Andrzej Kulesza
Reperacje długich i wąskich ubytków
płótna w obrazach
Ochrona Zabytków 52/1 (204), 77-79
1999
A ndrzej Kulesza
REPERACJE DŁUGICH I WĄSKICH UBYTKÓW PŁÓTNA W OBRAZACH
1. Przykład niew łaściw ie w ykonan ej reperacji płótn a: a — papierow a łatka przyklejona o d odw rocia obrazu; b — zdeform ow an ie p ła szc zy zn y lica obrazu sp o w o d o w a n e podklejeniem rozdarcia łatkę o d o d wrocia. Fot. A. Kulesza
1. A n exam ple o f u nsuitably repaired canvas: a — paper patch g lu ed o n to the reverse o f the painting; b — deform ed surface o f the face o f the p ain ting caused b y the use o f a patch to glue a tear on the reverse. Photo: A. Kulesza
Reperacje p łó tn a należą do podstaw ow ych zabie gów konserw atorskich i są w ykonyw ane niem al w każdym konserw ow anym obrazie m alow anym na płótnie. Stan zachow ania podłoża płóciennego bywa różny. Prawie zawsze konieczne jest prostow anie p łó t na. Bywają zniszczenia wymagające uzupełnienia uby tków. N iekiedy są to tylko drobne otw orki, np. w
kraj-1. Jednym z prekursorów tak w ykonyw anych reperacji jest Zakład Konserwacji M alarstwa i Rzeźby Polichrom ow anej UM K w Toru niu, gdzie już w 1968 r. w klejano płócienne łatki krawędziami na styk. Zakładem kierowali w tedy państw o Ewa i Jerzy W olscy (in formacja uzyskana od prof. Bogum iły Rouby).
kach po gw oździach, innym razem drobne rozdarcia, które trzeba skleić i uzupełnić wklejając łatki. N ierzad ko zaś zdarzają się pow ażniejsze zniszczenia płótna. Są to rozległe rozdarcia, niejednokrotnie o poszarpanych brzegach poprzesuw anych w zględem siebie w w yniku skurczenia się fragm entów p łó tn a lub ich rozciągnię cia, pofalow ania itp.
O becnie, kiedy w ypracow ano już całkiem dobre m etody, reperacje płó tn a nie stanow ią większego p ro b lem u, są tylko w wielu w ypadkach bardzo p raco ch ło n ne. Z pew nością każdy ko n serw ato r dobrze posiadł um iejętność sklejania rozdarć i w klejania łatek, często pracow icie porządkując nitki, cierpliw ie dociągając odkształcone brzegi oraz dobierając p łó tn o o o d p o w iedniej grubości i splocie, by idealnie pasow ało do p łó tn a oryginalnego. D ośw iadczenie nauczyło, że nie m ożna zniszczeń płó tn a reperow ać przez miejscowe podklejenie łatką od odw rocia, gdyż po pew nym czasie łatka uczytelni się, deform ując w tym miejscu lico ob razu (ił. 1). D latego wszelkie rozdarcia sklejane są kraw ędziam i na styk, podobnie łatki w klejane są tak, by stanow iły z oryginałem jedną płaszczyznę1. Jako kleje używ ane są kom pozycje — pow szechnych dziś — żywic sztucznych, oczywiście dobieranych pod wzglę dem w łaściw ości tak, by były odpow iednio m ocne i elastyczne. Często stosuje się polioctan winylu, ró w nież w połączeniu z żywicą akrylow ą2.
2. Reperacja p łó tn a z zastosow an iem nitek w zm acniających p rzyk le
jon ych o d odw rocia obrazu. Fot. A. Kulesza
2. C anvas repaired w ith the use o f reinforcing threads glu ed o n to the reverse o f the painting. Photo: A. Kulesza
2. W zastosow aniu takiej kom pozycji kleju prekursorem jest także i w tym wypadku w spom niany ZKM iRzP UMK w Toruniu, od lat kierow any przez prof. Marię Roznerską. W e Francji np. — zgodnie z informacją udzieloną przez M arcina K ozarzew skiego — jako kleju do reperacji płótna używana jest rów nież żywica epoksydow a.
4. Przykład wklejenia sztu kow an ej długiej i w ąskiej łatki z zastosow an iem splatania łączeń: a — uszkodzenie p łó tn a p rzed reperacją; b— po reperacji. Fot. A. Kulesza, K. K ow alska-D zien n iak
4. E xam ple o f gluing in a long a n d narrow patch, m ade o f pieces, w ith the a pplication o f w eaving the links: a — canvas dam aged prior to repair; b — after repair. Photo: A. Kulesza, K. K ow alska-D zien n iak
3. Sposób łączenia sztu kow an ych latek. Rys. A. Kulesza 3. M eth od o f joining patches m ade o f pieces. Drawing: A. Kulesza
W przypadku dw óch rozdartych brzegów p łó tn a sklejanie ich wym aga precyzyjnego uporządkow ania nitek, niekiedy z koniecznością wklejenia brakujących. W sytuacji, gdy trzeba w kleić łatkę, dokładnie w ycina się jej kształt odzw ierciedlający form ę ubytku, uw zglę dniając kierunki w ątku i osnow y tak, by zgadzały się z oryginałem . M ałe łatki o prostych kształtach nie spraw iają raczej większych trudności. N atom iast w ięk sze oraz o kształtach nieregularnych m ogą niekiedy być kłopotliw e. W ynika to z rozciągliwości płótna. N iew ątpliw ym ułatw ieniem jest wcześniejsze przekle- jenie płó tn a przeznaczonego na łatki np. 10% p a ralo idem B 72.
Z darzają się obrazy na płótnie o takich rozdarciach, k tó re wym agają uzupełnienia łatkam i o długości n a w et ponadm etrow ej i jednocześnie w ąskim i, których
szerokość bywa czasem rzędu od kilku do kilkunastu m ilim etrów. Takie w łaśnie długie i wąskie łatki okazują się najtrudniejsze do wklejenia. Trudności d odatkow o spotęgow ane są ich nieregularnym i brzegam i. Im dłuż sza jest łatka, tym w klejenie, a naw et wycięcie jej oka zuje się trudniejsze. Łatkę taką ogrom nie tru d n o jest wkleić w całości. W trakcie w klejania okazuje się, że jej początek pasuje doskonale, natom iast kilkanaście centym etrów dalej kształt łatki nie pasuje do kształtu ubytku, jest nieco przesunięty. To m ogą być bardzo m inim alne różnice, ale już uniem ożliw iają dokładne dopasow anie. Dzieje się tak, poniew aż nitki płótna, zwłaszcza w wąskiej łatce, łatw o ulegają rozsunięciu. N a dużej długości, naw et po wcześniejszym usztyw nia jącym przeklejeniu p łó tn a, niedoskonałości w do p aso w aniu są praktycznie nie do uniknięcia.
Dzieląc się dośw iadczeniem , pragnę zaproponow ać m etodę, k tó ra ułatw ia precyzyjne dopasow anie i w kle jenie wąskich łatek o znacznej długości. Proponuję wklejenie łatek krótszych. D ługą łatkę dobrze jest p o ciąć na kilka odcinków , gdy zaistnieje potrzeba naw et i kilkunastocentym etrow ych, i w kleić je kolejno w o d pow iednie miejsca, sztukując kaw ałek po kaw ałku. Pojawia się jednak dro b n y problem , a m ianow icie związany z w ytrzym ałością miejsc łączeń ow ych sztu kow anych łatek.
Trzeba przyznać, że w klejanie łatek kraw ędziam i na styk zapew nia zachow anie rów nej płaszczyzny płótna, ale jest to stosunkow o słaby sposób sklejenia, który w w ielu w ypadkach wym aga albo dublow ania, albo w zm ocnienia reperacji doklejonym i od odw rocia p o jedynczymi nitkam i (il. 2). W prow adzenie więc kolej nych sklejeń na styk w miejscach poprzecznie p o p rze cinanej długiej łatki byłoby dodatkow ym osłabieniem
w ykonanej reperacji płótna. Z pew nością m ożna te miejsca w zm ocnić w spom nianą wyżej m etodą d okle jenia od odw rocia pojedynczych nitek, które połączą odcinki całej łatki.
Proponuję jednak inny sposób tych połączeń. Jest on pew niejszy i pozw ala uniknąć niepotrzebnego, choćby m inim alnego zgrubienia, jakie pow stałoby na odw rociu w w yniku przyklejonych nitek w zm acniają cych. M ianow icie pro p o n u ję, by — łącząc łatki ze sobą — spleść ich stykające się brzegi. N ależy więc przygo tow ać łatki nieco dłuższe. M iejsca styku sztukow anych łatek dobrze jest w ydłużyć o ok. 5 - 1 0 mm. N ad d atek posłuży do ich splecenia. W tym celu w ycina się z nie go co drugą w zdłużną nitkę, robiąc miejsce dla nitek w ten sam, odpow iedni sposób przygotow anych w łat ce, k tó ra będzie łączona, po to, by nitki zazębiły się. Poprzeczne nitki nad d atk ó w należy całkow icie usunąć. Tak przygotow ane łatki w kleja się we właściwe miejsca w obrazie. N astępnie pom iędzy zazębione ze sobą w zdłużne nitki łączonych łatek należy wpleść p o p rz e czne. M ogą do tego posłużyć nitki wcześniej usunięte albo inne z tego sam ego płótna. Splecione nitki przyk leja się (il. 3). Uzyskany w ten sposób splot pow tarza stru k tu rę płóciennej łatki i posiada w ytrzym ałość zbli żoną do niej, znacznie większą niż w ytrzym ałość skle jenia stykow ego. Łączenie takie, w ykonane z do sta teczną starannością, jest w ów czas praw ie niew idoczne gołym okiem (il. 4). I chociaż zdawać by się m ogło, że takie splatanie sztukow anych łatek jest nazbyt p ra c o chłonne, to jednak w rezultacie okazuje się bardziej opłacalne i wcale nie trw ające dłużej niż inne sposoby. M ożna tę m etodę z pow odzeniem stosow ać przy każ dym łączeniu łatek płóciennych.
Repairs of Long and Narrow Missing Fragments of Canvas
R epairing long an d n a rro w m issing fragm ents o f canvas is a source o f n u m ero u s difficulties. For this reason, the a u th o r pro p o ses to com pose such long an d n a rro w patches o u t o f sh o rte r sections. O w ing to the greater resilience o f the b o n d in g o f such p atch es it is reco m m en d ed to w eave the adjoining edges together. W ith th is p u rp o se in m ind, the
patches are p rep ared slightly longer. T h e o b tain ed w eave of the joints echoes the stru ctu re o f the canvas p atch an p o s sesses sim ilar resilience, m uch greater th an th a t o f c o n tac t gluing. T his m eth o d m ay be applied fo r each b o n d in g of canvas patches.
