rm n ik ko lan k o w y Sagina nodosa, rzeżucha łąkow a Cardam ine p ra te n sis, m chy i inne.
Jed n ak że w d ru g im pokosie, k ied y poziom w ody się nieznacznie ob niżył, m chy ponow nie p rzep ad ły , a na ich m iejsce niepodzielnie zapano wała w ierzbow ica b ło tn a E pilo b iu m palustre i m ietlica płożąca A grostis
stolonifera. Te dw a g a tu n k i stan o w iły około 95% składu botanicznego
siana II pokosu po letek k o n tro ln y c h (w ierzbow nica 65% , m ietlica 30%). Na p o letk ach naw ożonych o bornikiem jesienią 1961 r. sy tu a c ja w y glądała inaczej. Po okresow ym zaham ow aniu w zrostu i częściow ym w y m oknięciu koniczyn w I pokosie, w okresie II pokosu ro ślin y m o ty lk o we bardzo silnie się ro zw in ęły stanow iąc p o nad 50% sk ład u botanicznego siana. K oniczyna błotna, nie h am o w an a . przez inne roślin y, zaczęła się silnie ro zp rzestrzen iać z ajm u jąc nie ty lk o p o letk a obornikow e, ale w k ra czając znacznie na p o letk a sąsiadujące. Toteż w analizie b
otaniczno-T a b e l a 6
Skład botaniczno-wagowy siana I pokosu w roku 1962 B otanical com position of hay from f i r s t cut 1962 in weight % Gatunek
Treatment 0 к KP KPN KPCa KPZn m n KPCu KPB Kflio KPCo
Obor-nik Manure Feetuca rubra 14,5 22,1' 3 8 ,2 2 7,6 5 1 ,1 26,9 20,0 2 8,6 4 5 ,3 3 4 ,1 3 6 ,0 25,8 A grostis alba 10,7 0 ,1 0 ,4 0 ,4 0 ,2 0 ,1 0 ,1 0 ,0 0 ,2 0 ,2 0 ,1 0 ,2 Poa p r a te n sis 1 ,2 0 ,2 0 ,7 10,2 0 ,5 0,5 0 ,1 0 ,1 0 ,3 1 ,9 0 ,9 1 0,0 Phleum p retense - - 0 ,2 - _ - - _ _ _ Poa t r i y i a l i s - - - 0 ,9 - _ . 0 ,7 _ _ 1 ,2 _ Poa p a lu s tr is - - - 0 ,5 - - - _ _ -Festuca pratense - - - _ - 0 ,0 _ . _ 0 ,6 Anthoxanthum odoratum - - - • - - 0 ,1 . - _ _ _ _ Bromus m o llis - - - _ _ _ 0 ,1 _ _ _ _ _ Holcus lanatus - _ . 0 ,0 0 ,0 _ 0 ,1 _ _ _ _ Phragmites communis 3 ,6 0 ,1 0 ,1 0 ,2 - 0 ,4 0 ,2 0 ,2 0 ,9 0 ,2 _ Calamagrostis canescens 5 ,5 3 9 ,2 3 3 ,0 3 3 ,0 15,5 32,5 4 3 ,6 42,3 2 8,0 3 1,8 3 0,6 21,0 Eriophorum angustifolium 2,3 4 ,8 6 ,7 1 ,3 5 ,9 3 ,2 3 ,4 3 ,8 3 ,6 4 ,3 6 ,6 1 ,2 Carex sp. 0,3 1 ,8 0 ,9 1 ,2 1 ,7 0 ,7 1 ,1 0 ,7 1 ,1 1 ,8 1 ,2 0 ,5 Juncus conglomeratus - 0 ,1 - 0 ,2 _ - _ - _ _ _ 0,3 Trifolium pratense - - - _ . _ _ _ 1,7 Trifolium hyhridum - - - _ _ _ 0 ,2 T rifolium repens - - 0 ,0 0 ,0 0 ,3 0 ,0 0 ,0 - 0 ,0 0 ,0 _ 4 ,3 Lotus u lig in o su s - 0 ,4 0 ,0 - 0 ,0 0 ,3 0 ,9 0 ,1 0 ,0 0 ,0 0 ,0 1 9,1
Lotus corn icu latu s - - - 0 ,0 _ - _ - _ _
Caltha p a lu s tr is 6 ,1 4 ,8 2 ,9 5 ,2 3 ,2 3 ,7 6 ,1 4 ,2 3 ,2 2 ,8 2 ,6 5 ,9
Ranunculus repens 0 ,1 0 ,0 - 0 ,0 - 0 ,3 - 0 ,2 - - 0 ,7
Ranunculus acer - 0 ,9 0 ,1 0 ,2 - _ 0 ,2 _ _ 0 ,0
Ranunculus flamula _ - - _ 0 ,1 _ « _
Galium p alu stre 16,4 3 ,2 2 »3 1,3 2 ,8 1 ,7 1,5 0 ,6 0 ,9 1 ,0 0 ,6 0 ,4
Galium uliginosum 0 ,0 - - - - 0 ,0 - - 0 ,0 _ _ « Sagina nodosa 2 ,5 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 Taraxacum o f f ic in a le 0 ,1 0 ,2 0 ,2 0 ,9 0 ,4 2 ,7 0 ,3 1 ,2 0 ,5 _ 1 ,2 0 ,8 Cirsium riv u la re 7,3 7 ,5 5 ,4 8 ,0 6 ,7 19,0 7,4 9 ,1 7 ,0 8 ,2 9 ,2 2,3 S te lla r ia graminea - - - 0 ,0 0 ,0 0 ,0 M yosotis p a lu s tr is - - - _ - 0 ,2 0 ,0 0 ,2 Cerastium vulgatum - - 0 ,1 0 ,1 0 ,2 0,3 - 0 ,0 0 ,1 .0,0 0 ,1 0,4 Sonchus oleraceus 2 ,1 1 0,6 3 ,1 5 ,8 5 ,4 2 ,8 6 ,1 5 ,2 5 ,3 5 ,2 4 ,8 1 ,9
Cardamine p ra ten sis 5 ,3 2 ,0 2 ,6 1 ,2 1 ,7 1 ,2 2 ,5 ~"0,3 0 ,9 1 ,8 1 ,6 0 ,5
ly c h n is f lo s c u c u li 0 ,0 0 ,8 0 ,8 0 ,6 0 ,9 1 ,4 0 ,6 0 ,2 0 ,5 0 ,5 0 ,3 0 ,4 I^simachia nummularia 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 Rumex acetosa 0 ,2 0 ,4 0 ,6 0 ,2 - 0 ,4 1 ,8 0,4 0 ,1 2 ,3 _ 0 ,5 Rumex a c e t o s t e lla - - - 1 ,1 0 ,1 0 ,1 _ Rumex hydrolapaturn - - - 0 ,3 Linum catharticum 8 ,1 0 ,0 0 ,0 0 ,1 0 ,1 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 S a x ifra g a sp . 0 ,0 - - - .. - .. .. S a lix sp . - 0 ,0 0 ,0 0 ,1 0 ,2 0 ,1 0 ,3 0 ,0 0 ,2 0 ,5 0 ,4 _ C entaura ja c e a - 0 ,0 - - 0 ,4 - 0 ,0 . - _ 0 ,1 0 ,0 Plantago la n c e o la te - - 0 ,1 0 ,1 - - 0 ,0 _ _ 0 ,2
P lan tag o media - - 0 ,2 - - - - _ _
Leontodon au tu m n alis - - _ - « 0 ,0 _ _ _ I^ythrum s a l i c a r i a - - - 0 ,0 _ _ V eronica ep. - - - _ « _ 0 ,0 Comarum p a lu s tr e - - - _ - - - « 0 ,0 Poligonum p e r s i c a r i a - - 0 ,0 0 ,0 - - - 0 ,1 _ U rtic a d io ic a _ - . .. _ « _ _ _ « 0 ,0 Equisetum p a lu s tr e 7 ,4 0 ,5 1 ,1 0 ,5 2 ,5 1 ,4 2 ,5 1 ,8 2 ,3 2 ,0 2 ,3 0 ,6 B ry ales sp. 6 ,3 0 ,3 0 ,3 0 ,2 0 ,3 0 ,3 0 ,2 0 ,0 0 ,2 0 ,6 0 ,0 0 ,0 Razem - t o t a l 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 i o o ,o 100,0 100,0
N aw ożenie a skład florystyczny i plonow anie łąki 485
-w agow ej ro ślin y m oty lko w e z n a jd u ją się p raw ie w e w szystkich k om b i nacjach , poza p o letk a m i k o m b in acji k o n tro ln e j (tab. 7).
W re z u lta c ie okazało się, że w 1962 r. n a w e t p rz y ta k nie s p rz y ja ją cym p rzeb ieg u pogody, m ożna było uzyskać w ysokie i jakościow o d o b re p lo n y siana. W śród w szystkich k o m b in acji naw ozow ych jed y n ie o bo rn ik skutecznie p rzeciw d ziałał u jem n y m sk utk o m w tórnego zabagnienia łąk i to rfow ej. Siła naw ozow a p o lete k obornikow ych o raz ich zad arn ien ie było
T a b e l a 7
Skład botaniczno-wagowy sia n a II pokosu 1962 roku B otanical com position o f bay from second cut 1962 in weight %
Grupa r o ś l i n
P la n t group 0 К KP KPN KPCa KPZn KRin KPCu KPB КШо KPCo Obor n ik Manure Trany G rasses 24,7 60,3 53,2 67,0 53,8 5 1 ,0 61,7 64,4 68,1 72,1 56,0 39,6 Turzyce i s i t y Sedges and ru sh e s 4,8 13,0 21,7 6,9 17,0 11,3 7,7 15,3 8 ,2 9,3 20,7 0,5 Motylkowe P a p ilio n a c e a e - 1,8 0,3 1 ,6 4,9 •0,3 2 ,6 5,0 0 ,0 0 ,6 0 ,8 54,0 Chwasty Weeds 69,9 23,2 23,2 23,8 2 1 ,1 35,8 24,0 13,6 21,4 14,9 20,3 5,6 Skrzypy H o r s e ta ils 0 ,6 1,7 1 ,6 0,7 3,2 1 ,6 4,0 1,7 2,3 3,1 2 ,2 0,3 Bazem - T o ta l 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
ta k w ielkie, że p lo n ich nie ty lk o nie obniżył się w sto sunku do 1961 r., ale go jeszcze znacznie przekroczył. Liczne chw asty, k tó re ta k szybko ro zp rz e strze n iły się na p o letk ach in n y ch k om b inacji naw ozow ych (łącz
nie z K PN ) w I i II pokosie 1962 r., na ob o rniku stan o w iły zaledw ie 5,6*Vo skład u botanicznego siana, a tylko w II pokosie razem z tu rzy cam i i sk rzy p am i w ynosiły około 10°/o m n ie j niż w I pokosie.
M ówiąc o in w azji chw astów w 1962 r. n ależy zaznaczyć, że przyniosła je głów nie w oda z sąsiad ujących łą k chłopskich, k tó re nie b y ły pielęgno w ane. Je d y n ą ich p ielęg n acją, stosow aną przez rolników , było spalenie suchych ro ślin w iosną 1960 r. Z chw ilą ru szen ia w e g e tac ji w m aju część chw astów je d n a k odbiła z k orzen i i rozłogów opanow ując w olne p rz e strzen ie źle zad arn iony ch łąk (rys. 1). R ozprzestrzen ianiu się chw astów n a te re n łąk i d ośw iadczalnej sp rzyjało także zb ieranie z ty ch łąk ty lk o jednego pokosu. Jeszcze w 1960 r. ro ln icy kosili sw oje łąk i p rzew ażnie na p oczątku lipca, a w ielu z nich n a w e t w początkach sierpnia.
sunkow o późno. Jeszcze 24 k w ie tn ia gleba b yła zam arzn ięta, a laską E gnera na p o letk ach k o n tro ln y ch m ożna było pobrać pró b k i ty lko do 10 cm głębokości. W praw dzie w d n iu ty m na łące k w itła knieć błotna, ale tra w y dopiero zaczęły w ypuszczać pierw sze liście. M imo jed n a k tego opóźnienia w następ n y ch dniach, w sk u te k w ysokiej śred n iej dobow ej te m p e ra tu ry p o w ie trz a w m a ju ( + 16 °C), ro ślin y jednoliścienne bardzo szybko się ro zw ijały. N ajszybciej rozw inęła się w ełn iank a w ąsk o listn a
E riophorum ang. W połow ie m aja udział jej w ru n i łąkow ej był ta k d u
ży, że zw róciła u w ag ę na siebie w szystkich zw iedzających dośw iadczenie. N ajsilniej w y stąp iła na p a rc e la c h w kom binacjach K P C u (16,4%), K PM o (12,5%) i K P Z n (12,5%), n a jsła b ie j zaś n a po letkach k o n tro ln y ch (4,1%) i kom b in acjach K P N (5,2%) i K P C a (6,7%). Tylko na p a rc e la c h naw ożo
nych obornikiem jesienią 1961 r. w ełn ian k a w y stąp iła sporadycznie, sta now iąc zaledw ie 0,5% Składu wagow ego siana. W okresie k w itn ie n ia w ełn ian k i całe dośw iadczenie w y g lądało jak szachow nica z b iały m i i zie
lonym i p ro sto k ątam i. P oniew aż zjaw isko to w ystąpiło we w szystkich p ow tórzeniach, należy uznać je za nieprzypadkow e.
N a m argin esie n ależy zauw ażyć, że w 1959 r. w ełn iank a w ąskolistna w ystępow ała dość licznie i średnio stanow iła około 4% składu botanicz nego ówczesnego ,,sia n a ” (ściółki), tab. 2. W 1960 r. analiza botaniczna siana w ogóle jej nie w ykazała. Nie w y d ała ona pędów kw iatostano w ych , korzenie jej jed n a k b y ły n ajzu p ełn iej żyw otne. W 1961 r. w ełn iank a pokazała się tylko gdzieniegdzie i w n astęp n y m ro k u rów nież tylk o n ie licznie; dopiero w iosną 1963 r. w y stąp iła m asowo.
M niej liczne w y stąpienie w e łn ia n k i na k o m b in acji K P N i K P C a oraz zu pełn y jej zanik na p arcelach z obornikiem wiąże się ściśle z dużym z ad arn ien iem oraz k o n k u ren c ją tra w , m o tylkow ych i n iek tó ry ch chw as tó w w latach poprzednich, jak rów nież w okresie w iosny 1963 r. N ato m iast u jem n y w pływ naw ożenia m iedziow ego na tra w y przy czy n ił się pośrednio do n ajliczniejszego jej w y stąp ien ia na p o letk ach z k o m b in acją K PC u.
W 1963 r. na uw agę zasłu g u je m asow e w ystąpienie ostów i firle tk i poszarpanej na p o letk ach k o m bin acji K PC a. W raz ze skrzyp em błotnym , m leczem zw yczajnym , kniecią b ło tn ą i roślinam i turzycow ym i stan o w iły one 32% sk ładu botanicznego siana. S tąd w niosek, że naw ożenie w ap niow e w w aru n k ach torfo w isk a „B iel” niew iele popraw iło skład g a tu n kow y siana, o czym w spom ina F i l i p e k [10].
Z tra w n ajliczniejszy udział w składzie botanicznym siana I pokosu m iała k o strzew a czerw ona F estuca ru b ra . Po klęskow ym dla niej ro k u 1962 w n astęp n y m ro ślin a ta doskonale się rozw inęła, stanow iąc od 45 do 62% składu botanicznego siana.
N aw ożenie a skład florystyczny i plonowanie łąki 487
T a b e l a 8
Następcze d z ia ła n ie nawożenia m ineralnego i organicznego na torfow isku r?BielMw I 963 roku (Plon z ie lo n e j masy w q7ha)
A f te r e ffe c ts o f m ineral and organic f e r t i l i z a t i o n on the peatland f,B ie ltf in Д.96З TGrass y ie ld s q/ha) Wariant nawozowy Treatment I pokos cut II pokos cut I i II razem t o t a l Plon względny R ela tiv e crop percentage Różnica w stosunku do KP D ifferen ce in resp ect to KP q/ha 0 4 6 ,2 3 0 ,2 76,4 100 - 9 1 ,6 X 91,8 8 2 ,0 173,8 227 + 5 ,8 KP 8 7 ,4 8 0 ,6 168,0 219 _ KPN 9 8 ,8 77,4 176,2 230 + 8 ,2 KPGö 108,4 9 2 ,2 200,6 262 + 3 2 ,6 KPZn 9 5 ,0 100,2 195,2 255 + 2 7 ,2 m in 90,0 93,0 183,0 239 + 1 5 ,0 XPCu 74,8 78,4 153,2 200 - 1 4,8 KPB 8 5 ,0 79,6 164,6 215 - 3 ,4 КШо 8 8 ,2 8 3 ,0 171,2 224 + 3 ,2 КРСО- 9 2 ,0 8 4 ,2 17 6 ,2 230 + 8 ,2
Obornik - Farmyard manure 197,0 152,4 349,4 457 + 181,4
P rzed zia ł u fn ości przy P-5% i FG-44
C o n f.in terv . w ith P-5% and FG-44 12,7 19,9 35 ,9 -
-spośród w szystkich 4 la t i to zarów no w I, ja k i II pokosie (tab. 8). N a stępcze d ziałan ie' ob ornika było rów nież rekordow e, gdyż plo n zielonej m asy łącznie z obu pokosów w ynosił p o n ad 349 q/h a i to p rz y doskona łym składzie botanicznym . W praw dzie analiza botaniczno-w agow a nie w y kazała zb y t dużej ilości ro ślin m o tylkow ych (11% ), w rzeczyw istości było ich znacznie w ięcej (w czasie suszenia i tra n s p o rtu p ró b ek część liści ro ślin m oty lk ow y ch się w y k ru szy ła obniżając ty m sam ym ich p ro centow y udział w sianie).
N ależy p rz y ty m nadm ienić, że w 1963 r. oprócz g atu n k ó w gorszej w arto ści p a ste w n e j, ja k np. k o strzew a czerw ona, duży udział w plonie m iały tra w y d o b re i bardzo dobre, jak w iechlina b ło tn a Poa palustris —
6% , k o strzew a łąkow a F estuca pratensis — 3,3% , w iechlina łąkow a Poa
pratensis — 5,9% oraz w iechlina zw yczajna Poa trivialis — 5,8%. Zioła
i chw asty, stanow iące łącznie z tu rz y c am i i trzcin n ik iem zaledw ie 15,4%, nie m ogły w pły n ąć zbyt obniżająco na w artość pokarm ow ą.
R easu m u jąc n ależy stw ierdzić, że najw y ższy efek t p ro d u k c y jn y co do ilości ja k i jakości zielonej m asy osiągnięto na p oletkach naw ożonych obornikiem . P rz y ro s t zielonej m asy p rz y p a d a ją c y na 1 kg N PK , w n ie sionego w lata ch 1959— 1961 do gleby z obornikiem , w yniósł 120 kg, gdy tym czasem w kom b inacji K P ty lk o 71 kg. Dow odzi to, że na glebach torfow y ch zm eliorow anych, a nie zagospodarow anych przez p ełn ą u p ra wę, obornik m a n ad naw ożeniem m in e raln y m n iew ątp liw ą wyższość.
U zyskane w y n ik i w sk azu ją na ogrom ne m ożliw ości reg en ero w an ia obornikiem n a w e t bardzo p ry m ity w n e j łąk i na torfow isku, byle by ły na niej jako tako u reg u lo w ane sto sun k i w odne.
DYSKUSJA
W lite ra tu rz e w iele je s t p ra c n a te m a t w pływ u m ik ro elem en tó w na p lo n y ro ślin w w a ru n k a ch w azonow ych, a n a w e t i w polu. U stalono n a w e t znaczenie p rak ty c zn e dla ro ln ictw a n iek tó ry ch składników , na p rz y k ład boru, m iedzi oraz w m niejszy m zak resie m an g an u [21]. Znacznie m niej d an y ch m am y odnośnie w pły w u m ik ro e le m e n tó w na trw a łe u ży tk i zielone w w a ru n k ach n a tu ra ln y c h . N iew iele jest też danych o w pływ ie m ikronaw ozów n a p rzy ro st m asy zielonej. W edług b ad ań L i w s k i e g o [18, 19] ekonom iczną d aw ką m iedzi pod tak ie rośliny, ja k żyto, konopie, selery , b u ra k i p astew ne, k u k u ry d z a okazało się 30 kg siarczan u m iedzi na 1 ha. Z danych K a n n e n b e r g a [16, 17] w ynika, że słuszniejsze je st d aw anie na u ż y tk i zielone o dużym b ra k u m iedzi jednorazow o co n ajm n iej 10 kg czystej m iedzi (Cu) na h e k ta r, zaś o m ałym b ra k u — 7,5 kg. D aw ki takie pow in n y w ystarczy ć n a około 5 lat, gdyż — zdaniem tego a u to ra — nie u lega ona w y p łuk iw an iu. O s t r o w s k a j a [27] n a to m ia st uw aża, że zaw artość od 2,10"4 do 3,10"4% Cu w y starcza dla ro ślin ro snących na to rfo w isk u słabo k w aśn y m o m ałe j popielności, n a to m iast na torfow isku o odczynie o bo jętn y m i m ałej popielności ilość m iedzi m u si być w iększa, tj. od 6.10"4 do 7.10’4% .
B a c h u l i n [2] w sw oich dośw iadczeniach, prow adzonych na gle bach p ró ch n iczn o -torfow y ch z naw ożeniem m iedzią w ilości 25 kg Cu na h e k ta r, uzyskał 4 ra z y w ięcej nasion i znacznie w iększe p lo n y sian a w p oró w nan iu z k o m b in acjam i bez m iedzi. Podobne w yniki u zysk ał też na p lan ta cja c h k o strz e w y łąkow ej.
F a l k o w s k i [7] n ato m iast stosu jąc na łąkach to rfo w y ch w lata ch 1947— 1950 siarczan m iedzi w d aw k ach 20— 40 kg na h a o trzy m ał we w szystkich kom bin acjach z m iedzią p lo n su m ary czn y siana za 4 lata niższy w p o ró w n aniu z ko m b in acjam i bez m iedzi.
P odobnie w dośw iadczeniach N i e w i a d o m s k i e g o [26] siarczan m iedzi d an y w raz z solą potasow ą obniżył w ydajność trw a łe j łąki to rfow ej.
Na to rfow isku „ B i e l ” obniżki w p raw d zie nie udow odniono sta ty sty c z nie, ale u zy sk an y su m ary czn y p lo n zielonej m asy za 4 la ta w ko m bin acji K P C u był najn iższy ze w szystkich k o m b in acji naw ozow ych. Je śli chodzi o następcze działanie, to w 1963 r. plon z p o letek naw ożonych m iedzią b y ł n a w e t niższy o 19% w sto sun k u do P K , a o 27% w stosunku do K.
N aw ożenie a skład florystyczny i plonow anie łąki 489
i N i e w i a d o m s k i e g o [26] z d a n y m i to rfo w isk a „B iel” m ożna wnosić, że działanie m iedzi na to rfo w isk ach m oże być różne w zależności od tego, czy m iedź d a je m y pogłów nie, czy też m ieszam y ją z glebą. Na łąk ach nie m am y je d n a k m ożliw ości w ym ieszania m iedzi z glebą z w y jątk ie m przy pad kó w , w k tó ry c h łąki zagospodarow ane są p rzez p e łn ą upraw ę.
P rz y pogłów nym stosow aniu m iedzi na łąk i wobec ruchliw ości i dużej so rp cji przez koloidy organiczne ( M u s i e r o w i c z [25]) część m iedzi może pozostaw ać w w ierzchniej w a rstw ie to rfu działając toksycznie na rośliny. Na to rfo w isk u „B iel” m iedz działa nie tylko ham ująco na ro z wój i w zro st ro ślin wyższych, ale i n a 'm ik r o flo rę glebow ą. Z i m n y [32], k tó ry rów no leg le z opisanym i w yżej b a d a n ia m i na ty m sam ym to rfo w isk u „B iel” prow adził obserw acje n ad m ik ro flo rą, stw ierd ził, że m iedź działała szkodliw ie na skład m ik roflory , zw łaszcza b a k te rii p ro m ieniow ców oraz beztlen o w y ch asy m ilato ró w w olnego azotu.
D rug im m ik ro elem en tem , k tó re m u w lite ra tu rz e św iato w ej pośw ię cono dość dużo uw agi, je s t m olibden. N a p rzy k ła d A n d r e j e w [1] zauw aży ł w pływ m olibdenu na zw iększenie się zaw arto ści k a ro te n u w sianie ko niczy ny białej i w iech lin y łąkow ej, a B e e r [4] uw aża, że m olibd en nie tylko w zm aga asy m ilację azotu atm osferycznego, lecz b ie rze rów nież udział w re d u k c ji azotanów u w ielu in n y ch roślin. Ż u r a w s k a [33] p rz y do listn y m d o k a rm ian iu m olibdenem uzyskała średnio zw yżkę plonów siana o 56,7% w sto su n k u do ko m binacji bez m olibdenu, a B u r k i n [5] o trzy m ał z 3 la t śre d n ią zw yżkę p lon u sia n a na m o libdenie w ilości 16 q/ha.
Na to rfo w isk u „B iel” w k o m b in acji K PM o uzyskano śre d n ią бнрго- centow ą zw yżkę plonów zielonej m asy za 4 la ta w sto su n k u do kom b i n acji K P. N ajw iększą zw yżkę uzyskano w p ierw szy m ro k u stosow ania tego m ikronaw ozu; w ynosiła ona średnio około 18% w sto su n k u do po le te k z K P. Z w yżka ta b yła udow odniona statystyczn ie.
N ajw iększe zw yżki uzyskano na naw ożeniu cynkiem . Ś red n ia za 4 la ta zw yżka plonów zielonej m asy w k o m b in acji K P Z n w ynosiła około 11%. W żadnym je d n a k ro k u zw yżka ta nie została udow odniona s ta tystycznie.
Spośród m ak ro sk ład n ik ó w n a jin te n sy w n ie j działał p o tas i azot, a w o statnich dw óch lata ch także w apń. W praw dzie jeśli chodzi o azot, nie u jaw n iło się jego następcze d ziałanie ani w roku 1963, a n i n a w e t w okresie drugiego pokosu la t poprzednich. D ziałanie azotu p rz y w iosen nym w ysiew ie je s t k ró tk o trw a łe [24]. P rz y n o rm aln y m w iosennym p rz e biegu pogody już około 15 m aja azot je s t całkow icie w y k o rz y sta n y przez rośliny.
R easu m u jąc należy stw ierdzić co n astęp u je.
Sądząc z 5-letnich dośw iadczeń łąkow ych na świeżo zm eliorow anym to rfow isk u „B iel” w pow. O tw ock reg en ero w an ie roślinności i u trz y m a nie łąk i torfow ej na odpow iednim poziom ie uży tk o w y m jed y n ie za po m ocą naw ożenia m in eraln eg o okazało się bardzo tru d n e . Mimo odpo w iedniego uporządk ow ania pow ierzchni w 1959 r. w dalszych lata ch nie udało się za pom ocą naw ożenia m ineraln ego , n a w e t p rz y zastosow aniu naw ozów azotow ych i m ik ro elem en tó w zm ienić suk cesji ro ślin w tak i sposób, aby dom inow ały tra w y szlachetne lub ro ślin y m otylkow e. W praw dzie jakość i ilość siana znacznie w zrosła w p o rów naniu do 1959 r., nie w ty m stopniu jednak , w jak im się spodziew ano. W ru n i łąkow ej w dalszym ciągu d om inow ała kostrzew a czerw ona na p rzem ian z trz c in - nikiem lan c e to w a ty m (rys. 4), a w ro k u n astęp ny m tak że i w ełnian k a w ąskolistna. Oczywiście siana składającego się z takich gatunków , m im o że plon dochodził do 60 q/ha, nie m ożna uznać za pełnow artościow e. N iem niej jed n a k było to znacznym osiągnięciem w sto su n k u do tego, co było p rzed rokiem 1959, a czego obrazem b y ły p oletk a zerowe, k tó ry c h w ogóle nie nawożono. W podobnym stanie była większość są sia d u jąc y c h łąk chłopskich. W ielu ro ln ik ó w nie m ając co kosić na łąkach w ogóle ich nie sprzątało, co w zestaw ien iu z ogólnym deficytem pasz w y d aje się rzeczą szczególnie p arad o k saln ą.
P rz y ro zp a try w a n iu w pływ u ró żn y ch środków naw ozow ych na plon n a pierw sze i osobne om ów ienie zasługuje obornik. P io n iersk ie bad an ia Ś w i ę t o c h o w s k i e g o [30], w ieloletn ie p rac e H o n c z a r e n k i [13, 14, 15] oraz kom pleksow e stu d ia nad ty m zagadnieniem G o ł ę b i o w s k i e j i F a l k o w s k i e g o [11], w ykazały, że naw ożenie organiczne, a szczególnie naw ożenie obornikiem w pływ ało dod atnio n a podniesienie plonów siana oraz w yw ołało k o rzy stn e zm ian y we w zajem n ym układzie poszczególnych g ru p ro ślin (traw , tu rz y c i chw astów ). W szyscy w yżej w ym ien ien i au to rz y zauw aży li rów nież pojaw ien ie się roślin m o ty lk o w ych na torfo w isk ach zm eliorow anych i naw ożonych obornikiem .
Z daniem Ś w i ę t o c h o w s k i e g o [30] łąk i na torfow iskach, mimo stałego naw ożenia m ineraln eg o , dość szybko się d eg en eru ją, p lo n y ich spadają, a szlach etn e g a tu n k i tra w i m otylkow ych k a rle ją lub giną. N atom iast na łąk ach naw ożonych obornikiem a u to r te n nie spostrzegł tych u jem n y c h zjaw isk.
Na torfow isku „B iel” roślinność w ro k u 1963 znacznie się p o p ra w iła w stosun ku do roślinności z a re je stro w an e j w 1959 r. Jed n ak że zm iany te zachodziły wolno i nie ro b iły w rażen ia trw ały c h . W o statn ich lata ch dośw iadczenia na naw ożeniu m in e ra ln y m (w łącznie z naw ożeniem azotow ym ) obserw ow ano znaczny w zrost zachw aszczenia.
Inaczej zupełnie rzecz w y g ląd ała na naw ożeniu organicznym . T u taj analogicznie jak w dośw iadczeniach Ś w i ę t o c h o w s k i e g o i F a l
N aw ożenie a skład flory styczny i plonow anie łąki 49Г
k o w s k i e g o uzyskano w ysoki plo n sian a o doskonałym składzie bo tanicznym , k tó ry u trz y m a ł się także w ro k u następczym .
J a k w idać, spośród 11 w a ria n tó w naw ozow ych, zastosow anych w celu re g e n e ra c ji zm eliorow anych dzikich łąk torfow ych, jed y n ie obornik oka zał się w p ełni sk u tecznym środkiem . M ożna nim było doprow adzić do p ełn ej re g e n e ra c ji łąki i roślinności bez uciekania się do orki lub p o d - siewu.
WNIOSKI
W yniki uzyskane w pięcioletnich b ad aniach na to rfo w isk u „B iel” po zw alają na w ysunięcie n astęp u jący ch uw ag i wniosków.
1. O dw odnienie torfow isk a spow odow ało ustąp ien ie ro ślin h ig ro fity c z- nych i turzyco w y ch na rzecz k o strzew y czerw onej i trzcin n ik a lan ce tow atego.
2. D eg rad acja łąk i i zanik zu p ełny roślinności n a poletkach k o n tro l n ych b y ł w ynikiem ubóstw a to rfu w skład niki pokarm ow e, a szczególnie w potas.
3. Za pom ocą sam ego naw ożenia m ineralnego nie m ożna było w ciągu 3 kolejn y ch la t doprow adzić do p ełn ej re g e n e ra c ji roślinności. Pom im o uzy skanych znacznych zw yżek plonów zielonej m asy jakość siana pozo staw iała dużo do życzenia. W jego składzie w dalszym ciągu dom inow ały tra w y o gorszej lu b złej w arto ści p a ste w n e j, tj. k o strzew a czerw ona
F estuca rubra i trz c in n ik lan c e to w a ty Calam agrostis canescens.
4. Spośród m ak ro sk ład n ik ó w n ajw ięk szy w pływ na plo n zielonej m a s y w y w ierał potas i azot. D ziałanie w ap n ia u jaw n iło się dopiero w czw ar ty m ro k u dośw iadczenia.
5. Spośród m ik ro elem en tó w isto tn y w pływ w y w ierał tylko m olibden stosow any w p ierw szym roku. W n astęp ny ch lata ch ani na m olibdenie, ani n a in ny ch m ikronaw ozach nie stw ierdzono isto tn y ch zw yżek p lo nu zielonej m asy.
6. W b rew oczekiw aniu, na poletkach naw ożonych m iedzią uzyskano plon najn iższy spośród w szystkich k o m b in acji naw ozow ych. W praw dzie nie stw ierdzono tzw . sta ty sty c z n ej obniżki plonów , ale m ożna m ów ić, że zastosow ane pogłów nie naw ożenie m iedziow e w w a ru n k a ch to rfo w isk a „B iel” działało h am ująco na rozw ój i w zrost ro ślin łąkow ych.
7. P e łn ą re g e n e ra c ję roślinności oraz w ysoką pro du kcyjno ść łąk i osiągnięto ty lko pod w p ływ em naw ożenia obornikiem . Z p o lete k naw o żonych obornikiem uzyśkano w ysoki plon zielonej m asy, a w składzie b otanicznym siana była duża dom ieszka ro ślin m otylkow y ch i tr a w szlachetnych.
działanie następcze. W ysoki plon, jak i uzyskano w roku następczym , w pły n ął bardzo isto tn ie na w y k o rzystanie składników pokarm ow ych, w niesionych w ko lejn y ch 3 latach.
9. P rz y w tó rn y m zabagnieniu torfow iska w 1962 r. pojaw iła się m a sowo w ełn ian k a w ąskolistna E riop h o ru m an g u stifo liu m na ty ch p o le t kach, na k tó ry c h ro ślin a ta nie została w y p a rta z siedliska przez g a tu n k i k o n k u ren c y jn e lub nie w yginęła z b ra k u pok arm ów w lata ch po przednich.
Je j ograniczone w ystępow anie na p o letk ach k o n tro ln y ch było w y n i kiem ubóstw a gleby w potas, a b ra k jej na p o letk ach obornikow ych w ynikiem dużego udziału kom onicy błotnej L o tu s uliginosus, k tó ra jako jed y n a spośród ro ślin m otylkow ych w stanie nieuszkodzonym p rz e trw a ła przez k ry ty c z n y o kres w tórnego zabag n ien ia torfow iska.
LITERATURA
[1] A n d r e j e w N. G., F i l i m o n o w D. A.: Opyt uluszczenija w yrodow szych- sja ługów . Izw iestja T. S. CH. A., nr 1, 1963 s. 20.
[2] B a c h u l i n M. D.: D iejstw ije niednych udobrienij na urożaj ługow ych traw. Zemdel. nr 8, 1955, s. 70.
[3] B a u m e i s t e r W.: M ineralstoffe und Pflanzen Wachstum. Stuttgart, 1954. [4] B e e r F. E. : Molybdenum essen tial to w ell being of plants and animals.
J. of Soil Water Conservation, t. 11, z. 4, 1956, s. 162.
[5] B u r k i n J. A.: Prim ienienije m olibdiena — ważnyj riezierw pow yszenija urożajnosti bobowo-zakładowych traw osniesiej w nieczernoziemnoj zonie. Zem del., nr 7, 1959, s. 43.
[6] F a l k o w s k i M.: N aw ożenie a produktywność starych łąk torfowych. N owe Roln., nr 8, 1952, s. 53.
[7] F a l k o w s k i M.: W yniki doświadczeń i działalności Zakładu D ośw iadczal nego W ielichowo za lata 1950—1953. PWRiL, 1956, t. 5, s. 617.
[8] F a l k o w s k i M.: Starzenie się łąk. Zeszyty Probl. Post. Nauk Roln., nr 13, 1958, s. 7.
[9] F a l k o w s k i M.: Kierunki badań łąkarskich za granicą w św ietle ostatnich kongresów łąkarskich. Roczn. Nauk Roln., t. 74-F-4, 1961, s. 764.
[10] F i l i p e k J.: Dynam ika zmian w składzie florystycznym użytków zielonych pod w pływ em nawożenia m ineralnego. Wyd. NOT, Opole 1963.
[11] G o ł ę b i o w s k a J., F a l k o w s k i M.: W pływ nawożenia na zespoły m ikro flory i makroflory torfowej. Roczn. Nauk Roln., t. 61, 1952, s. 211.
[12] G r z y m a ł a J.: Regeneracja łąk trw ałych za pomocą nawożenia. Zeszyty Probl. Post. Nauk Roln., nr 13, 1958, s. 33.
[13] H o n c z a r e n k o G.: N aw ożenie łąk torfow ych w św ietle 20-letnich dośw iad czeń przeprowadzonych w Zemborzycach. Rocz. Nauk Roln., 67-A-l, 1953, s. 99.
[14] H o n c z a r e n k o G.: N aw ożenie łąk na Pomorzu Zachodnim w św ietle do świadczeń. Zesz. Nauk. WSR Szczecin, nr 5, 1961, s. 29.
plo-N aw ożenie a skład flory styczny i plonowanie łąki 493
nowanie i roślinność łąki na glebie torfowej zdegradowanej. Zesz. Probl. Post. N auk Roln., nr 34, 1962, s. 211.
[16] K a n n e n b e r g H.: Über die Kupferdüngung auf dem Grünland. Der Tier züchter, nr 5, 1957, s. 33.
[17] K a n n e n b e r g H.: Auswirkung des Kupfers auf Gras und Klee. Der Tier züchter, nr 3, 1956, s. 11.
[18] L i w s k i S.: M ikroelem enty — Mn, Fe, B, Cu, Co, Zn, Mo w roślinności łąkowej i bagiennej. Roczn. Nauk Roln., t. 75-F-l, 1961, s. 7.
[19] L i w s k i S.: Rola m iedzi w żyzności gleb torfowych. Roczn. Nauk Roln., 87-A-3, 1963, s. 437.
[20] M a k s i m ó w A.: M ikroelem enty i ich znaczenie w życiu organizmów. PWRiL, W arszawa 1954.
[21] M a k s i m ó w A.: Obecny stan i projektow ane kierunki badań w dziedzinie m ikroelem entów w Polsce. Roczn. Glebozn., Dodatek do t. IX, 1960, s. 28. [22] M a r s z e w s k a - Z i e m i ę c k a J.: W rażenia z K ongresu Łąkarskiego w R ea
ding (1960). Postępy Nauk Roln., nr 3, 1962, s. 111.
[23] M o r a c z e w s k i R.: N aw ożenie organiczne użytków zielonych. Wyd. NOT, Opole 1963.
[24] M o r a c z e w s k i R.: W pływ nawożenia i w arunków ekologicznych na dyna m ikę azotanów i am oniaków w torfie. Roczn. Glebozn., t. XV. z. 1, 1965. [25] M u s i e r o w i c z A.: Niektóre m ikroelem enty w glebach (Mo, Cu, Zn, B, Mn,
Ti). Roczn. Glebozn., Dodatek do t. IX, 1960, s. 1.
[26] N i e w i a d o m s k i W.: W pływ nawożenia m ineralnego na glebę torfow ą i jej plonowanie. Roczn. Nauk Roln., t. 52, 1949, s. 74.
[27] O s t r o w s k a j a Ł. K.: Postuplenije m iedi w rastienija na zolicznych to r- fianych poczwach. Dokł. AN SSSR, t. 102, 2, 1955, s. 391.
[28] R o g u s k i W.: Zagospodarowanie łąk w dolinie kanału bydgoskiego w św ie tle badań i doświadczeń przeprowadzonych w latach 1948—1956. Roczn. Nauk Roln., t. 74-F-4, 1961, s. 5-81.
[29] R o g u s k i W., C h w a s t e k M., O r c h o l s k i J.: Odnawianie starej darni łąkow ej za pomocą nawożenia. Now e Roln., nr 8, 1954, s. 61.
[30] Ś w i ę t o c h o w s k i B.: N aw ożenie łąk na torfach niskich nawozam i orga nicznym i w św ietle doświadczeń. Przegląd Dośw. Roln., t. 1, 1933, s. 107. [31] W ł o d a r c z y k S.: Zm iany w poroście roślinnym w ynikłe w skutek zaniecha
nia nawożenia. A nnales UMCS, s. E, t. 7, 1952, s. 263.
[32] Z i m n y H.: W pływ nawożenia m ineralnego i obornika na układ m ikroflory w glebie pod łąką trw ałą. M aszynopis SGGW, 1964.
[33] Ż u r a w s k a W. J.: D iejstw ije m ikroelem ientow m olibdiena, m iedi i bora na urożaj i kaczestwo m nogoletnich traw na polach, ługach i pastbiszczach. Trudy Lab. Bi och. poczw. i m ikroelem ientow. M ikroelem ienty i urożaj, t. 3, 1961, s. 51.
