ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV NR 2 WARSZAWA 2004: 4 9 3 -5 0 7
D AN UTA W IE R U C H O W SK A -JA N IK , W IESŁA W SIER A
REKULTYWACJA TERENÓW PRZEKSZTAŁCONYCH W
WYNIKU ODKRYWKOWEJ EKSPLOАТАСЛ WĘGLA
BRUNATNEGO N A PRZYKŁADZIE KWB „ADAMÓW”
I „KONIN”
RECLAMATION OF LAND AFFECTED BY LIGNITE OPENCAST
MINING AS EXEMPLIFIED BY KW B, ADAMÓW”
AND,JKONIN”
K opalnia W ęgla Brunatnego „A dam ów ” S.A. w Turku
Abstract: The study presents the scope o f geochem ical transformations caused by the opera tion o f lignite opencast mines situated in the Konin-Turek Mining Centre. The authors discus sed problems o f the reclamation o f areas formerly utilised by brown coal mines from the point o f view o f current legal regulations. They also characterised technical m ethods o f basic land reclamation and presented current directions o f the applied types o f such reclamation (agricul tural, forest, aqueous and sports-recreational).
Key w ords: lignite opencast mining, technical and biological reclamation o f heaps.
Słowa kluczow e: kopalnictwo odkrywkowe węgla brunatnego, rekultywacja techniczna i biolo giczna zwałowisk.
WSTĘP
Polityka energetyczna każdego kraju, a więc i Polski je st jedny m ze strategicznych elem entów funkcjonow ania gospodarki narodowej. Pośrednio m a w pływ na standard życia każdego m ieszkańca kraju. N ic więc dziwnego, że naukow ców, ludzi przem ysłu i m edia frapuje tem at energii elektrycznej, a co za tym idzie produktu, z którego je st w ytw arzana, a w ięc rów nież w ęgla brunatnego [Czapla i in. 2002]. U znanie w ęgla brunatnego za jed en z podstaw ow ych surow ców energetycznych doprow adziło do opracow ania w latach 1955-1957 pierw szych koncepcji rozw oju tego górnictw a w Polsce oraz do podjęcia szerokiego zakresu badań geologicznych, które uściśliły rozeznanie w istniejących rejonach w ydobycia w ęgla oraz spow odow ały u d o k u m entow anie szeregu now ych złóż [Ożóg i in. 1995].
TADrT * i ,U J U . i u ^ W iatach 1961-1970 nastąpiła zmiana
TABELA. 1 Wydobycie węgla brunatnego . . ^
w Polsce kierunku wykorzystania węgla brunatnego
TABLE 1. Lignite production in Poland w elektrow niach. D zięki ro z p o częciu
eksploatacji zasobnych złóż w zagłębiach turoszow skim i konińsko-adam ow skim zb u d o w an o o d k ry w k o w e k o p a ln ie o niespotykanej dotąd w Polsce koncentracji w ydobycia w ęgla (tab. 1). Od tego czasu polski przem ysł węgla brunatnego odgry w a nie tylko strategiczną rolę w krajowej energetyce, ale zajm uje w ysokie piąte m iejsce w statystyce światowej.
O d k ry w k o w a ek sp lo a ta c ja w ę g la brunatnego je s t głęb o k ą in g eren cją w środowisko naturalne i w m niejszym lub w iększym stopniu pociąga nieuchronnie jego przekształcenie, pow odując zm iany w środow isku glebow ym , w odach p o w ierzchniow ych, podziem nych itp. Jed nym z p od staw o w y ch p ro b lem ó w do rozw iązania w każdej znaczącej gałęzi przemysłu jest ochrona środowiska, która musi być realizowana nie tylko zgodnie z przepisami, ale także w stopniu gwarantującym akceptację społeczną. W ielkoobszarow e przekształcenia pow ierzchni ziem i to nie odłączny elem ent prow adzenia eksploatacji m etodą odkryw kow ą i to nie w w ybranym m iejscu przez człow ieka, lecz tam, gdzie znajduje się złoże. K opalnie odkryw kow e, z uw agi na sw oją specyfikę, pow odują zajm ow anie znacznych obszarów na potrzeby eksploatacyjne. Obliczono, że na każdą tonę w ydobycia trzeba okresow o zająć 2,4 m 2 terenu [Czapla i in. 2002].
Obiekty górnicze tow arzyszące eksploatacji odkrywkow ej; sztuczne o d sło nięcia- w yrobiska oraz górujące nad terenem zw ałow iska o dużej niejednokrotnie kubaturze, p o w o d u ją znaczne zm iany w pierw o tnym krajobrazie. Te p rz ek ształce n ia geo- m echaniczne m ająjednak charakter przejściowy, bowiem teren poeksploatacyjny m oże być z powodzeniem przywrócony pierwotnej działalności gospodarczej. Sprawny powrót do ponow nego użytkow ania zależy od kilku czynników. Do najw ażniejszych m ożna zaliczyć: terminowe wykonanie rekultywacji, wysokość nakładów finansowych i przyjęty sposób rekultyw acji [Kasztelew icz 2003, M ichalski 2003].
CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW KWB KONIN
I KWB ADAMÓW
Przemysł górniczo-energetyczny daje w regionie adamowskim pracę dla około 4 tys. osób bezpośrednio, a co za tym idzie, stanowi podstawę egzystencji dla prawie 20 tys. mieszkańców Turku i okolic. Odpowiednio większe proporcjonalnie liczby dotycząrejonuKonina, gdzie zatrudnienie znalazło ponad 10 tysięcy osób, zapewniając egzystencję 50 tys. mieszkańców tego regionu.
Lata Years Wydobycie węgla brunatnego Lignite output Dostawy do elektrowni krajowych Supplies to domestic electricity generating plants tys. - thousand Mg % 1945-1950 20 758 _ _ 1951-1955 27 261 - -1956-1960 38 261 4 077 10,7 1961-1965 79 708 62 461 78,4 1966-1970 138 988 108 733 78,2 1971-1975 191 736 161 774 84,4 1976-1980 196 029 174 581 89,1 1981-1985 223 921 212 142 94,7 1986-1990 353 339 341 385 96,6 1991-1995 334 117 325 139 97,3 1996-2000 309 957 306 547 98,9 2001-2002 117 753 116 871 99,2
TABELA 2. Zestawienie bilansowych zasobów węgla brunatnego w regionie konińsko-adamowskim oraz średnie parametry węgla TABLE 2. Balance list of lignite resources in the Konin-Adamów region and mean coal parameters
Nazwa złoża Name of deposit Stopień rozpozna nia Degree of recogni tion Zasoby przemy słowe Industrial deposits Zasoby geofogiczne bilansowe Balance geofogical deposits Wartość opa łowa Caloric value Zawartość w węglu surowym Content in crude lignite [%] Uw agi- Remarks [min Mg] [kJ/kg] popiół ash siarka sulfur
Pątnów II A+B 1,8 _ 8448 11,1 1,40 ekspolatowane, mined currently
Pątnów III" A+B 50,7 - 9163 7,8 1,09 ekspolatowane, mined currently
Lub stów A+B 30,9 - 9384 5,4 0,50 ekspolatowane, mined currently
Pątnów IV B+CI 57,3 - 8276 11,5 1,05 przygotowane do eksploatacji, prepared for mining
Drzewce B+C,+C2 35,2 113,9 8176 8,9 0,68 przygotowane do eksploatacji, prepared for mining
Piaski B+C+C, - 50,1 8180 12,1 0,69 rezerwowe KWB "Konin", reserve KWB "Konin"
Mąkoszyn-Grochowiska c , + c 2 - -2 6 ,1 7946 12,1 0,38 rezerwowe KWB "Konin", reserve KWB "Konin"
Morzyszyn c , + c 2 - 112,6 7503 18,0 0,81 rezerwowe KWB "Konin", reserve KWB "Konin"
Dęby Szlacheckie c , + c 2 - 8360 12,6 0,7 rezerwowe KWB "Konin", reserve KWB "Konin"
Izbica Kujawska
Tomisławice C, - 54,9 7913 10,8 0,44 rezerwowe KWB "Konin", reserve KWB "Konin"
Razem - total 175,9 357,6
Adamów A+B+C, 56,9 — 9012 8,0 0,16 ekspolatowane, mined currently
Koźmin -Pole Płd. B+C1+C2 7,9 - 8392 7,0 0,11 eksploatowane, mined currently
Władysławów в 7,6 - 7361 10,5 0,34 eksploatowane, mined currently
Koźmin в + с , + с 2 16,8 20,5 7994 8,0 0,17 rezerwowe KWB "Adamów", reserve KWB "Adamów"
Dobrów C2 - 17,8 8023 12,3 0,16 rezerwowe KWB "Adamów", reserve KWB "Adamów"
Uniejów C2 - 42,0 6641 14,3 1,55 rezerwowe KWB "Adamów", reserve KWB "Adamów"
Małgorzata c , + c 2 6,6 8455 12,7 0,25 rezerwowe KWB "Adamów", reserve KWB "Adamów"
Razem - total 89,2 86,9 R e k u lt y w a c ja te re n ó w po o d k ry w k o w e j e k sp lo a ta c ji w ęg la b r u n a tn e g o ... 4 9 5
TABELA.3 Zestawienie gruntów będących na stanie KWB Konin S.A i KWB Adamów S.A w latach 1995-2000 (ha)
TABLE 3. List of areas administered by KWB Konin and KWB Adamów in years 1995-2000 (ha) Kierunek zagospodarowania Way of management Kopalnia Mine 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Grunty zajmowane pod działalność górniczą Areas under current mining operation Adamów Konin 2 221,90 5 044,32 2 214,00 5 011,05 2 333,50 5 141,01 2 335,60 5 317,67 2 354,90 5 655,90 2 337,20 5 840,52 Razem 7 266,22 7 225,05 7 474,51 7 653,27 8 010,80 8 177,72 Grunty zrekultywowane Reclaimed areas Adamów Konin 81,00 223,50 119,50 267,40 127,00 0,00 79,00 185,21 130,00 58,44 66,50 96,89 Razem 304,50 386,90 127,00 264,21 188,44 163,39 Grunty zagospod. Areas already managed
Adamów Konin 330,40 16,70 98,70 32,30 90,80 109,17 93,90 74,22 71.10 64.10 54,40 119,93 Grunty zrekultywowane i przekazane Reclaimed and turned back areas
Adamów Konin 330,40 240,20 98.70 299.70 90,80 109,17 100,60 259,43 71,10 122,54 54,40 216,80 Razem 570,60 398,40 199,97 360,03 193,64 271,20
Z asoby w ęgla w obecnie eksploatow anych odkryw kach (tab.2) w ystarczą na zaspokojenie potrzeb elektrowni do około 2020 r., zaś złoża udokum entowane wystarczą do 2040 roku [C zapla i in. 2002]. K opalnia W ęgla B runatnego „A dam ów ” S.A., prow adząc od 40 lat działalność górniczą, obok korzyści dla gospodarki narodow ej pow oduje określone zm iany w środowisku przyrodniczym . O ddziaływ anie kopalni na środowisko, tak jak każdej innej działalności gospodarczej, a zwłaszcza przem ysłow ej, m ożna podzielić na bezpośrednie i pośrednie. O ddziaływ ania bezpośrednie, których głów nie dotyczy niniejsze opracowanie, polegają na św iadom ym i planow ym zajęciu po w ierzch n i terenu o istniejącym ju ż zagospodarow an iu lub określonej funkcji ekologicznej, dla prow adzenia działalności innej ja k budow a lub rozbudow a zakładu górniczego w raz z całą jego infrastrukturą techniczną (tab. 3,4). Zajm ow ane grunty przed wejściem eksploatacji w około 75% użytkowane są rolniczo, przeważnie na glebach V i VI klasy bonitacyjnej (ry s.l). Tereny te w ponad 90% ulegają przekształceniu, tzn. zm ienia się m orfologia ich pow ierzchni, ulega likwidacji w ystępująca na nich szata roślinna, sieć kom unikacyjna i osadnicza. N ajczęściej sprow adza się to do zm iany pow ierzchni glebowej biologicznie czynnej, na pow ierzchnię antropogeniczną, która w ynosi w kopalni „A dam ów ” 2 121 ha, zaś w kopalni „K onin” 6363 ha.
R e k u lt y w a c ja te re n ó w po o d k ry w k o w e j e k sp lo a ta c ji w ęg la b r u n a tn e g o ... 4 9 7
RYSUNEK 1. Struktura gruntów w posiadaniu KWB „Adamów” S.A. w latach 1990-2003 FIGURE 1. Land structure under KWB „Adamów” S.A. administration in years 1990-2003
TABELA.4. Zdejmowanie nadkładu i wydobycie węgla w KWB "Adamów" i KWB "Konin" do końca 2002 r.
TABLE 4. Removal of the cap-rock and coal output in KWB "Adamów" and KWB "Konin" to end of 2002 Odkrywka Opencast mine Zdejmowanie nadkładu Removal of cap-rock [tys. - thousand m3] Wydobycie węgla Lignite output [tys - thousand m3] Uwagi- Remarks
Morzysław 3,137 1,042 zakończono eksploatację, mining finished
Niesłusz 8,481 4,079 zakończono eksploatację, mining finished
Gosławice 77,581 38,852 zakończono eksploatację, mining finished
Pątnów 563,805 128,875 zakończono eksploatację, mining finished
Kazimierz 738,592 104,599 czynne, operational
Jóźwin 741,793 103,109 czynne, operationa
Lub stów 266,194 89,930 czynne, operational
Adamów 705,490 88,457 czynne, operational
Bogdałów 73,509 16,092 zakończono eksploatację, mining finished
Koźmin 134,906 18,111 czynne, operational
Władysławów 121,487 32,032 czynne, operational
Razem - total 3434,975 625,178
EWOLUCYJNE ZMIANY W PRZEPISACH
DOTYCZĄCYCH OCHRONY ŚRODOWISKA
Sam a ekologia je st m łodą dziedziną wiedzy, a w zw iązku z tym dośw iadczenia są niezbyt duże. N abyw ana jed n ak nieustannie w iedza i postęp sprawia, że w zakresie praw a dotyczącego tej dziedziny także następują ciągłe zm iany, które w ym usza życie [M ichalski i K oliński 2000]. Pod w zględem praw ny m o chrona środ o w isk a je s t przedm iotem wielu regulacji. Są to przepisy dotyczące gospodarowania gruntami rolnymi i leśnym i oraz pow ierzchnią ziem i, zasobam i kopalin, gospodarką w odą, gospodarką leśn ą itp. Pierw sze akty praw ne dotyczące rekultyw acji gruntów po działalności górniczej, to:
• Praw o górnicze - dekret z dn.6 .05.1953 r - Prawo górnicze (Dz.U. z 1978 r. N r 4 poz. 12).
U staw a z dn. 26.10.71 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultyw acji gruntów (Dz. U. 27.poz. 249 i z 1974 r. nr 38, poz. 230).
U staw a Praw o w odne - ustaw a z dn. 24.10.74 r. - Praw o w odne (Dz.U. z 1974 r. nr 38, poz. 230, z 1980 r. nr 3).
Prawo budow lane - ustaw a z dn.24 .10.74 r. - Praw o budow lane (D z.U .z 1974 r. nr 38 poz. 229, z 1981 r. nr 12 poz..57).
R egulacje te obow iązujące często od w ielu ju ż lat m ają w w iększości charakter fragm entaryczny. Problem kom pleksowej ochrony prawnej w arunków życia i ochrony powierzchni ziemi podjęty został w ustawie z dn. 31.01.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środow iska (Dz.U. z 1980 r. N r 3, poz. 6 i z 1983 r. N r 44, poz. 201), która została zmieniona ustawą z dnia 27.04.2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. N r 62, poz.627
R e k u lty w a c ja terenów p o od kryw ko w ej ek sp lo a ta c ji w ęgla bru natneg o... 499
z późn. zm.). O chronę powierzchni ziemi szczegółowo regulują art. 101 - art. 111. tej u sta w y . N a s tę p n ą u s ta w ą , k tó ra re g u lu je o b e c n ie p ro b le m re k u lty w a c ji i zagospodarowania gruntów są przepisy rozdziału 5 poświęconego wyłącznie rekul-tywacji i zagospodarowaniu gruntów rolnych i leśnych (Dz.U. nr 16, poz. 78 z późn .zm.).
REKULTYWACJA W PRAWIE GEOLOGICZNYM I GÓRNICZYM
U staw o daw stw o polskie zaw iera rozw inięty system przep isó w n orm ujących ochronę środow iska przed ujem nym i skutkami działalności przem ysłow ej [M ichalski i K oliński 2000]. U staw a z dnia 4.02.1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 1994 r. nr 27, poz. 96 z późn. zm.) oraz rozporządzenia w ykonaw cze do tej ustaw y regulują problem atykę ochrony środow iska w zw iązku z działalnością eksploatacyjną górnictw a. O bow iązek ochrony terenu górniczego obciąża przedsiębiorstw o górnicze w zakresie zapobiegania pow staniu szkód w środowisku, obiektach i urządzeniach, napraw iania szkód górniczych, likwidacji i zagospodarowyw ania wyrobisk górniczych.P roblem atykę tę regulują w szczególności art. 32, 41, 50, 54, 64, 94 ustaw y - Praw o geologiczne i górnicze oraz rozporządzenia:
• M inistra Środow iska z dn. 19. 12. 2001 r. w sprawie projektów prac geologicznych (pkt 4)/. ^
• M inistra Środow iska z dn. 19.12.2001 r. w sprawie szczegółow ych w ym agań, jakim pow inny odpow iadać dokum entacje geologiczne złóż (zał. N r 4 pkt 10, zał. nr 8 pkt 26).
• M inistra Środow iska z dn. 28.12.2001 r. w sprawie w ym agań, jakim pow inny od pow iadać projekty zagospodarow ania złóż (Nr 2, pkt 11).
M inistra Spraw W ewnętrznych i Adm inistracji z dn. 14. 06. 2002 r. w spraw ie planów ruchu zakładów górniczych (Dz. U. N r 94, poz. 840 z 2002 r.).
N atom iast likw idację zakładu górniczego reguluje art. 80 praw a geologicznego i górniczego oraz w ym ienione wyżej rozporządzenie M inistra Spraw W ew nętrznych i A dm inistracji z dn. 14.06.2002 r. Przepisy te nakładają na przedsiębiorcę obow iązek zabezpieczenia lub zlikw idow ania w yrobiska górniczego oraz obiektów i urządzeń zakładu górniczego. Polegają one na zabezpieczeniu nie wykorzystanej części złoża kopaliny, zabezpieczeniu sąsiednich złóż kopalin, przedsięwzięciu niezbędnych środków chro n iący ch w yrobiska istniejących zakładów górniczy ch oraz p rz ed sięw z ię cia niezbędnych środków w celu ochrony pozostałych elem entów środowiska.
ISTOTA REKULTYWACJI
Kopalnie „A dam ów ” i „K onin” jako pierw sze z branży podjęły próby rekultywacji terenów pogórniczych. Do w spółpracy zaangażow ały się rów nież placów ki naukow e. Pionierskie kroki poczyniła tu K atedra G runtoznaw stw a A GH w K rakow ie, która w ykonała w 1960 roku pierw sze w ytyczne dla kopalni „K onin” [K rzaklew ski 1988]. W roku 1970 Zakład Ochrony Środowiska Rejonów Przemysłowych Polskiej Akadem ii N a u k w Z abrzu uru ch o m ił sw o ją S tację D o św iad czaln ą R ek ultyw acji T erenów Pogórniczych w Koninie. Od 1991 r. prace badaw cze kontynuow ane są przez pow stałą
w m iejsce wym ienionej stacji K atedrą Rekultywacji (obecnie K atedrą G leboznaw stw a i Rekultywacji) Akademii Rolniczej w Poznaniu, którą kierował prof, dr hab. Jan Bender [Bender 1979, Bender i Pełko 1976, Bender i Wasilewski 1980, Gilewska 1981]. Pojęcie rekultywacji w kopalni „A dam ów ” funkcjonuje od 1968r. W karcie tytułowej odkrywki A dam ów w idnieje zapis: „kw iecień 1968r. - rozpoczęcie rekultyw acji zw ałow iska zew nętrznego”.
Zakres prac rekultyw acyjnych prow adzonych w w yniku działalności pogórniczej obejmuje:
profilow anie skarp i form ow anie w ierzchow iny czyli kształtow anie terenu, w ykonyw anie zabiegów przeciwerozyjnych,
plantow anie terenów przyległych,
napraw y chem icznych w łaściw ości gleby, regulacji stosunków wodnych,
obudow ę biologiczną układów skarp i wierzchowin, wykonanie dróg dojazdowych,
zabiegi agrotechniczne,
pom iary geodezyjne i klasyfikacja glebowa.
R ekultyw acja techniczna zw ałow iska zew nętrznego odkrywki Adamów, posado w ionego na leśnych terenach wsi Pęcherzew i C hlebów na pow ierzchni ponad 300 ha, została rozpoczęta przed zakończeniem zw ałow ania na tym zw ałowisku. W kopalni „K onin” rekultyw ację rozpoczęto w 1970 roku, na zw ałowisku zew nętrznym odkrywki Pątnów -Jóźw in, usypanym we wsi Jóźw in-K am ienica.
Zw ałow iska zew nętrzne zw ałow ane były na terenie rodzim ym , do w ysokości 2 0 - 40 m (tab. 5), m etodą nadsięsypną (rys.2). M etoda ta, w ów czas jed yn ie m ożliw a do stosow ania, pozostaw iała w efekcie teren o olbrzym ich deniw elacjach. K ształtow anie ty ch z w a ło w is k w y m ag a ło o g ro m n y ch n ak ład ó w , g d y ż m o ż liw o śc i m a sz y n podstaw ow ych były ograniczone, a pozostaw iony przez górników w ygląd terenu przystaw ał do m odnego w tedy określenia o krajobrazie księżycow ym . Z agłębienia terenow e były niekiedy tak duże, że niem ożliw e było ich niw elow anie, a pow stałe nie planow ane płytkie zbiorniki służyły jako poidła dla ptactw a i zw ierzyny leśnej, bow iem zw ałow iska zew nętrzne były w tedy głównie rekultyw ow ane w kierunku leśnym.
Poza odpowiednim kształtowaniem wierzchowiny i skarp na zwałowisku, konieczne je st w ybudow anie urządzeń odw odnienia pow ierzchniow ego oraz niezbędnych dróg dla połączenia z terenami przyległymi. Nadkład kierowany jest na zwałowisko w zasadzie losowo. Pow szechnie uw aża się, że przem ieszane losowo skały dają nie gorszy niż pierw otny m ateriał pod w zględem uziam ienia. Starania górników zm ierzają do takiego zw ałow ania aby na wierzchow inie i skarpach nie pojaw iały się utw ory ze stropu węgla, o dużej zaw artości siarczków, które po czasie w ym agałyby utylizacji.
Od rozpoczęcia prac rekultywacyjnych do roku 1980, każda odkrywka w zasadzie miała zw ałowisko zewnętrzne nadkładu z wkopu otwierającego, usypane nad terenem rodzim ym o takiej kubaturze, jak ą powinno mieć wyrobisko końcowe, przewidziane jako zbiornik w odny po zakończeniu eksploatacji. Następnie odkryw ka przechodziła na zw ałow anie w ew nętrzne, które w edług założeń techn iczn o-ek on om iczn ych było w ypiętrzane ponad 20 m nad teren rodzim y. Jednakże je d n a z odkryw ek K W B
R ek u lty w a c ja terenów p o od kryw ko w ej ek sp lo a ta cji w ęgla bruna tn ego ... 501
TABELA 5. Wielkość zwałowisk zewnętrznych i kierunki ich zagospodarowania TABLE 5. Size of external heaps and ways of their management
Zwałowisko zewnętrzne Wysokość Powierzchnia Kierunek zagospodarowania
External heap Size Area Way of management
(m) (ha)
Glinka O/Morzysfew 8-20 25 zabudowa mieszkalna, housing estate
WschodnieO/Niesłusz 12 60 ogródki działkowe, gardening allotments
Niesłusz O/Niesłusz 20 43 leśny, forest
Zachodnie O/Goslawice 40 70 lśny, forest
Pątnów - Jóźwin 70 340 leśny, forest
Kazimierz 45 203 leśny + rolny, forest-agriculture
Lubstów 40 408 leśny + rolny, forest-agriculture
Razem, total KWB "Konin" S.A 1149
O/Adamów 40 318 leśny, forest
O/Bogdałów 40 95 leśny, forest
O/Wfedysławów 26 35 leśny, forest
Razem, total KWB "Adamów" S.A 448
Razem, total Konin +Adamów 1597
„A dam ów ”, a m ianowicie odkrywka Koźmin została uruchom iona bez zw ałow iska zewnętrznego [Czapla i Hadław 1994]. Pomysł takiego rozwiązania był nowatorski i ekologicznie bardzo pozytywny, biorąc pod uw agę bliskość zabudowań wsi Krwony, aczkolw iek koszty przedsięw zięcia były znaczne. N adkład z w kopu otw ierającego odkrywkę Koźmin został ulokowany w wyeksploatowanym uprzednio wyrobisku odkrywki Bogdałów. W ten sposób została zaoszczędzona (pod zwałowiskiem ) pow ierzchnia 164 ha o wysokości 38 m. Gdy został wyeksploatow any węgiel i pow stały m ożliwości techniczne, nadkład zwałowano ju ż do wnętrza wyrobiska odkrywki Koźmin. Tak więc nadkład z wkopu udostępniającego odkrywkę Koźmin posłużył do likwidacji wyrobiska końcow ego odkrywki Bogdałów. Było to pierw sze w kraju przedsięwzięcie polegające na całkowitej likwidacji śladów po eksploatacji odkrywkowej w ęgla brunatnego.
Przem ieszczony w latach 1989-1994 nadkład w ilości 40,2 m in m 3, czyli więcej niż przew idyw ano, udostępnił m iejsce na płytki zbiornik o m aksym alnej głębokości 10 m, pow ierzchni 9 ha i pojem ności 600 tys.m 3. Koncepcja budow y zbiornika była wyjściem naprzeciw oczekiwaniom Lasów Państwowych, które m iały przejąć teren odpowiednio zrekultyw ow any. G łów ną zaletą zbiornika je s t zm iana m ikroklim atu okolicznych terenów, w tym popraw a stosunków w odnych lasów otaczających zbiornik, a także m ożliw ość w ykorzystania go do celów przeciw pożarow ych. N a terenie daw nego w yrobiska rośnie las, a w ięc podobnie ja k to m iało m iejsce przed rozpoczęciem eksploatacji górniczej.
TEREN DO REKULTYWACJI
RYSUNEK 2. Tradycyjny sposób zwałowania FIGURE 2. Traditional way of dumping
Rekultywacja podstawowa
Rekultywacja ta, bardzo kosztowna, trudna technicznie i mimo starań daleka od ideału, została pokonana przez pom ysłowość jednego z adamowskich inżynierów [Czapla i Hadław 1994]. Jego autorski pom ysł sprawił, że w roku 1978 został w prow adzony jako obowiązujący podsięsypny sposób zw ałowania wierzchowiny zw ałowisk zarówno w kopalni „A dam ów”, jak i w innych kopalniach, w tym również w kopalni „Konin” (rys.3).
Poprzedni, przew idziany w założeniach techniczno-ekonom icznych opracow anych przez biuro projektów „Poltegor” tradycyjny sposób, z punktu w idzenia technologii górniczej był prosty, to jednak proces rekultywacji był przy tym zwałowaniu utrudniony. Zw ałow anie nadsięsypne pozostawiało duże deniwelacje terenu, które były niem ożliwe do w yrów nania. Z tego pow odu grunty zrekultyw ow ane m ogły być przeznaczone jedynie do leśnego zagospodarow ania. K opalnie czyniły jed n ak w szystko, by w ja k największym stopniu likwidować powstałe deniwelacje, co pochłaniało ogromne koszty. Rekultywację techniczną próbowano wykonywać systemem zleconym. Powstało nawet przedsiębiorstw o specjalizujące się w tego rodzaju robotach. Jednakże duże koszty i brak odpow iedniego sprzętu sprawiał, że narastały zaległości w rekultyw acji i dlatego władze administracyjne zmuszone były wprowadzić ograniczenia w nabywaniu gruntów. Tym czasem ilość gruntów nabytych i zbytych w danym roku m usiała się bilansow ać.
Te problem y zm obilizow ały kopalnie do opracow ania bardziej optym alnych rozwiązań. Jednym z nich był właśnie podsięsypny sposób zwałowania ostatniej warstwy. W tym sposobie poziom roboczy zw ałow arki został podniesiony i zaczęto zw ałow ać tylko podsięsypnie, łącząc obie sypane poprzednio w arstw y w jedną. System ten zrewolucjonizował dotychczasowy sposób rekultywacji podstawowej. Ponadto obniżono w ysokość zw ałow iska w ew nętrznego do rzędnej terenu rodzim ego. W efekcie takich działań przestał istnieć problem kształtow ania zw ałow iska dla zagospodarow ania terenów poeksploatacyjnych bow iem technologiczny proces rów nania w ierzchow iny pod przenośniki i pojazdy zwałowarek stał się automatycznie rekultywacją podstawową.
R ek u lty w a c ja terenów p o odkryw ko w ej ek sp lo a ta c ji w ęgla brun atneg o... 503
RYSUNEK 3. Nowy sposób zwałowania FIGURE 3. New way of dumping
Tym samym zniknęły zaległości, obniżone zostały koszty, a przede wszystkim poprawiona została jakość rekultyw acji. U m ożliw iło to rów nież w prow adzenie innych kierunków zagospodarow ania, np. rolny, czy wodny, a naw et całkiem specjalnych, jak: boiska sportow e, oczyszczalnie ścieków itp.
Zastosow anie odpowiedniego zwałowania, w w yniku którego w ierzchnią w arstw ę w większości stanowią gliny zwałowe, pozwala na wykorzystanie ich właściwości fizyko chemicznych, aby uzyskać w łaściw ą produktywność nowo tworzonych gleb na obszarze poprzem ysłow ym . W ym aga to w ielu działań technicznych i technologicznych, a także przem ieszczenia środków finansowych. Sprawca przekształceń powinien w ciągu pięciu lat od zakończenia działalności przem ysłowej uzyskać decyzję organu sam orządowego o praw idłow ym zakończeniu rekultyw acji. W ciągu trzech pierw szych lat, ja k z dośw iadczeń wynika, następuje największe osiadanie zwałowiska. W tym zatem czasie są w yrów nyw ane lokalne zaniżenia przed rozpoczęciem rekultyw acji biologicznej.
W k op alni „A d am ó w ” je s t duże zain te reso w a n ie n ab y w an iem g ru n tó w po rekultywacji, w związku z czym teren do zbycia przygotowuje się jedynie pod względem prawnym. Rekultywację biologiczną wykonuje już przyszły użytkownik, jednakże na koszt kopalni. N atom iast kopalnia „K onin” rekultywację biologiczną wykonuje we w łasnym zakresie.
Zakłady górnicze podejmują wszelkie działania, by uzyskać decyzję o prawidłowym zakończeniu rekultywacji. W przypadku jej nie uzyskania, sprawca zostaje obciążony wysokimi opłatami z tytułu wyłączenia z użytkowania rolnego lub leśnego. Ponadto właściciel nadal uiszcza podatek od nieruchomości, który jest niebagatelnym obciążeniem finansowym.
Rekultywacja leśna, rolna i wodna.
N asadzenia leśne, po dobraniu odpow iednich gatunków drzew, należy w ykonać najpóźniej w trzecim roku po w ykonaniu rekultyw acji technicznej. Później bow iem każdy rok opóźnienia w nasadzeniach zm niejsza skuteczność zabiegów. R ekultyw acją leśną zagospodarow uje się skarpy zw ałow isk w yniesionych ponad teren rodzim y oraz te re n y d z ie rż a w io n e od L asó w P ań stw o w y ch . W tym p rz y p a d k u k o p a ln ie są zobow iązane zw rócić w łaścicielow i tereny zalesione.
P raw id ło w e za le sien ie w ym ag a sp o rząd zen ia d o k u m en tacji gleb o zn aw czej wykazującej skład gleby, zmienność jej właściwości fizyczno-chemicznych i odpowiedni dobór gatunków roślin. Tereny w okół kopalni „A dam ów ” stanow ią głów nie grunty o bardzo niskiej bonitacji (V i VI klasa), brak je st rów nież rzek i zbiorników w odnych. Przekształcenia terenu na skutek działalności górniczej m ogą tu okazać się zbawienne, niosąb o w iem nadzieją na stworzenie atrakcyjnych terenów rekreacyjnych, zw łaszcza że kopalnia ’’A dam ów ’, postępując bardzo now atorsko i odw ażnie podjęła dzieło urządzenia zbiornika nie w wyrobisku końcowym, jak to jest powszechnie praktykowane, a ju ż w ew nątrz istniejącej, czynnej jeszcze odkrywki.
Gm ina, która obecnie otrzym uje znaczące środki z tytułu istnienia na jej terenie górnictwa, a więc opłatę eksploatacyjną, podatek gruntowy i podatek od nieruchom ości m a m ożność zainw estow ania ich w stw orzenie czegoś nowego, co przyniesie m iejsca pracy dla m ieszkańców i sprawi, że oblicze gm iny rolniczej o słabych dochodach i osiągnięciach zm ieni się w gm inę kw itnącą przem ysłem turystycznym , rekreacyjnym , a także uzdrow iskow ym . Jest to realne, biorąc pod uw agę blisko położony U niejów z jeg o leczniczym i wodami. Położenie gm iny w sam ym niem al środku Polski, bliskość w ielkiego m iasta Łodzi, która nie m ając dostępu do rzeki i jezior, niew ątpliw ie m oże zainteresow ać się bliskością takiego atrakcyjnego m iejsca. D odatkow ym atrybutem jest jeszcze bliskość atrakcyjnych jezior konińskich oraz sanktuarium w Licheniu, które
przyciąga katolików z kraju i za granicy.
Jeden z górników, który był w spółtw órcą budow y zbiornika „Przykona” , napisał kiedyś: „usypana dziś wyspa, jutro może być prawdziwym skarbem nie tylko dla lokalnej społeczności...” W ydaje się, że to ju ż obecnie nastąpiło, gdyż w yspy na zbiornikach adam ow skiego zagłębia to, ja k niektórzy tw ierdzą, skarby fantazji bezdusznych technokratów [Szwed 1999]. N iew ielki, około 10-hektarowy zbiornik w w yrobisku końcow ym odkryw ki B ogdałów m a także wyspę, która stanowi w yjątkow e lęgow isko dla ptactw a wodnego. N atom iast na terenie zbiornika Przykona uform ow ana w yspa o p o w ierzch n i o koło 1,5 ha je s t u cz ęszc zan a przez d ziesiątk i p tak ó w w od n y ch , podglądających je przyrodników , a także stanowi dużą atrakcję dla upraw iających sporty wodne.
O czywiście za nowości trzeba płacić, natom iast górnicy borykają się z problem ami technologicznymi. Kształtując bowiem zbiornik w czynnej jeszcze kopalni, konieczne je st selektyw ne urabianie nadkładu w celu uszczelnienia zbiornika dla utrzym ania stateczności skarp i bezpieczeństwa ruchu. Zbiornik „Przykona”, który pow stał dzięki staraniom fachowców, entuzjastów i pasjonatów, jest zbiornikiem przepływ ow ym . Korzyści z jego budowy okoliczni mieszkańcy już odczuwają. Zainteresowanie gruntami w okolicy zbiornika spowodowało znaczny wzrost cen na lokalnym rynku nieruchomości. Wielu m ieszkańców Turku, Łodzi i okolicznych m iast ju ż m a wokół zbiornika działki rekreacyjne i domki letniskowe. Zbiornik i tereny przyległe zostały bezpłatnie przekazane gminie Przykona w nadziei, że znajdą tu pracę dziesiątki ludzi o różnych zawodach.
Grunty zrekultyw ow ane są zbyw ane w zależności od kierunku zagospodarow ania, i tak: leśne oddaje się Lasom Państw ow ym , rolne sprzedaje się w drodze przetargu. N ajczęściej nabyw ają je rolnicy indywidualni, niekiedy przejm uje gmina. Problem zbyw ania gruntów ujawni się jednak dopiero z dużą m ocą w m omencie ustalania postaci
H iw rz li B. id it li I
RYSUNEK 4. Powierzchnia gruntów zrekultywowanych i zbytych FIGURE 4. Area reclaimed and sold land
R e k u lt y w a c ja te re n ó w po o d k ry w k o w e j e k sp lo a ta c ji w ęg la b ru n a tn e g o ... 5 0 5
i wysokości podatku. Tereny zrekultyw ow ane dawniej ew idencjonow ane jako „ użytki kopalne” były zwalniane przez gminy od podatku do czasu ich sklasyfikowania. Obecnie ewidencja gruntów ujawnia je jako „tereny różne”, co sprawia, że są obciążane podatkiem stanowiącym niekiedy niem ożliwą do udźwignięcia kwotą przez rolników. Nie wszystkie gm iny w ykazują tu zrozum ienie i m ądrość. Z drugiej natom iast strony, jeśli kopalnie nie będą zbyw ać gruntów zrekultyw ow anych, popadną w w ysokie karne opłaty za w yłączenie gruntów.
Fakt istnienia na danym terenie kopalń je st dla gm in oczyw istym utrudnieniem , lecz utrzym yw anie dużej ilości miejsc pracy, a także pobieranie należnych opłat, które kierow ane są do kas gm innych z tytułu opłaty eksploatacyjnej, podatków rolnego i od nieruchom ości są nie do przecenienia. Konieczne je st zatem w zajem ne zrozum ienie zarów no interesów kopalni, jak i m ieszkańców gminy.
WNIOSKI
1. Po latach dośw iadczeń i obserw acji stw ierdzić należy, że podsięsypny sposób zw ałow ania znakom icie zdał egzam in, przyczyniając się do uproszczenia rekulty wacji podstaw ow ej i do obniżenia kosztów kształtow ania zw ałowisk. Tak uform o w any grunt pogóm iczy jest często korzystniejszym substytutem glebowym , niż ska ła, z której na danym obszarze pow stały gleby upraw ne lub użytki leśne. Przy ist niejących na terenach rodzim ych gruntach, głównie V, VI i V iz klasy bonitacyjnej, obecnie uzyskuje się w przew adze użytki odpow iadające IV klasie bonitacyjnej. 2. Z ekonom icznego punktu w idzenia stratą dla kopalni je st fakt niem ożności etapo
w ego zw alniania z opłat za w yłączenie z produkcji leśnej terenów objętych je d n ą decyzją obciążającą.
3. Zachodzi obawa, że ewidencjonowanie terenów zrekultywowanych jako tereny różne zrodzi trudności z ich zbywaniem , jeśli gminy nie w ykażą zrozum ienia.
4. N a podstaw ie w yników badań naukow ych stw ierdza się, że nie m a konieczności selektyw nego urabiania nadkładu, gdyż wg m odelu PAN, urabiając losowo otrzy m uje się skład lepszy niż pierwotny, z zastrzeżeniem , by nie dopuszczać do zw ało w ania na w ierzchow inie w arstw ze stropu węgla, które trzeba utylizować, jeśli zda rzy się taki przypadek.
5. R ekultyw acja w ykonyw ana w om awianych kopalniach wydaje się być zadow alają ca, gdyż istnieje naw et opinia w opracow aniu w ykonanym przez Przedsiębiorstw o G eologiczne we W rocław iu ProX im a S.A., która brzmi: „...w oparciu o zebrane m ateriały m ożna stwierdzić, że prace rekultyw acyjne w kopalni „A dam ów ” są p ro w adzone w taki sposób, aby zm inim alizow ać niekorzystny w pływ eksploatacji na w ody pow ierzchniow e i podziem ne” .
6. W ydaje się słuszny postulat, aby do gmin kierow ane były w iększe niż dotąd środki pochodzące z opłaty eksploatacyjnej. M oże należałoby sięgnąć rów nież do środ
R e k u lty w a c ja terenów p o odkryw kow ej ek sp lo a ta c ji w ęgla bru na tnego... 507
LITERATURA
BENDER J. 1979: Rekultywacja obszarów pogórniczych na modelu Kopalni Konińskiego Zagłę bia Węglowego. Komitet PAN „Człowiek i środowisko”, Warszawa: 156-189.
BENDER J., PEŁKO B. 1976: Koncepcja i niektóre wyniki badań nad rolniczą rekultywacją grun tów pogórniczych w Konińskim Zagłębiu Węglowym. W: Mat. Ses. Jubil. Inst. Podst. Inż. Środ. PAN, cz. 3: Wpływ czynników antropogenicznych na gleby i rośliny. Zabrze: 142-152. BENDER J., WASILEWSKI S. 1980: Rola czynnika antropogenicznego w kształtowaniu produk
tywności gleb poprzemysłowych. Zesz. Probł. Post. N auk Roln. 227: 317-326.
CZAPLA Z., HADŁAW A. 1994: Zwałowanie nadkładu i wkopu udostępniającego odkrywkę Koźmin w wyeksploatowanym wyrobisku odkrywki Bogdałów. Mat. konf., Kraków 8 grudzień
1994: 116-118.
CZAPLA Z., KOZŁOWSKI Z., WŁODARCZYK B., WOJCIECHOWSKI C., ŻUK S. 2002: Węgiel brunatny w polskiej energetyce - stan obecny i perspektywy. Węgiel Brunatny 1: 3-12. GILEW SKA M. 1991 : Rekultywacja biologiczna gruntów pogórniczych na przykładzie KWB „Ko
nin” . Rocz. AR Pozn. Rozpr. Nauk. 211.
KASZTELEW ICZ Z. 2003: Sposoby rekultywacji i ochrony środowiska w KWB Konin. Węgiel Brunatny 2: 4-10.
KRZAKLEW SKI W. 1988: Leśna rekultywacja i biologiczne zagospodarowanie nieużytków prze mysłowych. Wyd. AR im. H.Kołłątaja, Kraków: 27-38.
MICHALSKI A. 2003: Rekultywacja i zagospodarowanie wyrobiska końcowego. Węgiel Brutlat- ny 1 :2 3 -2 5 .
MICHALSKI A., KOLIŃSKI S. 2000: Aktualne problemy eksploatacji węgla brunatnego w na wiązaniu do obowiązujących przepisów. Rocz. AR w Poznaniu, CCCXVII, Roln. 56: 23-33. OŻÓG J., RIABCEW M., ŻUCHOW SKI A. 1995: Polski węgiel brunatny. Wyd. KWB „Bełcha
tów ”
